Deti i vdekun (3/5)
Unë kam udhtue shum nëpër botë. Disa besojnë dhe shum nuk besojnë, por u han mendja së unë e kam parafytyrue at botë. Gja e çuditshme! Tekembramja, si thot fjala, tymi im le të shkoj drejt. Gjaja që ka randsi asht që unë të besoj se ia kam shkue hujin udhtimit.
Tue udhtue nëpër botë, njeriu shef çdo gja, shpesh çka nuk e ka pa as n’andërr, e lene ma me e mendue në zhgandërr. Kam lexue në disa fletore angleze se si tanë shtypi anglez e sulmoi shum ashpër nji Anglez të ngratë, i cili kishte shkrue do impresione udhtimi nëpër Sërbi. E lexova edhe unë at deskripcion dhe m’u duk mjaft i vërtetë, por kurrkush prej Anglezëve nuk besonte as që ekziston bile ndonji vend Sërbi, e lene ma atë që ai shkruen për at vend. E quejtën njeri të ngaritun dhe bile edhe të marrë. Qe, le të shofin tash kritikët se njeriu mundet me pa çdo gja në botë dhe të mos bërtasi pa me: nuk asht gja e përpikët, nuk e ka ngjyrën e natyrshme; si me pasë ra prej hane (dhe nuk shofin se pranë tyne e pranë nesh kalojnë aq individë, të cilët janë shum ma të këqij se sa të kishin ra prej hane) sepse tashma peni i tyne stereotipik, i kuq, i cili, nuk dij, përshkohet nëpër veprën kritike, dreqi e marrtë, më ka dalë tashma mbi kapuç.
Qe, pra, ashtu edhe unë, tue udhtue hasa nji shoqni të mrekullueshme, në të vërtetë nji vend, nji shtet apo si ta quejmë.
Gjaja e parë që hasa në kët vendth (hajde bash ashtu ta thrrasim troç) qe nji mbledhje politike.
— Bukur, për zotin; ku ndesha papritmas në kët çudi! — mendova me vedi dhe m’ uprish qejfi, sepse në Sërbi më kanë dalë për hundësh mbledhjet politike dhe pjesëmarrja në punët publike. Të gjitha punët janë ujdisë dhe ndreqë aq mirë sa njeriu nuk ka me kend as me u hangër si duhet.
U habita — mbledhjen e udhëheq përfaqsuesi i pushtetit në kët krahinë të vendthit, ndoshta e quejnë prefekt, e ai edhe e ka konvokue mbledhjen.
Shum qytetarë janë të përgjumshëm, t’ajun sysh prej gjumit, disa koten tue ndejtë në kambë, gojën e kanë gjysëhapun, syt e mbyllun dhe kryet u luhutet majtas, djathtas, nalt, poshtë: nja dy krena qytetarësh zunë me luhatë pak ma fort, u ndeshën njani në tjetrin, dy politikajt u tronditën e shiquen njani tjetrin me shiqim të topitun, nuk ti habitën prej kurrgjaje, syt i mbyllën përsëri e krenat vazhduen me u luhatë. Shum janë shtri dhe flejnë dhe të gërhatunit përhapet me t’u kënaqë shpirti tue ndëgjue. Shum, në të vërtetë janë çuët, por i fërkojnë syt dhe gojisin ambëlsisht e zashëm, thuese po u ndihmojnë sa për harmoni ma të madhe, atyne që gërhasin në kor. Kur shiqova, policët nga të gjitha anët i bajnë në shpinë qytetarët. Secili ka ngarkue në shpinë nga nji dhe e çon he mbledhjë. Disa të qetë heshtin dhe shiqojnë me indiferencë rreth vedit, disa kanë fjetë dhe disa sish kthehen dhe ikin. Disa që rezistojnë i çojnë lidhun.
— Çfarë mbledhje asht kjo? — pyes njanin.
— Kush i bjen në fije? — m’u përgjegj më indiferëncë.
— Ndoshta nuk asht opozita?
— Opozita! — përgjegji prap tue mos kqyrë as kush e pyet.
— A thue pushteti e thrret opozitën në mbledhje dhe i sjell njerzit me përdhunë? — e pyeta.
— Pushteti!
— Paj vallë kundra vedit?
— Sigurisht! — më përgjegji me mërzi, me nji farë dyshimi.
— Ndoshta mbledhja asht kundra popullit? — e pyeta.
— Ndoshta! — përgjegji ai në të njajtën mënyrë.
— Po çka mendon ti? — e pyeta.
— Ai më shiqoi topitshëm, turbullueshëm, rrudhi krahët dhe i hapi duert si të thonte: „Çka më duhet mue!”
E lashë dhe deshta me iu afrue nji tjetrit, por fytyra e tij pa kurrfarë, shprehje më ktheu prej asaj orvatjeje të marrë dhe të pasuksesshme.
Ndëgjova befas njifarë zani t’idhtë.
— Çka don me thanë kjo? Njeri i gjallë nuk don n’opozitë! Kjo nuk mund të durohet ma. Të gjithë vetëm partizanë të qeveris dhe të pushtetit, të gjithë të bindshem, të gjithë të qetë, dhe kjo si nji ditë për ditë në nji mënyrë t’atillë sa me u neveritë edhe prej kësaj bindshmenije.
— Ky asht popull shum i mirë dhe i kulturuem! — mendova me vehte dhe i pata lakmi këtij vendthi ideal. Këtu ndoshta as xhaxhesha ime e ndjerë nuk kishte me hukatë, as nuk do të parashikonte ndonji rrezik. Njerzit e kulturuem dhe të bindshëm shum ma t’urtë se sa, kërkonte mësuesi i vjetër prëj nesh si fëmij, sepse urtsija e tyne dhe sjellja e mirë i asht velë madje edhe vetë policis paqëdashse.
— Poqese ju vazhdoni kështu dhe ma tutje — vikati prefekti ashpër dhe zemrueshëm — atëherë na dijmë me e rrotullue fletën tjetër, që qeverija t’i emnojë opozicionarët me dekretligjë. Shkurt e shpejt, dhe forma të tilla, nëqoftëse nuk e keni dijtë, gjinden edhe në vende tjera. Për pris t’opozitës ekstremiste dhe të rreptë kundër regjimit të sotshëm emnohet filani me rrogë muejore 15 mijë dinarë. Për antarë të këshillit kryesuer të partis opozicionare: filani, fistiku dhe udha mbarë. Mandej, për opozicionerë të qarkut x, y, filani, fistiku, dhe rahat me zotin. Nuk mundet kjo kështu me shkue ma gjatë. Dhe qeverija ka gjetë tashma rrugën dhe mënyrën që të nxjerri edhe nji fletore kundra vedit. Për kët punë ajo ka fillue tashma bashkëfjalime dhe ka gjetë, njerëz të mirë, të sigurte dhe besnikë.
Qytetarët, gjegjsisht opozicionerët, shiqojnë përgjumshëm prefektin dhe në fytyrat e tyne nuk pikaset asnji ndryshim. Kjo punë as nuk i habit as nuk i nxit, as nuk i gëzon, kurrgja absolutisht, thuese prefekti s’kishte folë kurrgja.
— Pra tash, ju jeni opozita — tha prefekti.
Gjindja e shiqon dhe hesht qetsueshëm e me indiferencë. Ai muer listën e të gjithë të pranishëmve, gjegjsisht t’atyne që i kishin sjellë në mbledhje dhe filloi me thirrë emnat:
— Të gjithë janë këtu! — tha mbas thirrjes me kënaqsi.
Prefekti u struk në mbështetsen e karrigës dhe i fërkoi duert nga kënaqsija.
— Eh — miiiirë! — tha ai me buzëqeshje në fytyrë.
— Tash, pash emnin e zotit, të fillojmë!… Dëtyra juej, si kundërshtarë qeveritarë, asht që ta sulmoni qeverin shum ashpër dhe ta dënoni punën e saj politike dhe drejtimin e politikës si të jashtme ashtu edhe të mbrendshme.
Gjindja pak ngapak zu me ardhë në vedi, ndërsa vetëm njani u çue në maje të gishtave, ngriti dorën dhe rrënkoi me za të dobët:
— Unë e dij, i lutem zotnis, nji tregim rreth opozicionerit.
— Eh — hajt pra, tregoje!
Qytetari, u kollit pak, i luejti krahët dhe filloi me tregue me nji ton t’atillë që duket ma tepër se asht tue kikirikue, njinji si na kur përgjigjeshim dhe i përsëritshim tregimthat instruktivë.
— Njiherë kishin qenë dy qytetarë: njani e kishte emxiin Millan e tjetri Ilija. Millani ishte qytetar i mirë dhe i ndëgjueshëm, kurse Ilija i mbrapshtë dhe i pahajr. Millani e ndëgjonte qeverin e vet të mirë për gjithçka, kurse Ilija kishte qenë i pahajr dhe nuk e ndëgjonte qeverin e vet të mirë, por votonte kundra kandidatëve të qeveris. Qeverija e mirë thirri edhe Millanin edhe Ilin me shkue te ajo dhe u tha:
— „Mirë, Millan, ti je qytetar i mirë dhe i ndëgjueshëm, qe ty plot pare dhe ke me pasë përpos detyrës sate edhe nji tjetër me rrogë ma të mirë”. Kështu foli dhe ia dha Millanit të mirë nji qese ding me pare. Millani ia puthi dorën qeveris së mirë dhe shkoi gëzueshëm në shtëpin e vet.
Mandej iu kthye Ilis dhe i tha:
„Ti’ Ili, je qytetar i keq dhe i pahajr, për kët shkak kam me të burgosë, me ta heqë rrogën që merr dhe me ua dhanë atyne që janë të mirë e të ndëgjueshëm.”
Gjindarmët erdhën dhe e burgosën menjiherë Ilin e keq dhe të pahajr, ai vuejti shum dhe e mjeroi familjen e vet.
Kështu e pin çdo kush që nuk e ndëgjon eprorin e vet dhe qeverin e vet.
— Shum mirë! — tha prefekti.
— Unë e dij, të lutem zotni, çka na mëson ky tregim! — tha nji qytetar tjetër.
— Mirë. Trego!
— Prej këtij tregimthi shofim se si lypet njeriu me i besue dhe me iu bindë qeveris së vet që të mundet me rrnue i qetë me familjen e vet. Qytetarët e mirë dhe të ndëgjueshëm nuk punojnë si Ilija, prandej çdo qeveri i don! — foli opozicioneri.
— Bukur, po çka asht detyra e qytetarit të mirë dhe të ndëgjueshëm.
— Detyra e qytetarit të mirë dhe patriotik asht që të çohet në mëngjes prej shtrojës.
— Shum bukur; kjo asht detyra e parë. A ka dhe ndonji detyrë tjetër?
— Ka dhe ma.
— Cilat janë?
— Që qytetari të veshet, të lajë syt dhe të hajë mëngjes.
— Po mandej?
— Mandej del pa zhurmë prej shtëpis së vet dhe shkon fill në punën e vet; poqese nuk ka punë, atëherë shkon në mejhane, ku pret kohën e drekës. Tamam në mesditë vjen prap pa zhurmë në shtëpin e vet dhe han drekë. Mbas dreke pin kafe, i ian dhambët dhe shtrihet me fjetë. Kur të ngihet gjumë mirë, pastrohet dhe shkon me shetitë, mandej në mejhane dhe kur vjen koha e darkës, vjen fill në shtëpin e vet dhe han darkë, e mbas darke shtrihet në shtroja dhe flen.
Shum prej opozicionarëve treguen nga nji tregimth t’urtë dhe instruktiv dhe spjeguen se çka na mëson ai tregim. Mandej opozijonarët kaluen në konvinksionet e parimet e tyne.
Njani propozoi të mbyllet mbledhja dhe gjithë tok të shkojnë në mejhane për të pi nga nji gotë venë.
Këtu mendimet u ndanë dhe qenë të detyruem me zhvillue medoemos nji diskutim të bujshëm. Kurrkush ma mik dremitte. U votue në parim. Mbas mbarimit të votimit prefekti kumtoi se propozimi asht pranue në parim, se përgjithsisht njerzit duen me shkue në mejhane, dhe tash u zhvillue diskutimi ndër hollsina: çka do të pijnë atje?
Disa duen venë e sodë.
— Nuk duem, — bërtasin tjerët — ma e mirë asht birra!
— Unë për parim, nuk pij birrë! — tha njani prej grupit të parë.
— Unë, prap, për parim nuk pij venë.
Dhe kështu u çfaqën shum parime dhe konvinksione dhe u hap nji diskutim i bujshëm.
Disa përmendën kafen (ata janë nji pakicë e tmershme), kurse njani midis tyne nxuer orën, shiqoi dhe tha:
— Sahati tre e pesëmbëdhjetë minuta! Edhe unë tash nuk muj me pi kafe. Unë parimisht pij kafe vetëm deri n’orën tre mbasdite dhe mbas kësaj kohe nuk pij, sikur edhe kryet me ma shkurtue.
Mbas shum fjalimesh, të cilat vazhduen tanë mbasdrekën, erdhi koha me votue.
Prefekti, si përfaqsues i vyeshëm i pushtetit; pat qëndrim objektiv dhe të drejtë. Nuk deshti me ndikue për kurrgja në votimet e lira; çdo qytetar e lejoi që ta japi votën për konviksionin e vet në formë paqsore, parlamentare. Në fund të fundit, kjo e drejtë i asht dhanë secilit me ligjë dhe pse atëherë me ia heqë?
Të votuemit u ba me rregull shum të mirë.
Mbas mbarimit të votimit, prefekti i çue me fytyrë të kapardisun, serioze, si i ka hije kryetarit të mbledhjes politike, dhe me za edhe ma të randsishëm shpalli rezultatin e votimit.
— Kumtoj se grupi për venë e sodë ka fitue me shumicë të madhe, mandej vjen frakcioni me numër pak ma të vogël për venë të papërzieme, mandej frakcioni për birrë. Për kafa kanë votue vetëm tre vetë (dy për t’ambël dhe nji për t’idhët), në fund nji vqtë për melanzhë.
Harrova me përmendë që ai pat fillue nji fjalim kundra qeveris, por turma mbyti me poterë sulmin e tij fëminuer. Mandej ai, pak ma vonë, zu me folë se si asht kundra dhe nji mbledhjeje të këtillë dhe se si kjo nuk asht mbledhje e opozitës, porse pushtetit i ka ba mendja hyqëm me u tallë, mirëpo edhe këtu tjerët me vikamë e poterë e ndaluen të flasi.
Prefekti, mbas kësaj, heshti pakëz, mandej shtoi:
— Sa më përket mue, unë do të pij birrë, sepse ministri im nuk pin kurr venë e sodë.
Opozita zu me u luhatë befas dhe gjithë deklaruen se duen me pi birrë, përpos atij që votoi për melanzhë.
— Unë nuk due me ndikue në lirin tuej, — tha prefekti, — dhe kërkoj prej jush që të qëndroni në konviksionin tuëj.
— Zoti na ruejtë! Kurrkush nuk donte me ndie për konviksion dhe zunë me provue se si të votuemit duel rastsisht kështu dhe se edhe ata çuditeshin vetë si ndodhi kjo punë, mbasi, në të vërtetë, kurrkush nuk kishte mendue ashtu.
Dhe kështu krejt kjo shamatë mbaroi me lezet dhe shkuen në mejhane mbas njij pune të gjatë e të mundimshme politike.
Pinë, kënduen, ngrehën dolli për qeverin e popullin dhe në njifarë kohe të natës të gjithë u shpërndanë nëpër shtëpija qetë dhe bukur.
Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (3/5)
Puna, natyrisht, vijoi rrugën e vet ligjore. Mbasi policija bani hetime në vend, i hetoi fajet hollsisht, ia referoi të gjitha aktet gjyqit për veprim të matejshëm.
Gjyqi caktoi seancat, i thirri dëshmitarët, bani ballafaqime. Prokurori publik, ta merr mendja, kërkoi që Marku të dënohet me vdekje. Avokati i Markut, prap, provoi energjikisht se Marku asht i pafajshëm dhe kërkoi të lirohet. E nxuerën Markun në gjyq, e ndëgjuen e kthyen prap mbrapa në burg. Edhe ai disi u hutue prej çudis çka mbarohej me te. Gjaja ma e randë për të ishte se i duhej me pi ujë, e ai nuk ishte mësue me te. Gjithçka kishte me e durue lehtë, asht trim, por ndjente se uji i bante shum dam. Filloi me u tha dhe me u shugate. Ai nuk ishte ma Marku, as zoti mos e dhashtë të jetë! Burri i dheut dalëngadalë u ba shkop, petkat lavareshin në te, thuese nuk ishin të tijat dhe kur ecte i ngrehte kambët zhag.
Bërtitte shpesh në dëshprim:
— Ah, o zot, po kjo asht ma zi se burgu i mallkuem i Azaqit.
Tekembramja, gjyqi dha vendimin, me të cilin, tue pasë para sysh meritat e Markut për çashtjen sërbe dhe shum rrethana lehtësuese, e dënoi Markun me vdekje, të paguejë damet dhe të gjitha shpenzimet gjyqsore.
Çashtja shkoi në gjyqin e apelacionit dhe ky e ktheu dënimin me vdekje në burgim të përjetshëm, kurse gjyqi i diktimit gjeti disa të meta dhe ia ktheu aktet gjyqit, tue kërkue që të pyeten e të betohen disa dëshmitarë.
Procedura gjyqsore zgjati kështu dy vjet dne ma në fund edhe gjyqi i diktimit e vërtetoi akt-gjykimin e ndryshuem, simbas të cilit Marku u dënue me dhetë vjet burg të randë ndër pranga dhe të paguejë të gjitha shpenzimet penale dhe gjyqsore, por jo si fajtuer politik, mbasi u provue se nuk i përkitte asnji partije politike.
Natyrisht për nji vendim të këtillë patën në konsideracion faktin se Kraleviq Marku asht fatos i madh i popullit dhe se ky proçes asht nji rast unik. Tekembrama nuk ishte as punë e lehtë: Edhe ekspertët ma të mëdhej ranë në pikë të hallit. Si mundesh me e dënue me vdekje dikend që dihet, se ka vdekë para aq shum kohe, dhe asht çfaqë sërish prej botës tjetër?
Dhe kështu, Marku, pa pikë faji, ra në burg. Tueqenëse shpenzimet gjyqsore dhe penale nuk kishin prej çka me i nxjerrë, u vendos që të shiten në licitacion publik: Sharaci, petkat dhe armët I Markut. Shteti i bleu menjiherë veresije për muze armët dhe petkat, kurse Sharacin e bleu shoqnija e tramvajeve me pare në dorë.
Markun e qethën, e rruen, e lidhën me vargoj të randë e veshën me tesha të bardha dhe e çuen në qytetin e Beogradit. Marku këtu vuejti aso vuejtjesh që as nuk i kishte shkue nëpër mend kurr se mundet me i durue. Në fillim bërtitte, zemrohej, kërcnonte, por u mësue gradualisht dhe iu dorzue qetsisht fatit. Dhe, kuptohet, gjatë kohës së burgimit që ta mësojë ndonji send dhe ta përgatisin për shoqnin, në të cilën duhej të vepronte mbasi ta kryente dënimin, si antar i dobishëm, filluen pak nga pak me e mësue të punojë punë të dobishme: bante ujë, vaditte kopshtin, prashitte qepët, kurse ma vonë zu me mësue me ba brisqe, brusha, konop dhe shum gjana tjera.
Edhe Sharaci i ngratë tërhiqte tramvajin prej mëngjesit deri në mbramje, pa pushue. Edhe ai u ligshtue. Kur ecte, mezi i qitte kambët dhe posa e lëshojshin e zente gjumi dhe andrronte, ndoshta, kohën e lumtun kur pinte venë kuqloshe mbantë ndër jela gërsheta t’artë ndër thundra patkoj t’argjent, në gjoks silambeta t’artë dhe frenin e praruem — kur bante në shpinë zotnin e vet ndër lufta e mejdane t’idhta dhe me te zente zanat në vrap. Tash ishte ligshtue: vetëm asht e lëkurë, brijët i numroheshin, kurse ndër kërdhokulla mujshe me ia varrë torbën.
Markut i erdhi randë ma së tepërmi kur, tuë e çue diku në punë, i ndodhi rasti me pa Sharacin e vet aq të rraskapitun. Kjo i dhimbti ma shum se sa të gjitha mjerimet e tij. Shpesh kur e shihte Sharacin aq të trishtueshëm derdhte lot dhe tue fsha ia fillonte:
„Ah Sharac ti e mira e ime!…”
Atëherë Sharaci kthehej dhe hingllonte dhimbshëm, por n’at ças kondukteri i binte ziles dhe tramvaji nisej, kurse roja ia tërhiqte vrejtjen Markut njerzisht që ta vazhdojë rrugën, sepse fuqija dhe shtati i Markut i imponoheshin. Kështu nuk mbërrinte me e mbarue fjalin.
Kështu Marku i ngratë pësoi të zit e ullinit dhetë vjet për fisin e vet, tue mos i braktisë idet për hakmarrjen e Kosovës.
Shoqnija e tramvajeve e nxuer Sharacin jashtë përdorimit dhe ate e bleu nji kopshtar me ia sjellë dollapin.
Kaluen edhe këto dhetë vjet vuejtjesh. E liruen Markun.
Kishte pakëz të holla të kyrsyeme, të cilat i kishte fitue tue shitë cikrrime të ndryshme që i kishte punue vetë.
Së pari shkoi në mejhane dhe thirri dy berberë që ta lajnë dhe ta rruejnë, mandej porositi që t’ia pjekin nji ogiç nandë-vjeçar dhe t’i sjellin mjaft venë e raki.
Pikësëpari deshti që me ushqim dhe pije të mirë të këndellët dhe të përmirsohet mbas kaq vuejtjesh. Ndejti kështu ma tepër se pesëmbëdhetë dit, derisa e ndjeu vedin se ka kthye nji grimë, mandej filloi me rrahë menden çka me ndërmarrë.
Mendoi e çmendoi dhe ma se mbrami vendosi me ba nji punë. U ba tebdil që kurrkush mos me e njoftë dhe u nis ta gjejë së pari Sharacin e ta shpëtojë edhe ate prej taksiratit, mandej të shkojë prej njanit Sërb te Sërbi tjetër dhe të marri vesh kush janë ata që e thirrën aq shum, a janë Sërbë ata që e rrasën në burg dhe qysh ka me u hakmarrë ma së miri për Kosovën.
Marku ndjeu se Sharaci i tij gjindet te nji kopshtar, të cilit ia sillte dollapin, kështu u nis për atje ku i thanë se ka me e gjetë.
E bleu lirë, sepse edhe kopshtari kishte dashtë me ua dhanë magjupëve dhe ia çoi nji katundari, me të cilin u ujdis që ta ushqejë me tërfojë dhe t’i bajë hyzmet, athue mos kthente Sharaci. Marku zu me qa kur e pa Sharacin e mjerë se sa i ngratë dukej. Ai katundari kishte qëllue burr i mirë, pat mëshirë dhe e muer Sharacin për ta ushqye, kurse Marku vazhdoi rrugën kambë.
Tue ecë kështu, e gjeti nji katundar të vobekët n’arë ku punonte dhe e përshëndeti me emnin e zotit.
Marku filloi me kuvendue me te për këte e për ate dhe përnjiherë në bisedë e sipër tha:
— Qysh kishte me qenë sikur Mark Kraleviqi të çohej tash prej vorrit dhe të vinte te ti?
— Kjo tash nuk mundet ma me ndodhë.
— Po sikur me të vërtetë të vinte, çka kishe me ba ti?
— Kisha me e thirrë që të më ndihmojë me e prashitë kët misër — u tall katundari.
— Po sikur të të thirrte për Kosovë?
— More pusho, or vlla i dashtun, ku e gjete ti Kosovën? Nuk kam kohë me shkue në pazar me u ble fëmijve krypë e opinga. E ta dish, nuk kemi as me çka me i ble.
— Mirë, or vlla, por a e din ti se në Kosovë sharroi mbretnija jonë dhe duhet marrë haku për Kosovën?
— Kam sharrue edhe vetë, more vlla i im, ma keq s’ka si bahet. A sheh se po eci zdathë?!… Dhe kur të më shtrëngojë të paguemit e tatimit, s’kam me dijtë as se si e kam emnin, e ti mue më flet për Kosovën e mjerë.
Markun e qiti rruga në shtëpin e nji katundari pasanik.
— Qoftë lavdue Krishti, vlla!
— Për gjithmonë! — përgjegji ai dhe e shiqoi me dyshim. — Prej kah je, or vlla?
— Jam prej nji vendi të largët, dhe pata dëshirë me kalue këtu pari, që të shoh si jetojnë njerzit e këtushëm.
Marku edhe këtij ia përmendi, në bisedë e sipër, qysh kishte me qenë sikur Mark Kraleviqi t’u çfaqte përsëri dhe t’i ftonte Sërbët me u hakmarrë për Kosovën?
— Kam ndie se nji i krisun para dhetë vjetësh ishte shti se ishte Mark Kraleviqi dhe kishte ba disa vrasje e vjedhje dhe e kishin dënue me burg.
— Po, edhe unë kam ndie, por çka kishe me ba sikur të paraqitet Marku i vërtetë dhe të të ftojë në Kosovë?
— Kisha me e pritë, me i qitë mjaft venë me pi dhe me e përcjellë si duhet.
— Po Kosova?
Çfarë Kosove në këto vjet të ngushtë?! Kjo punë kushton shum! Ky asht shpenzim i madh, or vlla.
Marku e la ate dhe u nis. Nëpër katund gjithkund kështu. Disa janë krrusë mbi shetën dhe vetëm pranojnë përshëndetjen „qoftë lavdue Krishti” dhe nuk flasin ma tepër kurrgja. Njerzit nuk mujnë me humbë kohë, duhet me prashitë dhe me krye punët me kohë po dëshruen që drithi të paguejë mirë.
Kështu Marku u mërzit në katund dhe ndau menden me shkue në Beligrad e atjë te përpiqet athue mos mundet me ba diçka për Kosovën dhe të marrë vesh prej kah kaq thirrje të shumta, të sinqerta, me zerhër e nji pritje e këtillë.
Erdhi në Beligrad. Qerre, tramvaje, njerëz — të gjithë ngarendin, nguten, kryqzohën, ndeshen. Nëpunsit nguten ndër zyra, tregtarët me puhë tregtare, puntorët mbas punës së tyne.
E ndeshi nji zotni me influencë të veshun mirë. Marku iu afrue dhe u përshëpdet me te. Ai, hutue nji grimë u prapsue dhe i erdhi turp prej petkave të këqija të Markut.
— Unë jam Mark Kralëviqi. Kam ardhë këndej që t’u ndihmoj vllazënve të mij — tha Marku dhe tregoi krejt si ka ardhë, pse ka ardhë, çka ndodhi krejt me te dhe çka mendon me ba ma vonë.
— Ashtu. Po më mbarohet qejfi që Ju njofta, zotni Kraleviq! Shum mirë po më vjen! Kur mendoni në Prilep?… Po më vjen mirë, besoni, por të më falni, jam kah ngutem për zyre! Servus, Mark — tha ai dhe tfilloi përngutshëm.
Marku e takoi të dytin, të tretin. Me Cilindo që takohej biseda ashtu kryhej për nji çast me: „Jam kah ngutem për zyre! Servus, Mark!“
Dhe kështu Marku i ç’gënjyem, filloi me bjerrë shpresën. Shkon rrugës, hesht, i mrrolun, mustaqet i kanë ra mbi krahë, nuk ndalon kërkend, nuk e pyet kërkend për kurrgja. Dhe kend ka me pyetë ma? Kedo që sheh, nxiton në zyre. Kosovën nuk e përmendi kurrkush për be. Natyrisht, zyra ka ma vleftë se Kosova. Marku, edhepse me nerva shum të fortë, u ba nervoz për at zyrë të mallkueme, e cila, mbas mendimit të tij e konkuronte me aq sukses Kosovën. Ma në fund ndeja filloi me iu ba gjithnji ma e merzitshme e ma e merzitshme në mes t’atij grumbulli njerzish, të cilët thuese nuk punojnë kurrgja, por vetëm nxitojnë me shkue në zyrë. Katundarët ankohen sërish për vjet të papllehshëm dhe në kryepleq, nguten n’ara, punojnë gjithnji dhe bajnë opinga të shkyeme tirç të grisun. Marku borri çdo shpresë në suksesin e vet dhe as nuk e pyeti ma kend as që u takue me njeri. Mëzi pritte që zoti ta thrrasi përsëri ne botën tjetër, që të mos vuejë ma tepër, sepse çdo Sërb ishte i zanun me halle e punës të veta të ngutshme dhe Marku e ndiente vedin plotsisht të panevojshëm.
Kështu nji ditë ecte i dëshpruem e kryevarrë, paret e shkreta i ishin sosë dhe nuk kishte me çka me pi as venë; pijeshitsja Janja tash hanese kur ishte në vorr — ajo po t’ishte gjallë do t’i kishte dhanë rhe pi venë veresije. Shkonte ashtu rrugës me krye për dhe dhe për pak qenë tue i shpërthye lotët kur iu kujtuen koha e vjetër e miqt, sidomos Janja e bukur dhe e zjarrët dhe vena e saj e ftofte.
Kur përnjiherë, vuni re plot gjind para nji mejhaneje të madhe dhe ndjeu përmbrenda nji poterë të madhe.
— Çka asht kjo këtu? — e pyeti njanin, natyrisht, në prozë, sepse edhe ai nga halli e kishte shkrehë të biseduemit në vargje:
— Kjo asht mbledhje patriotike — i tha ai dhe e mati prej majës së kres deri në fund të kambëve, si person të dyshimtë dhe u largue pakëz prej tij.
— Po çka bajnë atje?… prap ia drodhi Marku.
— Shko, bre vlla, dhe shih… i tha ai me zemrim dhe ia ktheu shpinën Markut.
Stradija (4/12)
Të nesërmen shkova për vizitë te ministri, i punëve të mbrendshme.
Para ministris nji turmë djelmoshash t’armatosun, me çehre të mrrolshme, çiltazi të pakënaqun që tash dy tri ditë nuk kishin rrahë qytetarët në kët vend me kushtetutë të rreptë.
Koridoret dhe sallat e pritjes rrestik me njerëz që dëshirojnë me dalë para ministrit.
Kush nuk gjindet këtu! Disa janë të veshun elegant, me cilindër në krye, njado, prap, të rreckosun e coplanë e disa të tjerë me dofarë uniformash të larme e shpata për bel.
Nuk deshta me u paraqitë menjiherë te zotni ministri pse deshta me bisedue pakëz me këta njerëz të ndryshëm.
Ma parë e ma dalë hyna në bisedë me nji zotni të ri, elegant dhe ai më tregoi se ka ardhë me kërkue që të hyjë në shërbim shtetnuer në polici.
— Ju, duket, jeni njeri me shkollë? Sigurisht do të ju shtijnë menjiherë në detyrë shtetnore — i thashë.
Djaloshi i ri u trand prej pyetjes sime dhe frigueshëm u suell rreth vedit për me u bindë a thue ndëgjoi ndokush dhe a ia vuni veshin pyetjes sime. Kur pau se gjithë tjerët ishin të nxanun tue folë me shoqi-shojnë, tue i rrahë hallet e tyne, i erdhi fryma dhe mandej më dha shej me krye që të flas ma ngadalë dhe më tërhoq kujdesisht për mange që të rrijmë pak me nji anë, më larg prej tjerëve.
— Edhe ju keni ardhë me kërkue punë, a? — më pyeti.
— Jo. Unë jam i huej. Dëshiroj me folë me ministrin.
— Për kët arsye ju thoni kështu haptas që si njeri me shkollë do të hy menjiherë në shërbim të shtetit! — tha ai me za t’ulët.
— Vallë nuk mund të thuhet kjo, a?
— Mundet, por kjo kishte me më damtue.
— Si kishte me të damtue, përse?
— Sepse në kët degë, këtu, në vendin tonë, nuk i durojnë njerzit me shkollë. Unë jam doktor në drejtsi, por kët punë e mshehi dhe nuk guxoj me ia thanë kurrkujt, sepse, sikur ta merrte vesh ministri, nuk do të më shtinte në punë. Nji sboq i imi, gjithashtu me shkollë, ka qenë i detyruem, për me hy në punë, të paraqesi vërtetim se nuk ka studjue kurr kurrgja, as nuk mendon me studjue — dhe kështu hyni në punë dhc përnjiherë në pozitë të mirë.
Fola edhe me disa dhe midis tjerëve edhe me nji nëpunës me uniformë, i cili m’u ankue se ende nuk ishte gradue, megjithse u kishte mbathë faje për trathti të naltë pesë vetëve që bajshin pjesë n’opozitë.
Unë e ngushllova për kët padrejtsi kaq të madhe që i bahej.
Mandej bisedova me nji tregtar të pasun, i cili më tregoi shum gjana për të kaluemen e vet dhe prej gjithë atyne mbajta në mend vetëm këte se si, para disa vjetësh, kishte mbajtë hotelin ma të mirë në nji pallangë dhe se si sharroi për shkak të politikës, sepse humbi disa qinda dinarë, por përnjiherë, mbas nji mueji, kur erdhën në fuqi njerzit e tij, muer disa kontrata të mira, prej të cilave fitoi nji kapital të madh.
— Në ndërkohë — tha ai — ra kabineti.
— Dhe prap sharruet?
— Jo, u tërhoqa nga fusha politike. Në të vërtetë, në fillim e ndihmojsha me pare fletoren tonë politike, por nuk shkojsha ndër votime as nuk shquhesha fortë në politikë. Nga ana ime ishte mjaft edhe kjo. Tjerët nuk kanë ba as kaq… Edhe më lodhi politika. Pse të dërmohet njeriu tanë jetën! Tash kam ardhë te zotni ministri me iu lutë që, në zgjedhjet e ardhshme, të më zgjedhin për deputet të popullit.
— Paj, ndoshta, deputetin e zgjedh populli?
— Paj, si t’ju them? … Po, ate e zgjedh populli, kështu asht mbas statutit, por zakonisht zgjidhet ai, të cilin e don policija.
Mbas nji bisede të këtillë me publikun, iu afrova shërbëtorit dhe i thashë:
— Dëshiroj me dalë para zotni ministrit.
Shërbëtori më shiqoi mrrolshëm, krenarisht, me njifarë përbuzje dhe më tha:
— Prit! A shef sa njerëz presin këtu?!
— Unë jam i huej, udhtar dhe nuk mundem me e shty punën për nji tjetër ditë — thashë njerzishëm dhe u përkula para shërbëtorit.
Fjala i huej pat efekt dhe shërbëtori shpejt, si i krisun, fugoi në zyrën e ministrit.
Ministri më pranoi menjiherë njerzisht dhe më tha që të rrij, mbasi para kësaj, kuptohet, i tregova, kush jam dhe si quhem. Ministri, ishte trupgjatë njeri i thatë, me shprehje të randë dhe t’ashpër në fytyrë që të largon prej vedit, megjithse orvatej me qenë sa ma i njerzishëm.
— E si po ju pëlqen këtu ndër ne, zotni? — më pyeti ministri tue u qeshë ftoftas, pa zemër.
Unë u shpreha në mënyrën ma lajkatare për vendin dhe popullin dhe shtova:
— Veçanërisht mundem me e urue kët vend të bukur për administratën e mençme dhe t’urtë. Vërtet njeriu nuk din se çka me admirue ma tepër.
— Tëhe, mundet me qenë dhe ma mirë, na mundohemi sa mundemi — tha me mburrje, i kënaqun nga komplimenti im.
— Jo, jo, zotni ministër, pa lajka, të vret zoti me kërkue ma mirë. Populli asht, po e shof, shum i kënaqun dhe i lumtun. Për këto pak dit u banë aq shum kremtime e parada! — thashë.
— Ashtu asht, por në kët kënaqsi të popullit ka gisht edhe merita ime, sepse ia kam dalë në krye me shti në statut, pos gjithë lirive që i janë dhanë dhe garantue popullit plotsisht, edhe këte:
„Çdo qytetar i Stradis duhet patjetër me qenë i kënaqun dhe i gëzueshëm dhe me përshëndetë me gëzim me deputacione dhe telegrame çdo ngjarje me randsi dhe çdo akt të qeveris.”
— E dij, por si mundet kjo, zotni ministër, me u zbatue? — e pyeta.
— Shirni lehtë, sepse çdokush duhet me doemos me iu bindë ligjëve të vendit! — u përgjegj ministri dhe u fry si biban.
— Bukur — vërejta — por sikur të ndodhi ndonji gja e pavolitshme për popullin dhe interesat e tij si dhe për interesat e vendit? Qe, si për shembull, dje kam marrë vesh prej kryetarit të qeveris se asht ndalue në veri eksportimi i thive; si duket, vendi do të pësojë dam shum të madh prej kësaj pune.
— Gja s’e luen, por kjo s’ka pasë çare pa ndodhë; megjithate sot nesër kanë me ardhë shum deputacione prej të gjitha anëve të Stradis për me e urue kryetarin e qeveris për politikën e urtë dhe të marifetshme me at vend kufitar dhe mik! — tha ministri gëzueshëm.
— Kjo nuk hahet prej s’ambli dhe nji vend kësisoji t’urtë njeriu mundet vetëm me e dëshirue; jam i lirë edhe unë si i huej që të ju uroj sinqerisht për at ligjë gjeniale që duel në dritë për meritat tueja dhe e cila e lumxioi vendin dhe i prapsoi të gjitha brengat dhe hallet.
— Për çdo eventualitet, edhe sikur populli bash të harrojë diçka me krye detyrën e vet ndaj ligjës, tue parashique dhe kët rast ma të keq, veç u kam dërgue, para tri ditëve, nji qarkore serkete të gjitha zyrave policore në vend dhe i kam porositë rreptë që populii, për at rast, të vijë me numër sa ma të madh dhe ta urojë kryetarin e qeveris.
— Po sikur mbrenda pak ditëve të çelet rruga për eksportimin e thive — atëherë çka mendoni me ba? — e pyeta njerzisht dhe me kureshtje.
— Nuk ka gja ma të thjeshtë: dërgoj nji qarkore të dytë sekrete, në të cilën e urdhnoj prap policin që të veproj poashtu me ardhë prap populli në numër sa ma të madh për urim. Kjo në fillim medoemos shkon bukur vështirë, por populli shkallë-shkallë mësohet dhe vjen edhe vetë.
— Ashtu asht. keni të dretë! — thashë i habitun prej përgjigjes së ministrit.
— Njeriu, zotni, mundet me ba çdo gja, vetëm kur don dhe kur ka bashkim. Na në qeveri ndihmojmë njani tjetrin që urditni i secilit antar të qeveris të zbatohet sa ma me përpikni. Qe shiqoni, sot ma ka dërgue ministri i arsimit nji qarkore të veten që edhe unë ta ndihmoj dhe t’u urdhnoj organeve poIicore që mvaren prej ministris sime që t’i përmbahen rreptsisht asaj qarkorjeje të Ministris s’Arsimit.
— Ndonji gja me randsi, nëqoftëse guxoj me ju pyetë!
— Gja me shum randsi. Në të vërtetë e domosdoshme; edhe unë i kam ba hapat e duhun. Qe, shifni, — tha dhe ma dha në dorë nji tabak letër.
Mora me lexue:
„Shifet se si tash disa dit gjithnji ma tepër e ma tepër ka nisë me u prishë gjuha në popullin tonë dhe madje disa qytetarë shkojnë aq larg sa, tue harrue nenin ligjuer që thot: „Gjuhën e popullit asnji qytetar nuk guxon me e prishë as me shtrembnue rendin e fjalëve në fjali dhe me përdorë disa forma kundër rregullave të pershkrueme dhe të fiksueme, të cilat i ka urdhnue këshilli i posaçëm i gramatikanëve”, kanë fillue madje edhe fjalën urrejtje, për fat të keq, brutalisht dhe pa asnji arsye me e shqiptue urejtje. Që edhe në t’ardhshmen mos të ndodhin këso dukunish të papëlqyeshme që munden me pasë rrjedhime shum të mëdha për atdhen tonë të dashtun, ju urdhnoj që me fuqin e pushtetit ta mproni fjalën urrejtje të cilën aq e kanë përçudë dhe të dënoni ashpër mbas ligjës cilindo që këte ose ndonji fjalë tjetër ose ndonji formë gramatikore të fjalës, e ndërron në krye të vet, tue mos kqyrë nenet e dispozitat e qarta ligjore.”
— Paj kjo gja a thue u dënueka? — e pyeta i shtanguem prej çudis.
— Ta merr mendja, sepse kjo asht nji gja shum e madhe. Për nji rast të këtillë dënohet fajtori — poqese gabimi vërtetohet me dëshmitarë — prej dhetë deri më pesëmbëdhetë dit burg.
Ministri heshti pak, mandej vazhdoi:
— Duhet të mendoni, zotni, pak kët gja. Ligja me të cilën kemi të drejtë me dënue kedo që përdor fjalët gabimisht dhe ban gabime gramatikore, ka nji vlerë të paçmueshme edhe nga pikëpamja financiare e politike. Mendoni thellë edhe do ta kuptoni si duhet tanë çashtjen.
Orvatem të thellohem në mendime, por asnji ide e urtë nuk më vjen në mend. Sa ma tepër mendojsha, aq ma pak kuptojsha kuptimin e fjalëve të ministrit, në të vërtetë gjithnji ma pak dijsha në lidhje me ate që mendojsha. Ndërsa mundohesha, tue ba orvatje të pasukseshme me mendue për at ligjë të çuditshme në kët vend ende ma të çuditshëm, ministri më shiqoi me buzëqeshje kënaqsije si të donte me thanë se të huejt as afërsisht nuk janë t’arsyeshëm, gjind mendehollë, si populli në vendin e Stradis, të cilit i vjen për dore me trillue gjana aq të mençme, saqë në nji vend tjetër kishin me u konsiderue madje, marrzi!
— Ani, nuk po mundeni me e sjellë ndër mend, a? — tha me buzëqeshje dhe më shiqoi me bisht të synit, tue më shqyrtue.
— Më falni, por nuk po mundem kurrsesi.
— Eh, shiqoni, kjo asht ligja ma e re që ka vlerë të madhe për vendim. Ma parë e ma dalë, dënimet për faje të këtilla paguhen në të holla dhe prej tyne vendi ka t’ardhuna të majme, të cilat i shpenzon për plotsimin e deficitit që gjindet n’arkat e miqve të nji parimi ose në fondin në dispozicion prej kah shpërblehen partizanët e politikës qeveritare; së dyti ajo ligjë, që duket aq naive, mundet me i ndihmue mjaft qeveris në zgjedhjet e deputetëve popullorë, që së bashku me mjetet tjera, të sigurojë shumicën e vet në parlament.
— Mirëpo, ju zotni ministër, thatë se me statut ia keni dhanë popullit të gjitha lirit?
— Ashtu asht. Populli ka të gjitha lirit, por ato nuk i përdor! Në të vërtetë, si të thom, ju e dini, na kemi shum ligjë librale, të cilat duhet të jenë në fuqi, por, diqysh, simbas shprehis ma me qejf i përdorim ligjët e vjetra.
— Po me çfarë qëllimi atëherë keni pru ligjë të reja? — u bana burr dhe e pyeta.
— Te na asht shprehi që sa ma shpesh të ndryshojnë ligjët dhe të ketë sa ma shum sosh. Në kët punë e kemi kalue tanë botën. Vetëm mbrenda dhetë vjetëve të mbramë, janë dhanë pesëmbëdhetë statute, prej të cilave çdonjani nga tri herë ka qenë në fuqi, asht hedhë poshtë dhe mandej prap asht pranue, kështuqë as na, as qytetarët nuk mundemi me u gjetë dhe me dijtë cilat ligjë janë në fuqi dhe cilat janë çfuqizue… Mue ma han mendja, zotni, se në kët punë qëndron përsosmenija dhe kulttira e nji vendi! — shtoi në fund të bisedës.
— Keni të drejtë, zotni ministër, edhe të huejt duhet të ju kanë lakmi për nji organizim kaq t’urtë.
Mbas pak kohe u përshëndeta me zotni ministrin dhe dola në rrugë.
Stradija (1/12)
Kara lexue nji tregim të çuditshëm në nji libër të moçëm, dhe dreqi e din si më ra në dorë ai libër i njifarë kohe qesharake, në të cilën gjindeshin shum ligje liberale, por aspak liri, mbaheshin fjalime dhe shkruheshin libra në lidhje me ekonomin, kurse kurrkush kurrgjë nuk millte, tanë vendi ishte përplotë me këshilla morale, por moral nuk kishte, në çdo shtëpi plot tavani me logjikë, mirëpo mend hiç, në çdo hap flitej për kursime dhe mirëqenje të vendit n’anën tjetër baheshin gjithkah shpenzime të kota, dhe çdo fajdexhi e hor mundte me ble për vedi me disa grosh, titullin „atdhetar i madh i popullit”.
Shkrimtari i këtij tregimi të çuditshëm, shënimesh udhtimi (çka i asht dashtë ai kompozim, marrë ngusht, mbas formave letrare, s’e dij as vetë, dhe nuk kam dëshirue me i pyetë as ekspertët, sepse dhe ata, pa pikë dyshimi, simbas zakonit tonë sërb të fiksuem, kishin me ia dërgue at landë për mendim mbledhjes së përgjithshme të Gjyqit të naltë të diktimit. Ta thomi kalimthi, ky asht nji zakon i bukur. Emnohen vehen njerëz që duhet të mendojnë për arsye të funkcionit zyrtar dhe mbaroi puna, kurse gjithë tjerët fesin mbi nji sy)… Ele, shkrimtari i këtij tregimi të çuditshëm, gjegjsisht i shënimeve t’udhtimit fillon kështu:
„I kam kalue pesëdhetë vjet të jetës sime vetëm n’udhtime nëpër botë. Kam pa shum qytete, shum katunde, shum shtete, shum njerëz e popuj, por kurrgja nuk më ka çuditë aq tepër sa nji fis i vogël në nji vend shum të bukur dhe të civilizuem. Do të ju tregoj për at fis të lumtun, megjithse e dij qysh përpara se njeri i gjallë s’ka me më besue, as tash as kurr edhe mbas vdekjes sime, poqese i bjen në dorë kujt dhe lexon…”
Mixhoku dinak, mu per arsye të mënyrës me të cilën e fillon tregimin me nxiti ta lexoj ate fund e krye, dhe mbasi tashma e lexova, dëshiroj me ua për tregue edhe tjerëve. Që mos ta kuptoni se unë me këte po due me ju mbushë mendjen me e lexue, qe menjiherë, qysh në fillim, deklaroj në mënyrë ma të sinqertë, se nuk e vlen barra qiran me e lexue dhe se mixhoku (ai shkrimtari apo çka asht) rrenë e ka krejt tregimin por unë për çudin e Zotit e besoj personalisht at rrenë si të vërtetën ma të madhe.
Qe se si tregon ai tutje.
—
Para tanë nji shekulli, baba im u plague randë dhe ra rob në luftë, mandej u dërgue në nji vend të huej jashtë atdheut të vet ku u martue prap me nji vajzë robneshë, me nji bashkëvendse të vet. Në kët martesë më lindi mue dhe kur mbusha nandë vjet, ai vdiq. Ai më ka tregue shum për vendlindjen e vet, për trimat dhe, burrat e mëdhej me të cilët asht përplotë vendi i ynë, për patriotizëm dhe luftat e përgjakshme për liri për virtytet dhe nderin, për flijimin e madh për shpëtimin e vendit, ku çdo gja, deri dhe jetën, njerzit e vejnë n’altarin e atdheut. Ai më ka tregue të kaluemen e lavdishme e bujare të popullit tonë dhe tue vdekë ma la amanet: „Biro, vdekja nuk më la që të vdes n’atdheun tim të dashtun, fati nuk më la që eshtnat e mi të m’i pranojë ai dheu i shejtë, të cilin e kam vaditë me gjak, që të mundët me qenë i lirë. Fati i mjerë i imi nuk la, që, para se t’i mbyllë syt, të më nxejnë rrezet e liris n’atdheun tim të dashtun. Por i qoftë falë gjaku im, sepse rrezet e liris kanë me të shëndritë ty, bir i im; kanë me ju shëndritë juve, fëmijt tanë. Tfillou, bir, puthe at dhë të shejtë posa të shkelish në te, shko e dueje dhe dije se vepra të mëdha i janë destinue atij vendi bujar dhe popullit tonë; shko dhe për krenari të babës tand, përdore lirin për të mirë edhe mos harro se at vend e ka njomë edhe gjaku im, gjaku i babës tand, sikurse e njomi shekuj me radhë gjaku i katragjyshave të tu fisnikë e të lavdishëm…”
Tue i thanë këto fjalë, baba më përqafoi e më puthi dhe lotët e tij pikuen nëpër ballin tim.
— Tfillou, bir, Zoti të…
Me kët fjali të pasosme dha shpirt baba im i mirë.
Nuk pat kalue asnji muej nga vdekja e tij dhe unë me torbë në krah e me shkop në dorë, u nisa nëpër botë që ta gjejë atdheun tim të lavdishëm.
Pesëdhetë vjet udhtova nëpër vende të hueja, nëpër botën e gjanë, por nuk e hasa kurrkund at dhe, o nji tjetër që t’i ngjante atij dheu bujar, për të cilin baba i im më pat folë sa herë.
Por, tue kërkue atdheun tim, hasa nji vend interesant dhe njerëz, për të cilët, qe tash, kam me ju tregue.
Ditë vere. Dielli djeg — me të vlue truni, nga zaparina e madhe ndiej cok marrje mendësh; diçka më zukat ndër veshë, etja zen me më lodhë, dhe shiqimin e kam të lodhun sa mezi kqyri. Djersa më kaploi krejt dhe nëpër djersë asht ngjitë pluhni i rrugës. Teshat më janë mbushë me pluhun dhe janë stërvjetrue. Eci i lodhun, i dromtiun, kur qe, menjiherë shiqoj para meje, nja nji gjysëm orë rruge se si zbardh nji qytet, të cilin e lagin dy lumej. Thuese ndjeva nji fuqi të re, harrova lodhjen dhe dromitjen dhe nxitova kah ai qytet. Mbërrijta deri te bregu. Dy lumej të mëdhej rrjedhin të qetë dhe i lajnë bedenet e qytetit me ujin e tyne.
Më kujtohet se baba im më kishte tregue diçka për nji qytet në za, ku tanët kanë derdhë gjak pa masë dhe si nëpër gjumë më bjen ndërmend që me pat folë se mu kështu diqysh dhe shtrihet atje ku dy lumej rrjedhin pranë tij.
Zemra më rrahi fort nga emocioni, hoqa kësulën dhe era që frynte mu prej bjeshkëve të këtij vendi, ma freskoi ballin e djersitun. Ngrita syt kah qielli, rashë në gjuj dhe me lot ndër sy bërtita:
— O Zot i madh! sillmi mendët në krye, ndëgjoje lutjen e vorfanjakut, i cili bredh nëpër botën e gjanë tue kërkue atdheun e vet, tue kërkue vendlindjen e babës së tij… Puhija vazhdon ende me fry nga malet e kaltërta, që shifen atje në largsi, kurse qielli hesht.
— Më thuej, ti erë e dashtun që fryn prej atyne maleve të kaltërta, a janë ato malet e atdheut tim? Tregomi, lumej të dashtun, a e shpërlani gjakun e të parëvet të mij prej atyne mureve krenare të qytetit kryenaltë? Çdo gja asht memece, çdo gja hesht, kurse mue si nji parandjenjë e ambël, nji za misterioz më thot:
— Ky asht vendi, të cilin aq shum je tue e kërkue!
Befas, më trondi njifarë zhurme. Skaj bregut, pakëz ma larg meje, pashë nji peshkatar. Lundrën e kishte pranë bregut dhe vetë i arnonte rrjetat. Ngafitun prej ndjesis s’ambël, nuk e pata vrojtue ma parë. I afrohem atij njeriu, dhe e përshëndes me „qoftë lavdue krishti”.
Ai më shiqoi tue heshtë, mandej pëmjiherë e hoqi shiqimin prej meje dhe vazhdoi punën e vet.
— Cili asht ai vend që shifet atje përtej ujit? — e pyes e më dridhet krejt trupi nga padurimi se çka do të përgjigjet.
Ai i rrudhi krahët dhe i hapi duert në shej çudije. Më shiqoi dhe foli nëpër dhambë:
— Po, ai asht me të vërtetë njifarë vendi!
— Si quhet? — e pyes.
— Nuk e dij. E shoh se atje gjindet njifarë vendi, por nuk kam pyetë si quhet.
— Po prej kah je ti? — e pyes.
— Paj qe këtu e kam shtëpin, nja gjysën ore larg. Këtu edhe kam lindë.
Gja e çuditshme, atëherë ky nuk asht vendi i të parëvet të mij, atdheu im, — mendoj dhe pyes me za:
— Paj, vallë, a bash kurrgja nuk din për at vend, a? Vallë, për kurrgja nuk asht i përmendun, a?
Peshkatari zu me mendue, e lëshoi rrjetën prej dore dhe thuese i ra diçka në mend. Mbas nji heshtje të gjatë tha:
— Thonë se n’ato vende ka mjaft thi.
— Vallë, vetëm për punë të thive qenka i përmendun ky vend? — e pyes i çuditun.
— Ka edhe shum budallallëqe por kjo më hynë fort pak në xhep — tha ai me gjakftoftsi dhe zu rishtas me e arnue rrjetën.
Kët përgjegje nuk e kisha të qartë, prandej e pyeta rishtazi:
— Çfarë budallallëqesh?
— Gjithfarësh — u përgjegj ai me njifarë mërzije tue gojitë me indiferencë.
— Pra, thi e budallallëqe?! Nuk ke ndëgjue për kurrgja tjetër?…
— Pos thive, thonë, kanë shum ministra, dikush në pension, dikush në dispozicion, por ata nuk i eksportojnë përjashta. Eksportojnë vetëm thi.
Mendova se peshkatari vërtet lot harushë me mue, prandej u nxeva:
— Çka po më qet dokrra, a mos mendon se jam i marrë?!
— Paguejmë që të qes në bregun tjetër dhe shko e shif çka ka atje. Unë po të flas ate që kam ndi prej tjerëve. As nuk kam qenë vetë atje, as nuk i dij të gjitha këto punë me siguri.
— Ky nuk asht vendi i të parëvet të mij, sepse ai asht në za për trima, për vepra të mëdha dhe për të kaluemen e shkëlqyeshme — mendoj, por peshkatari më përgjigjet e veta pyetjeve të mija ma shtini xekrrin dhe kështu vendosa me e pa dhe at vend, mbasi kisha pa e vizitue aq vende tjera. U godita me te dhe u ula në lundër.
Peshkatari lundroi deri te bregu, muer të hollat simbas ujdis, dhe mbasi unë dola në breg, u kthye mbrapa me lundër.
Радоје Домановић 