Danga
Kam pa nji andërr të tmershme. Nuk habitem për andrrën vetë, por habitem se si kam pasë guxim me andrrue gjana të tmershme, mbasi edhe unë jam qytetar i urtë dhe i vyeshëm, fëmi i mirë i kësaj nane të shumvuejtun dhe të dashtun Sërbi, si gjithë fëmijt tjerë të saj. Hajt, po thom, se unë baj përjashtim prej tjerëve, por jo, bre vlla, edhe unë punoj gjithshka fije e për pe si tjerët dhe sillem me aq kujdes sa nuk më gjindet shoqi. Njiherë pashë në rrugë nji pullë të këputun prej uniformës policore, ia ngula syt shkëlqimit të saj magjik dhe taman deshta të kaloj, mbushun plot mendime t’ambla, kur qe, menjiherë m’u dridh dora vetë dhe u çue kah kapela; koka e ime u përul vetë kah toka, kurse goja m’u zgjanue me nji buzëqeshje të kandshme, me të cilën, zakonisht, na të gjithë, nderojmë atë që asht ma i madh.
— Bash kam gjak fisnik ndër dej dhe asgja tjetër! — mendova në kët çast dhe me përbuzje shiqova nji lahper i cili mu atëherë kaloi dhe nga moskujdesija shkeli pullën.
— Lahperi! — thashë me zemrim dhe pshtyna, vazhdova të shetis i qetë, i ngushlluem me vehte se lahpera si ky gjinden shum pak dhe më vinte shum mirë që perëndija më dha zemër të mirë dhe gjak fisnik e kreshnik të të parëvet tonë.
Qe tash po shihni se sa njeri i mirë jam, se si nuk dallohem asnji thërrimë prej qytetarëve tjërë të vyeshëm dhe prandej do të habiteni edhe ju vetë se si m’u shtinë n’andërr bash mue gjana të tmerrshme dhe të marra.
At ditë nuk më ndodhi kurrgja e jashtëzakonshme. Hangra darkë mirë dhe mbas darkës dlira dhambët, piva pak venë dhe mandej, mbasi përdora me guxim dhe ndërgjegje të gjitha të drejtat e mija qytetare, rashë në shtrat dhe mora librin që natyrisht, e përmbushi dëshirën time dhe unë fjeta si qingj me ndërgjegje të qetë, sepse kisha krye plotsisht të gjitha detyrat e mija.
Menjiherë u gjeta në nji rrugë të ngushtë, bregore dhe të ndytë. Natë e ftoftë, e errët. Era fishkullon nëpër gemba të çveshun dhe thuese të pret, kur të rrahë në lëkurë cullak. Qielli asht i errët i tmerrshëm e memecë dhe bora e imtë t’i mbyllë syt dhe të bie fytyrës. Asnji frymarë nuk shihej kund. Nxitoj përpara dhe rrëshas rrugës së ndytë majtas, e djathtas. Merrsha në thue, rrëxohesha dhe tekembramja humba rrugën. U enda kështu kot, Zoti e din se ku, e nata nuk ishte e shkurtë, si natë e zakonshme, por njifarë nate e gjatë sa nji shekull i tanë dhe unë hecsha vazhdimisht, por nuk dijsha se ku jam tue shkue.
Heca kështu shum vjet dhe shkova diku, aq larg, larg prej vendit tim në nji krahinë të panjoftun, në nji dhe të çuditshëm, për të cilin ndoshta s’ka njeri të gjallë që të dijë gja dhe që, sigurisht, vetëm n’andërr mund të shifet.
Tue u endë nëpër kët dhe, mbërrina në nji qytet me shum banorë. Në tregun e gjanë të këtij qyteti ishte mbledhë nji mori njerzish dhe bahej zhurmë e madhe veshët me t’u shurdhue. Hyna në nji kafe bash kundruell tregut dhe pyeta mejhanexhiun pse ishte mbledhë gjithë ky popull.
— Na jemi njerëz t’urtë dhe të vyeshëm, — filloi me më tregue ai — jemi besnikë dhe e ndëgjojmë kryeplakun tonë.
— A thue te ju njeriu ma i madh qenka kryeplaku? — ia preva fjalën me kët pyetje.
— Te na qeveris kryeplaku, dhe ai asht ma i madhi; mbas tij vijnë policët.
Unë u qesha.
— Pse po qesh?… A thue se nuk e ke dijtë?… Po prej kah je?…
Unë i tregova se kam tretë rrugën dhe se jam prej dheut të largët Sërbis.
— Kam ndie, po, për at vend të përmendun! — pëshpëriti ai me vedi dhe më shiqoi me nderim e mandej m’u drejtue me za të naltë:
— Qe, kështu asht te na, — vazhdoi ai — kryeplaku qeveris me policët e vet.
— Çfarë njerzish janë këta policët tuej?
— Hee, policët, a din çka, janë të ndryshëm dhe ndryshojnë simbas gradës. Ka policë ma të mëdhej dhe ma të vegjël… Pra, na këtu jemi njerëz t’urtë dhe të vyeshëm, por nga vendet, rreth e qark po vijnë këtu gjithfarë haramash, të cilët po na prishin dhe po na mësojnë me punue mbrapshtë. Që të dallohet çdo qytetar nga tjerët, kryeplaku ka urdhnue dje gjithë qytetarët e këtushëm të shkojnë para komunës ku do t’ia vejë secilit vulën në ballë. Qe, për kët punë asht mbledhë populli që të bisedojmë çka do të bajmë.
Unë u dridha dhe mendova të largohem sa ma parë nga ky vend i tmershëm, sepse sadoqë jam Sërb fisnik, nuk jam mësue në trimni aq të madhe dhe kjo gja m’u duk e pandershme.
Mejhanexhiu qeshi pa të keq, ma rrahu krahvm dhe më tha me kreni:
— Eh, or mik, e pat dhe burrnija jote… Me gjasë guximi ynë s’paska shoq në botë!…
— Ç’mendoni me ba? — pyeta turpshëm.
— Si, ç’mendojmë? Do të shofish se çfarë burrash jemi. Guximi ynë s’ka shoq në botë, ta them unë ty. Ke pa shum dhena, por jam i sigurtë se hundë-lesha ma të mëdhej nuk ke pa. Eja të shkojmë atje bashkë. Unë duhet të nxitoj.
Bash tue u nisë, kur qe, para derës, u ndëgjue krisma e kamxhikut.
Shiqova përjashta, çka me pa: Nji njeri me njifarë kapele trekandshe, të vizllueshme dhe me rrobe të larme i kishte hypë njij njeriu tjetër, veshun me rrobe shum të pasuna thjesht qytetare, u ndalue para kafes dhe zdrypi.
Mejhanexhiu duel përjashta dhe e nderoi tue u përulë deri në tokë, e ai njeriu me rrobe të larme hyni në kafe dhe u ul pranë tavolinës, e cila ishte stolisë në nji mënyrë të veçantë. Ai me rrobe qytetare mbeti para kafes tue pritë. Kafexhiu e nderoi edhe këte tue u përulë thellë.
— Ç’don me thanë kjo? — e pyeta, i habitun, kafexhiun.
— Ky që hyni në kafe asht nji polic i madh dhe ai asht nji nga qytetarët ma të përmendun, pasaniku ynë i madh dhe atdhetar — pëshpëriti kafexhiu.
— Po pse lejon me i hypë?
Kafexhiu ma bani me krye dhe u largue pak më nji anë. Qeshi disi si me përbuzje dhe tha:
— Kjo te na çmohet si nderim i madh, i cili rrallëkujt i bje hise!…
Ai më tregoi shum gjana tjera, por unë nga tronditja nuk e kuptova. Vetëm fjalët e mbrame i ndëgjova mirë: „Ky asht nji shërbim për atdhe, të cilin nuk mundet as nuk din me e çmue çdo popull!”
Mbërrimë në mbledhje ku kishte fillue tashma zgjedhja e kryesis së nderit të punës.
Nji grup kishte paraqitë si kandidat për kryetar njifarë Kollbi, nëqoftëse nuk gaboj; nji grup tjetër njifarë Tallbini, grupi i tretë prap kandidatin e vet.
U ba nji përziemje e pashoqe; secili grup dëshironte të fitojë kandidati i vet.
— Unë mendoj se nuk ka njeri ma të mirë se Kollbi për kryetar të njij mbledhjeje kaq të randsishme, — tha njani nga grupi i parë, — sepse virtytet e tija qytetare dhe trimnin e tij të gjithë i njohim fare mirë. Unë kujtoj se nuk gjindet kush ndër ne, të cilit t’i kenë hypë sundimtarët ma shpesh se atij.
— Ç’flet ti? — bërtiti njani nga grupi i dytë — ty as praktikanti nuk të ka hypë kurr.
— I dijmë na virtytet tueja, — bërtiti drkush nga grupi i tretë — ju asnji të rame të kamxhikut nuk e keni hangër, pa bërtitë.
— Të merremi vesh, vllazën! filloi Kollbi. Mue, me të vërtetë më kanë hypë shpeshherë qeveritarët tanë të ndershëm tash dhetë vjet dhe më kanë ra me kamxhik dhe nuk kam bërtitë, por prap mund të ndodhë që të ketë njerëz me ma shum merita se unë. Ka ndoshta ma të rij dhe ma të mirë.
— Nuk ka, nuk ka! — bërtitën zgjedhsit e tij.
— Nuk duem me ndie për meritat e vjetra! Kollbit i kanë hypë tash dhetë vjet — bërtitën nga grupi i dytë.
— Tash po dalin në dritë fuqit e reja e për të vjetrit nuk duem me ndie ma — bërtitën nga grupi i tretë.
Menjiherë u fashit zhurma, populli u mënjanue dhe hapi rrugën, në të cilën pashë nji njeri të ri, nja tridhetëvjeçar. Sa mbërrini ky, gjithë u përulën deri në tokë.
— Kush asht ky? — pyeta, tue pëshpëritë, mejhanexhiun.
— Ky asht i pari ndër qytetarët. Njeri i ri, por premton shiun. Në moshën e vet të re ka pasë fatin që, edhe vetë kryeplaku fi hypi në shpinë tri herë deri tash. Ai asht i popullarizuem ma shum se çdo kush deri tash.
— Ndoshta do ta zgjedhin ate… pyeta unë.
— Asht ma tepër se e sigurt, sepse të gjithë këta kandidatët e deritashëm janë të vjetër dhe përveç kësaj i ka shkelë edhe koha, kurse këtij dje i ka hypë kryeplaku.
— Si e ka emnin?
— Kleard.
— E vunë në vendin e nderit.
— Unë mendoj — e theu Kollbi heshtjen — se nuk duhet të kërkojmë njeri ma të mirë se Kleardin për kët vend. Ai asht i ri, por na të vjetrit nuk mund të krahasohemi kurrsesi me te..
— Ashtu asht, ashtu asht!… Rrnoftë Kleardi… brohoritën të gjithë. Kollbi dhe Tallbi i prinë që të zajë vendin e kryetarit.
Pran të gjithë e nderuen tue ulë kryet dhe mandej mbretnoi qetsija:
— Ju falënderoj, vllazën, për kët kujdes e nderë kaq të madh që më batë sot njizani. Shpresat tueja që keni në mue janë tepër mikluese. Asht vështirë me i udhëheqë dëshirat e popullit në ditë kaq të randsishme, por unë do të baj çdo përpjekje për ta meritue besimin tuej, që t’ju përfaqsoj gjithkund sinqerisht dhe që ta mbaj nalt zanin tim edhe tash e mbrapa. Ju falemnderit, vllazën, për kët zgjedhje!
— Rrnoftë, rrnoftë, rrnoftë! — brohoritje nga të gjitha anët.
— Tash vllazën, më lejoni që nga ky vend të them disa fjalë mbi kët ngjarje të randsishme. Nuk asht lehtë me i durue vuejtjet dhe dhimbjet që na presin; nuk asht lehtë me durue që me hekur të skuqun të vehet vula në ballin tonë. Po, këto janë mundime të cilat nuk mund t’i durojë gjithkush. Le të dridhen dhe të zbehen nga friga qyqanat, por na as për nji çast nuk duhet të harrojmë se jemi mbasardhsit e të parëvet tanë trima, se në dejt tanë leviz gjaku fisnik dhe trim i gjyshavet tanë, gjaku i atyne kreshnikëve — gjiganta të cilëve as krisma e dhambëve nuk u asht ndëgjue tue vdekë per liri dhe për të mirën tonë, të mbasardhësve të tyne. Asgja nuk janë këto mundime në krahasim me ato t’atyne, pra, a të tregohemi si brez i kalbun dhe frigacak, na tash që kemi të gjitha të mirat dhe gjithë kët bollëk? Çdo atdhetar i vërtetë, kushdo që dëshiron mos të turpnohet fisi ynë para botës, duhet ta durojë dhimbjen trimnisht dhe si burrë.
— Ashtu asht. Rrnofsh, rrnofsh!
U paraqitën edhe disa gojtarë të flaktë, të cilët trimnojshin popullin e friguem dhe folshin pak a shum poashtu si foli Kleardi.
Kërkoi fjalën nji plak i zbetë, i lodhun, me fytyrë të rrudhun, me flokë të bardhë si bora. Kambët iu merrshin nga pleqnija, shpina i ishte kërrus dhe duert i dridheshin. Zani iu dridhte, në sy i shkëlqejshin lotët.
— Djelm, — filloi ai dhe lotët iu rrokullisën nëpër faqe të zbeta e të rrudhuna dhe i ranë mbi mjekër të bardhë, ngusht e kam dhe shpejt do të vdes, por më duket se asht ma mirë të mos lejojmë me u ba nji turp si ky. Unë i kam njiqind vjet dhe kam jetue pa te… A thue tash në kët kokë të thime, të molisun të më vejnë vulën e skllavnis…
— Poshtë plaku qelbanik! — bërtiti kryetari.
— Poshtë plaku! — bërtiten disa.
— Plak i ngordhun! — bërtiten të dytët.
— Në vend që t’u japë zemër ma të rijve, ai frigson edhe ma tepër popullin! — bërtasin të tretët.
— Të ketë trup prej flokëve të thimë! Ka jetue sa ka dashtë dhe tashë ende ka frigë e na ma të rijt, ma trima! — bërtasin të katërt.
— Poshtë qyqani!
— Qitne përjashta!
— Poshtë qyqani.
Turma e acarueme e qytetarëve të rij trima filluen në zemrim e sipër me i ra me grushta dhe me e tërheqë plakun e kapitun.
Mezi e lëshun për arsye pleqnije, përndryshe e patën mbulue me gurë.
— Të gjithë u betuen dhe u besatuen se nesër do t’ia zbardhin faqen emnit të tyne kombtar tue qëndrue si burrat.
Mbledhja u shpërnda me rregull të madh. Me rastin e shpërndamjes ndëgjoheshin zane:
— Nesër do të kallxojmë se kush jemi!
— Do të shohim nesër shum burracakë!
— Ka ardhë koha të tregojmë se kush vlen dhe kush nuk vlen dhe të mos shesi trimni çdo pis!
—
U ktheva prap në hotel.
— A pe se kush jemi na? — pyeti me kreni mejhanexhiu.
— E pashë — u përgjegja mekanikisht dhe ndiejsha se si më kishte lanë fuqija dhe si m’ushtonte kryet nga përshtypjet e çuditshme.
Po kët ditë lexova në gazetën e tyne kryeartikullin me kët përmbajtje:
„Qytetarë, ka ardhë koha që të prajnë ma ditët e lavdimit të mrazët dhe të mburrjes së këtij ose atij prej nesh; ka ardhë koha që mos t’i çmojmë ma fjalët e kota, me të cilat na jemi të pasun, tue vu në dukje disa virtyte dhe meritat tona t’imagjinueme; ka ardhë koha, qytetarë, që, të provohemi edhe njiherë me vepra dhe të tregohemi me të vërtetë se kush vlen dhe kush nuk vlen! Por mbajmë ymid se ndër ne nuk do të ketë qyqana të pafytyrë të cilët do të detyrohet me i sjellë vetë pushtetit në vendin e caktuem për me u vu dangën. Kushdo që ndien në vedi edhe nji grimë të vockël të gjakut kreshnik të të parëvet tanë, do të nxitojë sa ma parë për t’i qëndrue qetsisht dhe krenarisht vuejtjeve dhe dhimbjes, sepse kjo asht dhimbje e ndërgjegjes, ky asht flijim që kërkon atdheu dhe e mira e jonë e përgjithshme. Përpara, qytetarë, nesër asht dita kur matet burrnija…”
—
Kafexhiu at ditë ra me fjetë menjiherë mbas mbledhjes, që të nesërmen të mbërrijë sa ma parë në vendin e caktuem. Shum prej tyne shkuen menjiherë para komunës që të zanë vend sa ma të mirë.
Të nesërmen shkova edhe unë përpara komunës. Kishin ardhë të gjithë nga qyteti, i madh e i vogël, mashkuj e femna. Disa nana kishin sjellë edhe fëmijt e vet në grykë, që edhe këta të vulosen me vulë të robnis, domethanë me vulë të nderit, kështuqë ma vonë të kenë ma shum të drejtë me zanë ndonji vend ma të mirë në shërbim të shtetit.
Aty shtyheshin, shaheshin — në kët pikëpamje na përgjajnë nga pak ne Sërbëve, dhe kjo më gëzoi — shtyheshin për të mbërrijtë të parët në derë. Disave madje për ma tepër u zihej fryma.
Vulat i ven nji nëpunës me rrobe të bardha kremtimi dhe i flet popullit me butsi:
— Kadalë, pash zotin, le të vijë secili me rend, nuk jeni shtazë që të shtyheni kështu!
Filloi vulosja. Dikush bërtitte, dikush vetëm shtërzehej, por kurrkush nuk u durue pa lëshue njifarë zani, sa qeshë aty.
Nuk mujta me shique ma giatë këto mundime, por shkova në mejhane, ku disa ishin ulë dhe pijshin tue hangër meze.
— E hoqëm edhe kët barrë! — tha njani.
— More na nuk bërtitëm shum, por Tallbi bërtiti si gomar… — tha tjetri.
— Qe, shiqoje Tallbin, që dje e kërkuet ta kryesojë mbledhjen!
— E, po kush e ka dijtë!
Kuvendojshin por gjëmojshin, përdridheshin nga dhimbja, e mëshiheshin njani prej tjetrit, sepse secilit i vinte turp që të tregohej qyqan.
— Kleardit i shkoi fytyra, sepse shtërzoi, kurse njifarë Leari u dallue për trimni, dhe kërkoi që t’i vehen dy vula dhe nuk bani ciu me gojë. Mbarë qyteti flet vetëm për te me respekt të madh. Disa ikën, por të gjithë i përbuzën.
Mbas disa ditësh, ai që kishte dy danga në ballë, shetitte kryenaltë, kapardisun e krenar, plot lavd e mburrje, dhe kudo që kalonte, gjithkush ia lëshonte rrugën dhe hiqte kapelën para trimit të ditëve të veta.
Vrapojshin rrugëve mbas tij edhe gratë, edhe fëmijt, edhe burrat për ta pa trimin e popullit. Kudo që kalonte, përhapej pëshpëritja plot frigë dhe nderim: „Leari, Leari!… Ky asht ai! Ky asht ai hundleshi që nuk ka ba ciu, që nuk ka lëshue asnji fije zani, kur ia kanë vu dy danga!” Gazetat shkruejshin për te dhe e çojshin në qiell me nderime dhe lavdime shum të mëdha.
E pat hak dashunin e popullit.
—
Ndëgjojsha këto lavdime nga të gjitha anët e, edhe mue më vlonte gjaku trim i Sërbit. Edhë të parët tanë kanë qenë trima, edhe ata kanë vdekë mbi huj për liri; edhe na kemi të kaluemen kreshnike dhe Kosovën. Më përfshiu krenarija e popullit dhe bindja se duhet t’ia zbardhi fytyrën popullit tem dhe vrapova para komunës e bërtita:
„Ç’po e lavdoni Learin tuej?… Ju ende nuk keni pa me sy trima! Shihni se ç’asht gjaku sërb, kreshnik! Më veni dhetë danga e jo vetëm nji!”
Nëpunsi me rrobe të bardha ia afroi ballit tem vulen dhe unë këceva… Mbas andrrës më duel gjumi.
E fërkova ballin nga frika dhe bana kryq, tue u çudit se ç’sende i shtihen njeriut n’andërr.
Për pak qeshë tue ia rrëxue nji grimë itibarin Learit të tyne, — mendova dhe i kënaqun u ktheva në krahun tjetër, por m’erdhi nji fije keq që nuk vazhdoi andrra deri në fund.
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Deti i vdekun (3/5)
Unë kam udhtue shum nëpër botë. Disa besojnë dhe shum nuk besojnë, por u han mendja së unë e kam parafytyrue at botë. Gja e çuditshme! Tekembramja, si thot fjala, tymi im le të shkoj drejt. Gjaja që ka randsi asht që unë të besoj se ia kam shkue hujin udhtimit.
Tue udhtue nëpër botë, njeriu shef çdo gja, shpesh çka nuk e ka pa as n’andërr, e lene ma me e mendue në zhgandërr. Kam lexue në disa fletore angleze se si tanë shtypi anglez e sulmoi shum ashpër nji Anglez të ngratë, i cili kishte shkrue do impresione udhtimi nëpër Sërbi. E lexova edhe unë at deskripcion dhe m’u duk mjaft i vërtetë, por kurrkush prej Anglezëve nuk besonte as që ekziston bile ndonji vend Sërbi, e lene ma atë që ai shkruen për at vend. E quejtën njeri të ngaritun dhe bile edhe të marrë. Qe, le të shofin tash kritikët se njeriu mundet me pa çdo gja në botë dhe të mos bërtasi pa me: nuk asht gja e përpikët, nuk e ka ngjyrën e natyrshme; si me pasë ra prej hane (dhe nuk shofin se pranë tyne e pranë nesh kalojnë aq individë, të cilët janë shum ma të këqij se sa të kishin ra prej hane) sepse tashma peni i tyne stereotipik, i kuq, i cili, nuk dij, përshkohet nëpër veprën kritike, dreqi e marrtë, më ka dalë tashma mbi kapuç.
Qe, pra, ashtu edhe unë, tue udhtue hasa nji shoqni të mrekullueshme, në të vërtetë nji vend, nji shtet apo si ta quejmë.
Gjaja e parë që hasa në kët vendth (hajde bash ashtu ta thrrasim troç) qe nji mbledhje politike.
— Bukur, për zotin; ku ndesha papritmas në kët çudi! — mendova me vedi dhe m’ uprish qejfi, sepse në Sërbi më kanë dalë për hundësh mbledhjet politike dhe pjesëmarrja në punët publike. Të gjitha punët janë ujdisë dhe ndreqë aq mirë sa njeriu nuk ka me kend as me u hangër si duhet.
U habita — mbledhjen e udhëheq përfaqsuesi i pushtetit në kët krahinë të vendthit, ndoshta e quejnë prefekt, e ai edhe e ka konvokue mbledhjen.
Shum qytetarë janë të përgjumshëm, t’ajun sysh prej gjumit, disa koten tue ndejtë në kambë, gojën e kanë gjysëhapun, syt e mbyllun dhe kryet u luhutet majtas, djathtas, nalt, poshtë: nja dy krena qytetarësh zunë me luhatë pak ma fort, u ndeshën njani në tjetrin, dy politikajt u tronditën e shiquen njani tjetrin me shiqim të topitun, nuk ti habitën prej kurrgjaje, syt i mbyllën përsëri e krenat vazhduen me u luhatë. Shum janë shtri dhe flejnë dhe të gërhatunit përhapet me t’u kënaqë shpirti tue ndëgjue. Shum, në të vërtetë janë çuët, por i fërkojnë syt dhe gojisin ambëlsisht e zashëm, thuese po u ndihmojnë sa për harmoni ma të madhe, atyne që gërhasin në kor. Kur shiqova, policët nga të gjitha anët i bajnë në shpinë qytetarët. Secili ka ngarkue në shpinë nga nji dhe e çon he mbledhjë. Disa të qetë heshtin dhe shiqojnë me indiferencë rreth vedit, disa kanë fjetë dhe disa sish kthehen dhe ikin. Disa që rezistojnë i çojnë lidhun.
— Çfarë mbledhje asht kjo? — pyes njanin.
— Kush i bjen në fije? — m’u përgjegj më indiferëncë.
— Ndoshta nuk asht opozita?
— Opozita! — përgjegji prap tue mos kqyrë as kush e pyet.
— A thue pushteti e thrret opozitën në mbledhje dhe i sjell njerzit me përdhunë? — e pyeta.
— Pushteti!
— Paj vallë kundra vedit?
— Sigurisht! — më përgjegji me mërzi, me nji farë dyshimi.
— Ndoshta mbledhja asht kundra popullit? — e pyeta.
— Ndoshta! — përgjegji ai në të njajtën mënyrë.
— Po çka mendon ti? — e pyeta.
— Ai më shiqoi topitshëm, turbullueshëm, rrudhi krahët dhe i hapi duert si të thonte: „Çka më duhet mue!”
E lashë dhe deshta me iu afrue nji tjetrit, por fytyra e tij pa kurrfarë, shprehje më ktheu prej asaj orvatjeje të marrë dhe të pasuksesshme.
Ndëgjova befas njifarë zani t’idhtë.
— Çka don me thanë kjo? Njeri i gjallë nuk don n’opozitë! Kjo nuk mund të durohet ma. Të gjithë vetëm partizanë të qeveris dhe të pushtetit, të gjithë të bindshem, të gjithë të qetë, dhe kjo si nji ditë për ditë në nji mënyrë t’atillë sa me u neveritë edhe prej kësaj bindshmenije.
— Ky asht popull shum i mirë dhe i kulturuem! — mendova me vehte dhe i pata lakmi këtij vendthi ideal. Këtu ndoshta as xhaxhesha ime e ndjerë nuk kishte me hukatë, as nuk do të parashikonte ndonji rrezik. Njerzit e kulturuem dhe të bindshëm shum ma t’urtë se sa, kërkonte mësuesi i vjetër prëj nesh si fëmij, sepse urtsija e tyne dhe sjellja e mirë i asht velë madje edhe vetë policis paqëdashse.
— Poqese ju vazhdoni kështu dhe ma tutje — vikati prefekti ashpër dhe zemrueshëm — atëherë na dijmë me e rrotullue fletën tjetër, që qeverija t’i emnojë opozicionarët me dekretligjë. Shkurt e shpejt, dhe forma të tilla, nëqoftëse nuk e keni dijtë, gjinden edhe në vende tjera. Për pris t’opozitës ekstremiste dhe të rreptë kundër regjimit të sotshëm emnohet filani me rrogë muejore 15 mijë dinarë. Për antarë të këshillit kryesuer të partis opozicionare: filani, fistiku dhe udha mbarë. Mandej, për opozicionerë të qarkut x, y, filani, fistiku, dhe rahat me zotin. Nuk mundet kjo kështu me shkue ma gjatë. Dhe qeverija ka gjetë tashma rrugën dhe mënyrën që të nxjerri edhe nji fletore kundra vedit. Për kët punë ajo ka fillue tashma bashkëfjalime dhe ka gjetë, njerëz të mirë, të sigurte dhe besnikë.
Qytetarët, gjegjsisht opozicionerët, shiqojnë përgjumshëm prefektin dhe në fytyrat e tyne nuk pikaset asnji ndryshim. Kjo punë as nuk i habit as nuk i nxit, as nuk i gëzon, kurrgja absolutisht, thuese prefekti s’kishte folë kurrgja.
— Pra tash, ju jeni opozita — tha prefekti.
Gjindja e shiqon dhe hesht qetsueshëm e me indiferencë. Ai muer listën e të gjithë të pranishëmve, gjegjsisht t’atyne që i kishin sjellë në mbledhje dhe filloi me thirrë emnat:
— Të gjithë janë këtu! — tha mbas thirrjes me kënaqsi.
Prefekti u struk në mbështetsen e karrigës dhe i fërkoi duert nga kënaqsija.
— Eh — miiiirë! — tha ai me buzëqeshje në fytyrë.
— Tash, pash emnin e zotit, të fillojmë!… Dëtyra juej, si kundërshtarë qeveritarë, asht që ta sulmoni qeverin shum ashpër dhe ta dënoni punën e saj politike dhe drejtimin e politikës si të jashtme ashtu edhe të mbrendshme.
Gjindja pak ngapak zu me ardhë në vedi, ndërsa vetëm njani u çue në maje të gishtave, ngriti dorën dhe rrënkoi me za të dobët:
— Unë e dij, i lutem zotnis, nji tregim rreth opozicionerit.
— Eh — hajt pra, tregoje!
Qytetari, u kollit pak, i luejti krahët dhe filloi me tregue me nji ton t’atillë që duket ma tepër se asht tue kikirikue, njinji si na kur përgjigjeshim dhe i përsëritshim tregimthat instruktivë.
— Njiherë kishin qenë dy qytetarë: njani e kishte emxiin Millan e tjetri Ilija. Millani ishte qytetar i mirë dhe i ndëgjueshëm, kurse Ilija i mbrapshtë dhe i pahajr. Millani e ndëgjonte qeverin e vet të mirë për gjithçka, kurse Ilija kishte qenë i pahajr dhe nuk e ndëgjonte qeverin e vet të mirë, por votonte kundra kandidatëve të qeveris. Qeverija e mirë thirri edhe Millanin edhe Ilin me shkue te ajo dhe u tha:
— „Mirë, Millan, ti je qytetar i mirë dhe i ndëgjueshëm, qe ty plot pare dhe ke me pasë përpos detyrës sate edhe nji tjetër me rrogë ma të mirë”. Kështu foli dhe ia dha Millanit të mirë nji qese ding me pare. Millani ia puthi dorën qeveris së mirë dhe shkoi gëzueshëm në shtëpin e vet.
Mandej iu kthye Ilis dhe i tha:
„Ti’ Ili, je qytetar i keq dhe i pahajr, për kët shkak kam me të burgosë, me ta heqë rrogën që merr dhe me ua dhanë atyne që janë të mirë e të ndëgjueshëm.”
Gjindarmët erdhën dhe e burgosën menjiherë Ilin e keq dhe të pahajr, ai vuejti shum dhe e mjeroi familjen e vet.
Kështu e pin çdo kush që nuk e ndëgjon eprorin e vet dhe qeverin e vet.
— Shum mirë! — tha prefekti.
— Unë e dij, të lutem zotni, çka na mëson ky tregim! — tha nji qytetar tjetër.
— Mirë. Trego!
— Prej këtij tregimthi shofim se si lypet njeriu me i besue dhe me iu bindë qeveris së vet që të mundet me rrnue i qetë me familjen e vet. Qytetarët e mirë dhe të ndëgjueshëm nuk punojnë si Ilija, prandej çdo qeveri i don! — foli opozicioneri.
— Bukur, po çka asht detyra e qytetarit të mirë dhe të ndëgjueshëm.
— Detyra e qytetarit të mirë dhe patriotik asht që të çohet në mëngjes prej shtrojës.
— Shum bukur; kjo asht detyra e parë. A ka dhe ndonji detyrë tjetër?
— Ka dhe ma.
— Cilat janë?
— Që qytetari të veshet, të lajë syt dhe të hajë mëngjes.
— Po mandej?
— Mandej del pa zhurmë prej shtëpis së vet dhe shkon fill në punën e vet; poqese nuk ka punë, atëherë shkon në mejhane, ku pret kohën e drekës. Tamam në mesditë vjen prap pa zhurmë në shtëpin e vet dhe han drekë. Mbas dreke pin kafe, i ian dhambët dhe shtrihet me fjetë. Kur të ngihet gjumë mirë, pastrohet dhe shkon me shetitë, mandej në mejhane dhe kur vjen koha e darkës, vjen fill në shtëpin e vet dhe han darkë, e mbas darke shtrihet në shtroja dhe flen.
Shum prej opozicionarëve treguen nga nji tregimth t’urtë dhe instruktiv dhe spjeguen se çka na mëson ai tregim. Mandej opozijonarët kaluen në konvinksionet e parimet e tyne.
Njani propozoi të mbyllet mbledhja dhe gjithë tok të shkojnë në mejhane për të pi nga nji gotë venë.
Këtu mendimet u ndanë dhe qenë të detyruem me zhvillue medoemos nji diskutim të bujshëm. Kurrkush ma mik dremitte. U votue në parim. Mbas mbarimit të votimit prefekti kumtoi se propozimi asht pranue në parim, se përgjithsisht njerzit duen me shkue në mejhane, dhe tash u zhvillue diskutimi ndër hollsina: çka do të pijnë atje?
Disa duen venë e sodë.
— Nuk duem, — bërtasin tjerët — ma e mirë asht birra!
— Unë për parim, nuk pij birrë! — tha njani prej grupit të parë.
— Unë, prap, për parim nuk pij venë.
Dhe kështu u çfaqën shum parime dhe konvinksione dhe u hap nji diskutim i bujshëm.
Disa përmendën kafen (ata janë nji pakicë e tmershme), kurse njani midis tyne nxuer orën, shiqoi dhe tha:
— Sahati tre e pesëmbëdhjetë minuta! Edhe unë tash nuk muj me pi kafe. Unë parimisht pij kafe vetëm deri n’orën tre mbasdite dhe mbas kësaj kohe nuk pij, sikur edhe kryet me ma shkurtue.
Mbas shum fjalimesh, të cilat vazhduen tanë mbasdrekën, erdhi koha me votue.
Prefekti, si përfaqsues i vyeshëm i pushtetit; pat qëndrim objektiv dhe të drejtë. Nuk deshti me ndikue për kurrgja në votimet e lira; çdo qytetar e lejoi që ta japi votën për konviksionin e vet në formë paqsore, parlamentare. Në fund të fundit, kjo e drejtë i asht dhanë secilit me ligjë dhe pse atëherë me ia heqë?
Të votuemit u ba me rregull shum të mirë.
Mbas mbarimit të votimit, prefekti i çue me fytyrë të kapardisun, serioze, si i ka hije kryetarit të mbledhjes politike, dhe me za edhe ma të randsishëm shpalli rezultatin e votimit.
— Kumtoj se grupi për venë e sodë ka fitue me shumicë të madhe, mandej vjen frakcioni me numër pak ma të vogël për venë të papërzieme, mandej frakcioni për birrë. Për kafa kanë votue vetëm tre vetë (dy për t’ambël dhe nji për t’idhët), në fund nji vqtë për melanzhë.
Harrova me përmendë që ai pat fillue nji fjalim kundra qeveris, por turma mbyti me poterë sulmin e tij fëminuer. Mandej ai, pak ma vonë, zu me folë se si asht kundra dhe nji mbledhjeje të këtillë dhe se si kjo nuk asht mbledhje e opozitës, porse pushtetit i ka ba mendja hyqëm me u tallë, mirëpo edhe këtu tjerët me vikamë e poterë e ndaluen të flasi.
Prefekti, mbas kësaj, heshti pakëz, mandej shtoi:
— Sa më përket mue, unë do të pij birrë, sepse ministri im nuk pin kurr venë e sodë.
Opozita zu me u luhatë befas dhe gjithë deklaruen se duen me pi birrë, përpos atij që votoi për melanzhë.
— Unë nuk due me ndikue në lirin tuej, — tha prefekti, — dhe kërkoj prej jush që të qëndroni në konviksionin tuëj.
— Zoti na ruejtë! Kurrkush nuk donte me ndie për konviksion dhe zunë me provue se si të votuemit duel rastsisht kështu dhe se edhe ata çuditeshin vetë si ndodhi kjo punë, mbasi, në të vërtetë, kurrkush nuk kishte mendue ashtu.
Dhe kështu krejt kjo shamatë mbaroi me lezet dhe shkuen në mejhane mbas njij pune të gjatë e të mundimshme politike.
Pinë, kënduen, ngrehën dolli për qeverin e popullin dhe në njifarë kohe të natës të gjithë u shpërndanë nëpër shtëpija qetë dhe bukur.
Stradija (8/12)
Edhepse kisha mendue që të shkoj së pari te ministri i arsimit, prapseprap, për shkak të këtyne ngjarjeve të fundil të papëlqysheme dëshirojsha me ndie çka mendon për kët punë ministri i mbrojtjes dhe të njajtën ditë shkova te ai.
Ministri i mbrojtjes, vocrrak i hajthëm me krahnuer të futun përmbrenda dhe me duer të holla, kish mbarue së kënduemi uratën, pak përpara se me më pranue.
Në zyrën e tij njiherë era e fastigenit dhe e tamjanit sikur në ndonji faltore dhe në tavolinën e tij gjindeshin plot libra fetarë, të vjetër dhe tashma të zverdhuem.
Unë në kohën e parë mendova se kisha gabue dhe ardhë te ndokush tjetër, por uniforma e oficerit të naltë, të cilën e kishte veshë zotni ministri, më dha me besue në të kundërtën.
— Më falni, zotni, — tha ambëlsisht, me nji za të butë, të hollë — mu tash e mbarova së kënduemi uratën e rregullshme. Unë kët gja e baj gjithmonë sa herë ulem në punë dhe veçanërisht tash e lyp puna me u lutë shum ma tepër për shkak të ngjarjeve të fundit të papëlqyeshme në jug të vendit tonë të dashtun.
— Poqese ata vazhdojnë sulmet, këto munden me u ba shkak ende për luftë? — e pyeta.
— A, jo, nuk ekziston kurrfarë rreziku.
— Por mue ma han mendja, zotni ministër, se rreziku tashma ekziston kur ata vrasin njerëz dhe plaçkisin çdo ditë nëpër tanë nji krahinë të vendit tonë.
— Vrasin, kjo asht sagllam, por na nuk mund të jemi aq të pakulturuem, aq t’egjër si… Këtu asht ftoftë, thuese po fryn korent prej dikahit. Plasa tue u thanë sherbëtorëve krahthatë që n’odën time temperatura të jetë gjithmonë gjashtëmbëdhetë gradë e gjysë, por megjithatë kurrgja… — e ktheu zotni ministri bisedën e fillueme dhe i ra ziles për të thirrë sherbëtorin.
Sherbëtori hyni e u përkul dhe dekoratat i tinglluen në krahnuer.
— Paj a ju kam thanë, pafshi zotin, që temperatura në kabinetin tim të jetë gjashtëmbëdhetë gradë e gjysë, kurse që, tash përsëri ftoftë; mandej njifarë korenti; vërtet me u mërdhi njeriu!
— Qe, zotni ministër, vegla për matjen e nxehtsis tregon tetëmbëdhetë! — tha sherbëtori me njerzi dhe u përkul.
— Atëherë, mirë — tha ministri i kënaqun me përgjigjen — tash mundeni me Shkue, po të keni qejf.
— Sherbëtori u përkul prap thellë, dhe duel.
— Mu kjo temperatura e mallkueme, besomni, asht kah më jep shum brenga, e temperatura për ushtri asht gja me randsi. Poqese temperatura nuk asht si lypet me qenë, ushtrija nuk vlen kurrgja… Tanë mëngjesin e kam përgatitë nji qarkore për të gjitha komandat. Qe bash do t’jua lexoj.
„Meqenëse në kohën e fundit janë shpeshtue invadimet e Anutëve në krahinat jugore të vendit tonë, urdhnoj që ushtarët, çdo ditë së bashku, nën komandë, t’i luten zotit të madhnueshëm për shpëtimin e atdheut tonë të shtrejtë e të dashtun, të vaditun me gjakun e të parëvet tanë trima. Uratën për kët rast, ate që lypet ka me e caktue prifti ushtarak; por në fund t’uratës të vijë dhe kjo: „Zoti i mshirshëm t’ua çeli dyert e parajsës qytetarëve të mirë, të qetë dhe të drejtë që ranë fli të furis s’Anutëve t’egjër! Zoti t’iu përdllojë shpirtin e tyne të drejtë dhe patriot; u qoftë i lehtë dheu i stradis, të cilin e deshtën me sinqeritet dhe nxehtsisht! Lavdi u qoftë!” Këte duhet ta shqiptojnë të gjithë ushtarët dhe eprorët njiherit, por duhet të shqiptohet me za të devotshëm dhe të përshpirtshëm. Mandej të gjithë të drejtohen, ta ngrejnë kryet krenarisht dhe mburrshëm si iu ka hije bijve trima të vendit tonë dhe të bërtasin tri herë me za bumbullues: „Rrnoftë Stradija, poshtë Anutët!” Duhet me pasë kujdes që tanë kjo punë te kryehet bukur dhe me kujdes, sepse prej saj mvaret e mira e atdheut tonë. Kur t’i kryejnë të gjitha këto pa rrezik, atëherë disa çeta me flamur, të marshojnë ngadhnjyeshëm nëpër rrugë, me tingujt bumbullues luftarak të muzikës, kurse ushtarët duhet të hjedhin hapat rreptë, ashtuqë në çdo hap t’u tundet truni në krye. Mbasi puna asht e ngutshme, këte keni me e krye menjiherë pikë për pikë dhe mbi të gjitha me raportue holisishëm… Në të njajtën kohë urdhnoj në mënyrën ma të rreptë që t’i kushtoni kujdes të veçantë temperaturës nëpër kazerma që të mundet me u zbatue kushti ma esencial për zhvillimin e ushtris”.
— Kjo do të ketë sukses patjetër, poqese qarkorja mbërrin me kohë! — thashë.
— M’asht dashtë me u ngutë medoemos, dhe, shyqyr zotit, asht rrahë me telegraf tanë qarkorja nji orë të tanë para ardhjes suej. Sikur të mos isha ngutë që punën ta baj me mend kështu me kohë, mund të kishin ndodhë plot akcidente të papëlqyeshme dhë të këqija.
— Keni të drejtë! — thashë, sa për të thanë diçka, megjithse nuk mujsha me i ra n’erë kurrkund se çfarë gjaje e keqe kishte me ndodhë.
— Po, zotnija im, ashtu asht. Sikur unë. si ministër i ushtris të mos kisha punue ashtu, ndonjani prej komandantëve në jug të vendit, do të kishte mujtë me e përdorë ushtrin që me armë t’u shkojë në ndihmë qytetarëve tanë dhe të derdhi gjak anuti. Gjithë oficerët tanë mendojnë se kjo do t’ishte mënyra ma e mira por ata nuk duen që të mendojnë për këto punë pak ma thellë dhe ma gjithanshëm. Ma parë e ma dalë, na, qeverija e sodit duem politikë të jashtme paqsore, të devotshme, na nuk duem ndaj anmiqvet të jemi jo njerëz; e për ate që ata po sillen ashtu egërsisht ndaj nesh, Zoti ka me ua pague me vuejtje të përjetshme dhe kërsitje dhambësh në zjarmin e ferrit. Gjaja e dytë, or zotni i im i dashtun, e cila poashtu ka randsi, asht se qeverija e sodit nuk ka partizanë në popull dhe ushtrija na duhet kryekreje për punët tona të mbrendshme politike. Për shembull, poqese ndonji komune gjindet në duer të kundërshtarëve, atëherë duhet me përdorë ushtrin e armatosun që trathtarët e këtillë të këtij atdheu të vuejtun, të dënohen dhe pushteti t’i jepet në dorë ndonji njeriut tonë…
Zotni ministri u kollit dhe unë ia grabita fjalën:
— Të gjitha këto janë të vërteta, por, poqese invadimet e çetave t’Anutëve marrin përpjestime më të forta?
— E, atëherë do të kishim ndërmarrë edhe na masa ma t’ashpra.
— Çka mendoni, poqese guxoj me pyetë, zotni minister, në nji rast të këtillë?
— Kishin me u marrë masa ma të rrepta, por prap me takt, urtsi dhe tue mendue mirë. Në kohën e parë do të kishim urdhnue që nëpër tanë vendin të merren prap rezolucione ma të rrepta dhe, për zotin, poqese edhe kjo nuk do të ndihmonte, atëherë kishte me na u dashtë medoemos, kuptohet, pa humbë asnji çast, me nxjerrë nji fletore patriotike me tendencë ekskluzivisht patriotike, dhe në nji fletore kësisoji me sjellë nji varg të tanë artikujsh t’ashpër, bile edhe shpotitës kundër Anutëve. Por, zoti mos e dhashtë, që tashma për fat të keq, puna të mbërrijë deri aty — tha ministri dhe uli kryet me përultsi dhe zu me ba kryq, tue përshpëritë me buzët e veta të zbeta e të dobsueme, urata të nxehta.
Mue, në të vërtetë, nuk më preku aspak ndjenja e bekueme, religjioze, por, edhe unë, vetëm sa për të ba shoqni, fillova me u kryqzue dhe më kapluen disa mendime të çuditshme:
„Vend i çuditshëm! — mendova — Atje vriten njerzit, kurse ministri i mbrojtjes këndon uratë dhe mendon me nxjerrë fletore patriotike. Ka n’ushtri të bindshme dhe trime; kjo asht provue në kaq lufta; po pge atëherë mos me nxjerrë nji sasi ushtarësh në kufi dhe me ndalue rrezikun prej çetave t’Anutëve?
— Ju çudit, ndoshta, plani im kësisoji, zotni? — m’i ndërpreu ministri mendimet.
— Paj edhe më çudit! — thashë pa dashje, edhepse u pendova menjiherë për at mos përsiatje.
— Nuk jeni mjaft në korent të punës, i dashtuni im. Nuk asht këtu gjaja kryesore me e ruejtë vendin, por me e mbajtë kabinetin sa ma gjatë. Kabineti i kaluem ndejti në fuqi nji muej, kurse na teksa dy tri javë dhe të rrëxohemi kështu, s’ka lezet. Pozitën e kemi gjithmonë të tronditun dhe na, ta merr mendja, s’kemi çare pa përdorë të gjitha masat që të mbahemi sa ma tepër në pushtet.
— Çka bani?
— Punojmë ate që kemi ba deri tash! Përgatisim çdo ditë gjana të paprituna, bajmë kremtime, dhe tash, mbasi punët i kemi keq, duhet të trillojmë medoemos ndonji komplot. E kjo barem asht lehtë në vendin tonë. Dhe, gjaja që ka randsi, asht se gjindja asht mësue aq me kët punë sa bile, edhepse asht krejt robnisht e ndëgjueshme, kërkon me marrë vesh: „Çka? Vallë nuk ka ende kurrnji komplot?” vetëm poqese njeriu vonon me e përdorë disa ditë ma tepër kët mjet shum të sigurt për ta pengue opozitën. Kështu, pra, për shkak të këtyne befasive, kremtimeve, komploteve, kemi nevojë gjithmonë për ushtri për punët tona të mbrendshme. Pse njerzit vriten, kjo asht për ne gja e dorës së dytë, or zotnija im. Për mue gjaja kryesore asht që të kryej punët ma të ngutshme, ma të dobishme për vendin se sa ate që do t’ishte ashiqare budallallëk, me luftue kundra Anutëve. Si më duket nga gjithë shejat mendimi juej në lidhje me këto punë, nuk asht origjinal; kështu, për fat të keq, mendojnë dhe оficerët tanë dhe ushtrija jonë, por na antaret e kabinetit të sodit, e shiqojmë punën shum ma thellë dhe ma me mend.
— Paj, vallë ushtrija a duhet për ndonji gja tjetër mа shum se sa asht mprojtja e vendit, mbrojtja e atyne fаmiljeve, atje në jug, që vuejnë prej zullumit të huej? Po ajo krahinë zotni ministër, i dërgon n’ushtri bijt e vet, i dërgon me gëzim, sepse në ta, n’ushtri, sheh mbështetjen e vet, — i thashë zotni ministrit, mjaft me zemrim edhepse nuk ishte nevoja me ia thanë, por i plas damari njeriut dhe ban çdo gja, si me i pasë këcye dreqi në qafë.
— A mendoni se ushtrija nuk ka detyrë ma të ngutshme, zotni? — më tha zotni ministri me za të butë, por qortues dhe me njifarë përbuzje, tue më matë me nënçmim prej majës së kres deri në fund të kambëve.
— A mendoni? — përsëriti ai tue fsha me dhimbje.
— Por, ju lutem,… — fillova diçka dhe kush e din çka dojsha me thanë, sepse edhe vetë nuk e dij, por ministri ma preu fjalën me za ma të fortë, tue shqiptue në mënyrë sinjifikative pyetjen e vet të randsishme dhe bindse.
— Po paradat?
— Çfarë paradash?
— Po vallë dhe për këte mund të pyesi njeriu? Paj, barem kjo asht çashtje me shum randsi në vend! — u zemrue pak ministri i qetë dhe i devotshëm.
— Më falni, nuk e kam dijtë këte — thashë.
— Nuk e keni dijtë?!… Gjepra! E unë ju flas pada se, për shkak befasish të randsishme në vend duhet të ketë medoemos dhe kremte e parada. E ku do të mujshin me u ba këso punësh pa ushtri? Këto janë barem për sot detyrat e saja kryesore. Le t’invadojnë çetat anmike, këto nuk janë aq gjana me randsi; por me randsi asht që na të paradojmë nëpër rrugë me ushtimën e burijave; sikur tashma rreziku ta kërcnojë shum vendin, atëherë, ndoshta dhe ministri për punët e jashtme të vendit, ndoshta do të fillojë me u kujdesue për te, poqese nuk ndodhet rastësisht i zanun me punët e veta shtëpijake. Ai, i ngrati, ka mjaft fëmij, por megjithkëte shteti kujdeset për njerzit e vet me merita. Fëmijt e tij mashkuj e dini, mësojnë shum keq; çka mund të bajshin tjetër veçse me i mbajtë me bursë të shtetit. Kjo asht e drejtë; edhe për fëmijt femna shteti kujdeset, sepse u përgatit miraz me shpenzimet e qeveris ose dhandrrit që ka me e marrë vajzën e ministrit, ka me i dhanë pozitë të naltë, të cilën ndryshe, kuptohet tashma, nuk do të kishte mujtë me e marrë kurr.
— Asht gja e bukur kur çmohen meritat — thashë.
— Te na kjo asht gja e mrekullueshme. Në kët pikë nuk mundet me u barasue kush me ne: kushdo që të jetë ministër, madje i mirë ose i keq, shteti bujar gjithmonë kujdeset për familjen e tij. Unë nuk kam fëmij, porse shteti do ta dergojë kunatën time me mësue pikturë.
— Zojusha kunatë ka prirje, a?
— Paj ajo deri tash nuk ka vizatue kurrgja; por kush e din mund të pritet sukses. Me te do të shkojë edhe burri i saj, baxhanaku im. Edhe ai asht caktue bursist shteti. Ai asht njeri shum i vyeshëm dhe serioz; mund të shpresojmë prej tij shum gjana.
— Ky ëasht çift i ri?
— Të rij, ende mbahen; baxhanaku ka gjashtëdhetë dhe kunata rreth pesëdhetë e katër vjet.
— Zotni baxhanaku i juej sigurisht merret me shkencë?
— O, po si jo! Ai krykreje asht pemëshitës, por me gëzim lexon romane; kurse fletoret, si thuhet, i përbinë, lexon çdo fletore tonën, fletoret e ndryshme i çfletzon dhe romane ka lexue ma tepër se njizet. Ate e kemi çue të studjojë gjeologjin.
Zotni ministri heshti, filloi me mendue diçka dhe zu me i dredhë rruzaret e veta që i vareshin në shpatë.
— Përmendët befasin, zotni ministër? — ia kujtova bisedën e fillueme, sepse nuk m’interesonte shum as baxhanaku i tij, as kunata e tij.
— Por, po, keni të drejtë, unë e shmanga pakëz bisedën në gjana të dorës së dytë. Keni të drejtë. Kemi organizue nji befasi shum të madhe, e cila do të ketë patjetër sinjifikacion të madh politik.
— Kjo do të jetë, vërtetë, gja me randsi! A thue njeriu nuk guxon me dijtë kurrgja për te para se të ndodhi? — e pyeta me kureshtje.
— Pse jo, ju lutem? Kjo gja i asht shpallë popullit dhe tanë, populli përgatit gazmime dhe pret çdo çast ngjarje me randsi.
— Kjo do të jetë ndonji lumrn për vendin tuej?
— Lumni e rrallë. Tanë populli gëzohet dhe e përshëndet me entuziazëm qeverin për administratën e urtë dhe patriotike. Për kurrgja tash nuk flitet e nuk shkruhet ma në vendin tonë, por vetëm për at ngjarje të lumtun që do të ndodhi shpejt.
— Dhe ju, patjetër, keni përgatitë gjithëçka lypet që nji ngjarje e tillë e lumtun të ndodhi medoemos?
— Na ende nuk kemi mendue kurrgja ma me themel për te, por nuk përjashtohet mundsija që me të vërtetë të ndodhi ndoji ngjarje e lumtun. Ju, e dini sigurish at prrallën e moçme, prrallën e stërlashtë se si në nji vend pushteti i kumtoi popullit të pakënaqun se do të çfaqet në vend nji Zheni i madh, në të vërtetë Mesija, që do ta shpëtojë prej borxheve, administratës së keqe dhe prej çdo fatkeqsije e mjerimi dhe do ta çojë popullin nëpër rrugë ma të mira, kah nji ardhmëni e lumtun. Dhe me të vërtetë populli i dërmuem dhe i pakënaqun prej pushtetit toksuer dhe qeverimit, u qetsue dhe u banë argtime nëpër gjithë vendin… A thue nuk e keni ndëgjue kurr kët prrallë të vjetër?
— Jo, por asht shum interesante. Ju lutem çka ndodhi ma vonë?
— Filluen, siç ju tregova, gëzimi e dëfrimi në tanë vendin. Madje, populli, tubue në mbledbjen e madhe të përgjithshme popullore, vendosi që me ndihma të mëdha të blehen pasuni të mëdha dhe të ngrehen shum pallate, në të cilat do të shkruhej: „Populli Zhenis së vet të madh dhe shpëtimtarit”. Të gjitha këto u banë për nji kohë të shkurtë, të gjitha ishin përgatitë, vetëm pritej Mesija. Madje populli me votime të hapta, ia zgjodhi dhe emnin shpetimtarit të vet.
Zotni ministri u ndalue dhe i muer përsëri rruzaret e veta në të cilat filloi me i numrue kadalë kokrrat.
— Dhe u cfaq Mesija? — e pyeta.
— Jo.
— Kurrsesi?
— Ndoshta kurrsesil — tha ministri me indiferencë dhe dukej se e tregonte kët prrallë pa vullnet.
— Pse?
— Kush e din!
— Paj madje nuk ndodhi as kurrgja me randsi?
— Kurrgja.
— Gja e çuditshme! — thashë.
— Në vend të Mesis, at vjet ra breshën i madh dhe i asgjasoi të gjitha të mbjellunat në vend! — tha ministri tue shique qetas rruzaret qelibari.
— Po populli? — pyeti.
— Cili?
— Paj populli i atij vendi për të cilin flet kjo prrallë interesante.
— Kurrgja! — tha ministri.
— Bash kurrgja?
— Çka kishte me ba?… Populli si populli!
— Kjo asht nji çudi e mrekullueshme! — thashë.
— Hë de! Po ta kqyrni me të drejtë populli tekembrama asht në qar.
— Në qar?
— Kuptohet.
— Nuk kuptoj!
— Gja e thjeshtë… Populli, barem disa muej jetoi në gëzim e lumni.
— Kjo asht e vërtetë! — thashë i turpnuem që nuk mujta me e interpretue kështu menjiherë nji gja të thjeshtë.
— Mbas kësaj kuvenduem ende mbi gjana të ndryshme dhe zotni ministri ma përmendi midis tjerash se si bash me rastin e kësaj ngjarjeje të lumnueshme, për të cilën ishte fjala, po në të njajtën ditë do të bajë edhe tetëdhetë gjenerala.
— Po sa sish keni tash? — pyeta.
— Kemi mjaft, shyqyr zotit, por duhet me u ba ajo punë medoemos për shkak të famës së vendit. Mendoni vetëm si tingllon kjo: tetëdhetë gjenerala për nji ditë.
— Kjo imponon, — thashë.
— Ta merr mendja. Me randsi asht që të bahet sa ma tepër kangë e piskamë!
Anulimi i epsheve
Na Sërbët, i qofshim falë Zotit të mëshirshëm, kemi krye të gjitha pimët tona dhe vetëm tash mujmë, kështu ngaeshëm, me gojitë sa të na dojë qejfi, me dremitë, me u shkrrye dhe me fjetë, e kur të mërzitemi edhe prej këtyne punëve, mujmë, sa për tallje, me dalë që të shofim çka bajnë njerzit ndër vende të pafat. Thonë — i raftë gurit e drunit e sa ma larg prej nesh — se gjinden vende, ku njerzit vazhdimisht grihen e coptohen për disa të drejta për njifarë lirije dhe sigurimi personal. Lëkura i tërqethet njeriut kur mendon për fatzezë të këtillë, që ende nuk i kanë rregullue punët e veta shtëpijake, kurse na kemi mbërrijtë tashma ta mbarshtojmë Kinën e Japonin. Çdo ditë shkojmë gjithnji ma larg nga vendi ynë, e, poqese zgjat kështu, gazetarët tanë kanë me u nisë me sjellë lajme prej Marsit, Merkurit, ose, n’instancën e mbrame, prej Hanës.
Dhe unë jam antar i këtij populli të lumtun, dhe, qe, dëshiroj, për ta kënaqë modën që të ju tregoj për nji vend të largët, shum të largët, jashtë Europës, çka gjindej në te moti, shum moti.
Nuk dihet pikërisht ku gjindej ai vend, si quhej populli i tij, por me hamendje, nuk gjindet n’Europë, kurse populli mund të thirret me çdo emën qotfë, vetëm jo me emnin sërb. Në kët pikë pajtohen gjithë historianët ma të vjetër, kurse të rijt ndoshta kanë më vërtetue dhe të kundërtën. Tekembramja kjo edhe nuk asht puna jonë, prandej po e la kët punë edhe poqese e shkeli zakonin, simbas të cilit duhet me folë edhe për at send që nuk e dijmë dhe me punue at punë për të cilën nuk jemi.
Dihet me siguri se ai popull ishte shum i prishum dhe i pahajr, deng me vese dhe epshe të këqija, prandej kam edhe me ju dëfrye me te në kët tregimth.
Natyrisht, të dashtunë lexuesa, Ju nuk mundeni me besue menjiherë se kanë mujtë me egzistue kurdo qoftë njerëz aq të prishun, por ta dini, se gjithë kët tregimth e kam punue simbas shkrimeve të vjetra, të cilat i kam në dorë.
Qe, të përkthyem pikë për pikë, disa denoncime të ministrave të ndryshëm.
„Bujku N. N. prej Karës sot mbas lavrimit u kthye në mejhane, piu kafe dhe i lexoi me epsh fletoret në të cilat sulmojnë ministrat e sotshëm…”
„Mësuesi T. prej Borkës, tek sa del prej shkolle, tubon katundarët rreth vedit dhe iu mbushë mendjen që të themelojnë ekipën korale. Përpos kësaj, ai mësues luen rrasash me shegërta, kurse me nxanës luen me sumbulla, dhe asht shum i damshëm e i rrezikshëm. Disa katundarëve u ka lexue libra dhe u ka ofrue që t’i blejnë. Ky njeri i keq nuk mimd të durohet, sepse e prish moralisht tanë rrethinën dhe u çpifet qytetarëve të qetë e të ndershëm se si kërkojnë liri kurse për vetë çashtjen, flet vazhdimisht se si lirija asht ma e ambël se çdo send. Pin duhan shum dhe pshtyn kur pin duhan.”
„Prifti Gj. prej Sarës, mbas meshës në faltore, ka shkue në nji mbledhje politike në qytetin e afërt.”
Qe, shifni, çfarë skandalesh ndodhin në botë.
Vreni matej.
„Gjykatsi S… sot ka votue për administratën komunale. Ky gjykatës i pamarre merr fletoren e opozitës dhe e lexon me epsh. Pat guxim me thanë në gjyq se nuk asht aspak fajtuer nji katundarë që pandehet për fyemjen dhe kundërshtim pushteti, para dëshmitarëve tha se nuk do të blejë kurrgja në dyqanin e kryeplakut Gabor. Përpos kësaj, po ai gjykatës rrin i mendueshëm e kjo asht provë e qartë se asht plot me vese dhe sigurisht trillon ndonji komplot të madh kundra regjimit të sotshëm. Duhet me e paditë për fyemje të sundimtarit, sepse ai tekembramja nuk mundet me qenë mik i dinastis, mbasi shkon në kafe te kafexhiu Mor, e gjyshi i Morës ka qenë mik i ngushtë me probatimin e Leonit që bani at tollovi në Jamb, kundra veqilave t’Oborrit mbretnuer, të gjyshit të sundimtarit të sotshëm!”
Gjindeshin njerëz edhe ma të këqij në kët vend fatkeq. Lexoni vetëm kët denoncim:
„Avokati prej Tulës përfaqsoi nji të vobekët, babën e të cilit e mbytën vjetin e kaluem. Ai avokati pin birrë me epsh dhe shkon në gjueti dhe çka asht ende ma zi, ka themelue njifarë grupi për të ndihmue të vobekët në rrethinën tonë. Ky asht ai bastardhi faqezi që flet se spiunët e shtetit janë njerzit ma të këqij!”
„Profesori T… ka vrapue nëpër qytet me fëmij të ndryshëm avanturista dhe ka vjedhë dardha prej pemëshitsit, kurse dje ka gjuejtë me llastik pëllumba dhe ka thye nji dritare në nji ndërtesë shtetnore. Këto faje dhe kishin me mujtë me iu falë, por ai shkon në mbledhje politike, voton ndër zgjedhje, bisedon me qytetarët lexon fletoret, flet për huan shtetnore dhe çfarë turpsinash nuk ban ende në dam t’arsimtarit!”
„Katundarët prej Barës kanë fillue me ndertue shkollën e re dhe si duket, me kët ves do të flliqet tanë rrethina. Duhet me e ndalue nji orë e ma parë kët korent të ndytë, të damshëm për shtetin!”
„Zanatlit prej Barës themelojnë sallën e leximit dhe tubohen në te për çdo mbramje. Ky epsh ka zanë rrajë të thellë, veçanërisht te të rijt, kurse pleqt janë të mendimit që përpos sallës së leximit të themelojnë — fondin e pensionit të zanatlive. Kjo nuk mund të durohet në krahinën tonë sepse u ep shembull të keq gjithë qytetarëve të ndershëm që nuk shajnë ministrat!… Nji zanatli madje kërkon ndamjen e punës!… Epshe rrënqethse!…”
„Katundarët prej Padovës kërkojnë vetëqeverimin komunal! Qytetarët në Trojë lirin e zgjedhjeve”
„Shum nëpunës të këtushëm kryejnë me ndërgjegje punën e vet, pos kësaj, i bijnë flautës dhe i dijnë notat!”
„Sekretari Miron kërcën epshëm ndër çfaqje dëfrimi dhe han farë të krypshme tue pi birrë. Duhet me e qitë prej punës që të sherohet prej atyne epsheve”.
„Mësuesja Hella blen lule çdo mëngjes dhe kështu skandalizon tanë rrethinën. Nuk mund të durohet, sepse ka me na prishë rinin”.
Kush do të kishte mujtë me i radhitë tana epshet e ndyta të këtij populli fatkeq? Asht mjaft me thanë se ishin vetëm dhetë vetë të vlefshëm dhe të pastër në tanë vendin, kurse krejt tjerët, dhe burrat dhe grat dhe pleqt dhe të rijt, të prishiun në temel si thuhet.
Çka mendoni, si do t’u jetë dukë vehtja atyne dhetë vetëve të mirë në kët vend të prishun?… E randë, shum e randë, ma së forti për shkak se ishin të detyruem me shique medoemos shkatrrimin e vendit të tyne të lindjes, të cilin e dojshin aq nxehtsisht. Nuk flejshin as ditën as natën nga kasaveti: Si do t’i përmirsojnë bashkëqytetarët e vet krahthatë, si do ta shpëtojnë vendin nga shkatrrimi? Plot me flakë patriotlke, plot me virtyte e fisniki, ishin në gjendje me durue të gjitha flijimet për lumnin e atdheut të vet. Dhe nji ditë prej ditësh shtrënguen zemrën trimneshë, përkulën kryet përpara vullnetit të fatit t’idhët i cili u caktoi barrën e randë që të bahen ministra, dhe muerën mbi vedi detyrën fisnike që ta pastrojnë vendin nga mëkatet dhe epshet.
Ishin të kulturuem, por nuk ishte punë e lehtë me i dalë në krye menjiherë njij ndërmarrjeje kaq të randë. Në fund, njiherë, atyne që ishin ma mendjetrashë (këta n’at populi njifshin si ma mendjehollët) u vetoi nëpër krye mendimi se duhet me e mbledhë Parlamentin populluer, por që në te punën ta kenë në dorë të huejt. Të gjithë e pranuen kët ide të mrekullueshme dhe muerën me shpenzimet e shtetit me mëditje, dyqind vetë dhe kaq kapën të huej të cilët i kishte qitë puna rastsisht në kët vend për tregti. Këta u mprojtën, kundërshtuen, por zori i bacës s’ka kufi!
Kësodore u mblodhën katërqind të huej që të jenë deputetë dhe të zgjidhin çashtje të ndryshme për lumnin e vendit, të jenë shprehje e dëshirave të popullit.
Kur kryen punë kështu dhe gjetën nji numër të mjaftueshëm njerzish, të cilët i emnuen deputetë të popullit, menjiherë shpallën edhe zgjedhjet e deputetëve të popullit. Mos u çuditni për këte, sepse nji zakon i këtillë mbretnonte n’at vend.
Filluen mbledhjet e parlamentit — vendosin, flasin, diskutojnë… Nuk asht lehtë me krye nji detyrë kaq të randsishme. Gjithçka ishte lehtë dhe ecte shpejt, por teksa erdhi puna te epshet, menjiherë u hasën vështirsina derisa u gjet dikush dhe propozoi që të vendoset anulimi i të gjitha epsheve të vendit.
— Rrnoftë folsi, rrnoftë! — gjimon në sallën e parlamentit brohoritja e gëzueshme prej të gjithë gërmazeve.
Të gjithë e pranuen me gëzim propozimin dhe u muer vendimi:
„Përfaqsija e popullit tue pa se epshet pengojnë përparimin e popullit e ndien vedin, të shtym që të shtojë, në ligjin e ri edhe kët pikë e cila thot:
„Të gjitha epshet mejnë prej sodit dhe anulohen si të damshme për popullin dhe vendin”.
Nuk kaluen as pesë minuta prejse u nënshkrue ligji për anulimin e epsheve për të cilin u shamatuen vetëm deputetët dhe shifni çka ndodhi në popull në të gjitha anët pa ndryshim.
Asht mjaft që të ju përmendi të përkthyem nji vend prej shënimeve të dikujt:
Qe fjalë për fjalë çka thot shënimi.
„…Kam pi duhan epshëm. Sa zgjohesha menjiherë në cigare. Nji ditë u zgjova, dhe e mora kutin me duhan dhe e dredha (simbas zakonit) cigaren. Diqysh m’erdhi si punë e papërshtatshme (atëherë bash ai deputeti propozoi) kur, qe, befas ndjeva se si m’u dridh dora vetë dhe cigarja, e shiqova dhe pshtyna me neveri…” „Nuk due me pi ma” — mendova dhe duhani më duket i ndytë dhe nuk muj me e shique me sy. U çudita çka më ngjau kështu befas dhe dola n’oborr. Kur atje, çka me pa! Para derës kojshija im gjithmonë i dejun, që nuk mundte me ndejtë pa venë asnji çast, qëndronte burri i dheut esull, kqyrte para vëdit dhe kruente kryet.
— Qe ta pruna venën — i tha sherbëtori dhe ia dha shishen si dhe ma parë.
Kojshija im e kapi shishen dhe e përplasi për toke, ajo u thye pirra pirra.
— Uh, sa gja e neveritshme! — vikati ai me urrejtje, tue kqyrë venën e derdhun.
Mandej heshti gjatë dhe kërkoi sheqer me ujë.
Ia pruen, e piu sheqerin me ujë dhe shkoi në punë.
Grueja e tij filloi me qa prej gëzimit kur pau se si burri i saj u përmirsue aq fort.
Njani prap, kojshija tjetër, që lexonte epshëm fletoret rrin te skaj i dritares së hapun, e edhe ai dukej disi i ndryshuem dhe i çuditshëm.
— A i keni marrë fletoret? — e pyeta unë.
— Nuk muj me i shique ma fletoret, kaq fort, diçka më janë neveritë. Bash tash jam tue mendue që të marr me lexue arkeologjin ose gramatikën e greqishtes — u përgjegj ai, e unë kalova dhe dola në rrugë.
Tanë qyteti ka ndryshue. Nji politikan i epshëm, ishte nisë me shkue në nji mbledhje politike. Ecte burri i dheut rrugës kur qe përnjiherë u kthye dhe vrapoi mbrapa thuese e ndoqi ndokush.
Fillova me u çuditë çka i ndodhi dhe e pyeta pse u kthye kaq shpejt.
— U nisa në mbledhje, kur qe befas më ra në xnend se asht ma mirë me shkue në shtëpi, me porositë ndonji libër bujqsije dhe industrije shtëpijake dhe me lexue e me u përsosë në punë. Çka kam me ba në mbledhje — tha ai dhe ngarendi në shtëpi që të studjojë lavërtarin.
Nuk mujta me ia spjegue vedit çudin qe ndodhi befas, u ktheva në shtëpi dhe mora me shfletzue psikologjin. Deshta me lexue pjesën në lidhje me epshet.
Hasa në fletën ku shkruen „Epshet”. Kishte mbetë vetëm titulli kurse krejt pjesa tjetër ishte zbardhë, paj thuese kurr nuk ishte shkrue në te asnji send!
O, çka asht tash kjo, pash emnin e Zotit?!
Në tanë qytetin nuk mundesh me gjetë kurrkund njeri të keq dhe t’epshëm për çdo gja qoftë dhe deri kafshët u banë ma të mençme!
Të nesërmen lexuem në fletore vendimin e parlamentit. Deshta me lexue gjithashtu në lidhje me epshet.
— Ah, ha, kjo asht, pra! — Bërtet secili. Çuditemi na çka u ba me ne, po këte a po e shef, parlamenti anuloi epshet!
Këto shënime janë të mjaftueshme me spjegue çka ndodhi në popull kur në parlament u aprovue ligji për anulimin e epsheve.
Tashma të gjithë e gjithkush e muer vesh kët gja dhe çudija prani, kurse mësimdhansit u epshin mësim nxanësve nëpër shkolla në kët mënyrë:
„Dikur gjindeshin në shpirtnat e njerëzve edhe epshet dhe këto kanë qenë njana prej pjesëve ma të ngatrrueme e ma të randa në psikologji, por me vendimin e parlamentit epshet janë anulue, kështuqë tash nuk gjindet ajo pjesë në psikologji sikurse as epshet nuk ekzistojnë në shpirtin e njeriut. Epshet janë anulue me datën … vjeti …”
— Shyqyr Zotit që nuk jemi të detyruem me i mësue! — pëshpëritshin nxansit, të kënaqun me kët vendim të parlamentit, sepse për orën e ardhshme duhet vetëm me mësue:
„Me datën … vjetin …, me vendimin e parlamentit janë anulue të gjitha epshet dhe kështu nuk ekzistojnë ma asish në njerëz!…”
Posa ta flasë këte pa gabim merr notën shum të mirë.
Qe, kështu ai popull shpëtoi me shpejti prej epsheve, u përmirsue dhe prej atij populli, simbas dofarë gojdhanash, lindën engjujt…
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Радоје Домановић 