Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (3/5)
Puna, natyrisht, vijoi rrugën e vet ligjore. Mbasi policija bani hetime në vend, i hetoi fajet hollsisht, ia referoi të gjitha aktet gjyqit për veprim të matejshëm.
Gjyqi caktoi seancat, i thirri dëshmitarët, bani ballafaqime. Prokurori publik, ta merr mendja, kërkoi që Marku të dënohet me vdekje. Avokati i Markut, prap, provoi energjikisht se Marku asht i pafajshëm dhe kërkoi të lirohet. E nxuerën Markun në gjyq, e ndëgjuen e kthyen prap mbrapa në burg. Edhe ai disi u hutue prej çudis çka mbarohej me te. Gjaja ma e randë për të ishte se i duhej me pi ujë, e ai nuk ishte mësue me te. Gjithçka kishte me e durue lehtë, asht trim, por ndjente se uji i bante shum dam. Filloi me u tha dhe me u shugate. Ai nuk ishte ma Marku, as zoti mos e dhashtë të jetë! Burri i dheut dalëngadalë u ba shkop, petkat lavareshin në te, thuese nuk ishin të tijat dhe kur ecte i ngrehte kambët zhag.
Bërtitte shpesh në dëshprim:
— Ah, o zot, po kjo asht ma zi se burgu i mallkuem i Azaqit.
Tekembramja, gjyqi dha vendimin, me të cilin, tue pasë para sysh meritat e Markut për çashtjen sërbe dhe shum rrethana lehtësuese, e dënoi Markun me vdekje, të paguejë damet dhe të gjitha shpenzimet gjyqsore.
Çashtja shkoi në gjyqin e apelacionit dhe ky e ktheu dënimin me vdekje në burgim të përjetshëm, kurse gjyqi i diktimit gjeti disa të meta dhe ia ktheu aktet gjyqit, tue kërkue që të pyeten e të betohen disa dëshmitarë.
Procedura gjyqsore zgjati kështu dy vjet dne ma në fund edhe gjyqi i diktimit e vërtetoi akt-gjykimin e ndryshuem, simbas të cilit Marku u dënue me dhetë vjet burg të randë ndër pranga dhe të paguejë të gjitha shpenzimet penale dhe gjyqsore, por jo si fajtuer politik, mbasi u provue se nuk i përkitte asnji partije politike.
Natyrisht për nji vendim të këtillë patën në konsideracion faktin se Kraleviq Marku asht fatos i madh i popullit dhe se ky proçes asht nji rast unik. Tekembrama nuk ishte as punë e lehtë: Edhe ekspertët ma të mëdhej ranë në pikë të hallit. Si mundesh me e dënue me vdekje dikend që dihet, se ka vdekë para aq shum kohe, dhe asht çfaqë sërish prej botës tjetër?
Dhe kështu, Marku, pa pikë faji, ra në burg. Tueqenëse shpenzimet gjyqsore dhe penale nuk kishin prej çka me i nxjerrë, u vendos që të shiten në licitacion publik: Sharaci, petkat dhe armët I Markut. Shteti i bleu menjiherë veresije për muze armët dhe petkat, kurse Sharacin e bleu shoqnija e tramvajeve me pare në dorë.
Markun e qethën, e rruen, e lidhën me vargoj të randë e veshën me tesha të bardha dhe e çuen në qytetin e Beogradit. Marku këtu vuejti aso vuejtjesh që as nuk i kishte shkue nëpër mend kurr se mundet me i durue. Në fillim bërtitte, zemrohej, kërcnonte, por u mësue gradualisht dhe iu dorzue qetsisht fatit. Dhe, kuptohet, gjatë kohës së burgimit që ta mësojë ndonji send dhe ta përgatisin për shoqnin, në të cilën duhej të vepronte mbasi ta kryente dënimin, si antar i dobishëm, filluen pak nga pak me e mësue të punojë punë të dobishme: bante ujë, vaditte kopshtin, prashitte qepët, kurse ma vonë zu me mësue me ba brisqe, brusha, konop dhe shum gjana tjera.
Edhe Sharaci i ngratë tërhiqte tramvajin prej mëngjesit deri në mbramje, pa pushue. Edhe ai u ligshtue. Kur ecte, mezi i qitte kambët dhe posa e lëshojshin e zente gjumi dhe andrronte, ndoshta, kohën e lumtun kur pinte venë kuqloshe mbantë ndër jela gërsheta t’artë ndër thundra patkoj t’argjent, në gjoks silambeta t’artë dhe frenin e praruem — kur bante në shpinë zotnin e vet ndër lufta e mejdane t’idhta dhe me te zente zanat në vrap. Tash ishte ligshtue: vetëm asht e lëkurë, brijët i numroheshin, kurse ndër kërdhokulla mujshe me ia varrë torbën.
Markut i erdhi randë ma së tepërmi kur, tuë e çue diku në punë, i ndodhi rasti me pa Sharacin e vet aq të rraskapitun. Kjo i dhimbti ma shum se sa të gjitha mjerimet e tij. Shpesh kur e shihte Sharacin aq të trishtueshëm derdhte lot dhe tue fsha ia fillonte:
„Ah Sharac ti e mira e ime!…”
Atëherë Sharaci kthehej dhe hingllonte dhimbshëm, por n’at ças kondukteri i binte ziles dhe tramvaji nisej, kurse roja ia tërhiqte vrejtjen Markut njerzisht që ta vazhdojë rrugën, sepse fuqija dhe shtati i Markut i imponoheshin. Kështu nuk mbërrinte me e mbarue fjalin.
Kështu Marku i ngratë pësoi të zit e ullinit dhetë vjet për fisin e vet, tue mos i braktisë idet për hakmarrjen e Kosovës.
Shoqnija e tramvajeve e nxuer Sharacin jashtë përdorimit dhe ate e bleu nji kopshtar me ia sjellë dollapin.
Kaluen edhe këto dhetë vjet vuejtjesh. E liruen Markun.
Kishte pakëz të holla të kyrsyeme, të cilat i kishte fitue tue shitë cikrrime të ndryshme që i kishte punue vetë.
Së pari shkoi në mejhane dhe thirri dy berberë që ta lajnë dhe ta rruejnë, mandej porositi që t’ia pjekin nji ogiç nandë-vjeçar dhe t’i sjellin mjaft venë e raki.
Pikësëpari deshti që me ushqim dhe pije të mirë të këndellët dhe të përmirsohet mbas kaq vuejtjesh. Ndejti kështu ma tepër se pesëmbëdhetë dit, derisa e ndjeu vedin se ka kthye nji grimë, mandej filloi me rrahë menden çka me ndërmarrë.
Mendoi e çmendoi dhe ma se mbrami vendosi me ba nji punë. U ba tebdil që kurrkush mos me e njoftë dhe u nis ta gjejë së pari Sharacin e ta shpëtojë edhe ate prej taksiratit, mandej të shkojë prej njanit Sërb te Sërbi tjetër dhe të marri vesh kush janë ata që e thirrën aq shum, a janë Sërbë ata që e rrasën në burg dhe qysh ka me u hakmarrë ma së miri për Kosovën.
Marku ndjeu se Sharaci i tij gjindet te nji kopshtar, të cilit ia sillte dollapin, kështu u nis për atje ku i thanë se ka me e gjetë.
E bleu lirë, sepse edhe kopshtari kishte dashtë me ua dhanë magjupëve dhe ia çoi nji katundari, me të cilin u ujdis që ta ushqejë me tërfojë dhe t’i bajë hyzmet, athue mos kthente Sharaci. Marku zu me qa kur e pa Sharacin e mjerë se sa i ngratë dukej. Ai katundari kishte qëllue burr i mirë, pat mëshirë dhe e muer Sharacin për ta ushqye, kurse Marku vazhdoi rrugën kambë.
Tue ecë kështu, e gjeti nji katundar të vobekët n’arë ku punonte dhe e përshëndeti me emnin e zotit.
Marku filloi me kuvendue me te për këte e për ate dhe përnjiherë në bisedë e sipër tha:
— Qysh kishte me qenë sikur Mark Kraleviqi të çohej tash prej vorrit dhe të vinte te ti?
— Kjo tash nuk mundet ma me ndodhë.
— Po sikur me të vërtetë të vinte, çka kishe me ba ti?
— Kisha me e thirrë që të më ndihmojë me e prashitë kët misër — u tall katundari.
— Po sikur të të thirrte për Kosovë?
— More pusho, or vlla i dashtun, ku e gjete ti Kosovën? Nuk kam kohë me shkue në pazar me u ble fëmijve krypë e opinga. E ta dish, nuk kemi as me çka me i ble.
— Mirë, or vlla, por a e din ti se në Kosovë sharroi mbretnija jonë dhe duhet marrë haku për Kosovën?
— Kam sharrue edhe vetë, more vlla i im, ma keq s’ka si bahet. A sheh se po eci zdathë?!… Dhe kur të më shtrëngojë të paguemit e tatimit, s’kam me dijtë as se si e kam emnin, e ti mue më flet për Kosovën e mjerë.
Markun e qiti rruga në shtëpin e nji katundari pasanik.
— Qoftë lavdue Krishti, vlla!
— Për gjithmonë! — përgjegji ai dhe e shiqoi me dyshim. — Prej kah je, or vlla?
— Jam prej nji vendi të largët, dhe pata dëshirë me kalue këtu pari, që të shoh si jetojnë njerzit e këtushëm.
Marku edhe këtij ia përmendi, në bisedë e sipër, qysh kishte me qenë sikur Mark Kraleviqi t’u çfaqte përsëri dhe t’i ftonte Sërbët me u hakmarrë për Kosovën?
— Kam ndie se nji i krisun para dhetë vjetësh ishte shti se ishte Mark Kraleviqi dhe kishte ba disa vrasje e vjedhje dhe e kishin dënue me burg.
— Po, edhe unë kam ndie, por çka kishe me ba sikur të paraqitet Marku i vërtetë dhe të të ftojë në Kosovë?
— Kisha me e pritë, me i qitë mjaft venë me pi dhe me e përcjellë si duhet.
— Po Kosova?
Çfarë Kosove në këto vjet të ngushtë?! Kjo punë kushton shum! Ky asht shpenzim i madh, or vlla.
Marku e la ate dhe u nis. Nëpër katund gjithkund kështu. Disa janë krrusë mbi shetën dhe vetëm pranojnë përshëndetjen „qoftë lavdue Krishti” dhe nuk flasin ma tepër kurrgja. Njerzit nuk mujnë me humbë kohë, duhet me prashitë dhe me krye punët me kohë po dëshruen që drithi të paguejë mirë.
Kështu Marku u mërzit në katund dhe ndau menden me shkue në Beligrad e atjë te përpiqet athue mos mundet me ba diçka për Kosovën dhe të marrë vesh prej kah kaq thirrje të shumta, të sinqerta, me zerhër e nji pritje e këtillë.
Erdhi në Beligrad. Qerre, tramvaje, njerëz — të gjithë ngarendin, nguten, kryqzohën, ndeshen. Nëpunsit nguten ndër zyra, tregtarët me puhë tregtare, puntorët mbas punës së tyne.
E ndeshi nji zotni me influencë të veshun mirë. Marku iu afrue dhe u përshëpdet me te. Ai, hutue nji grimë u prapsue dhe i erdhi turp prej petkave të këqija të Markut.
— Unë jam Mark Kralëviqi. Kam ardhë këndej që t’u ndihmoj vllazënve të mij — tha Marku dhe tregoi krejt si ka ardhë, pse ka ardhë, çka ndodhi krejt me te dhe çka mendon me ba ma vonë.
— Ashtu. Po më mbarohet qejfi që Ju njofta, zotni Kraleviq! Shum mirë po më vjen! Kur mendoni në Prilep?… Po më vjen mirë, besoni, por të më falni, jam kah ngutem për zyre! Servus, Mark — tha ai dhe tfilloi përngutshëm.
Marku e takoi të dytin, të tretin. Me Cilindo që takohej biseda ashtu kryhej për nji çast me: „Jam kah ngutem për zyre! Servus, Mark!“
Dhe kështu Marku i ç’gënjyem, filloi me bjerrë shpresën. Shkon rrugës, hesht, i mrrolun, mustaqet i kanë ra mbi krahë, nuk ndalon kërkend, nuk e pyet kërkend për kurrgja. Dhe kend ka me pyetë ma? Kedo që sheh, nxiton në zyre. Kosovën nuk e përmendi kurrkush për be. Natyrisht, zyra ka ma vleftë se Kosova. Marku, edhepse me nerva shum të fortë, u ba nervoz për at zyrë të mallkueme, e cila, mbas mendimit të tij e konkuronte me aq sukses Kosovën. Ma në fund ndeja filloi me iu ba gjithnji ma e merzitshme e ma e merzitshme në mes t’atij grumbulli njerzish, të cilët thuese nuk punojnë kurrgja, por vetëm nxitojnë me shkue në zyrë. Katundarët ankohen sërish për vjet të papllehshëm dhe në kryepleq, nguten n’ara, punojnë gjithnji dhe bajnë opinga të shkyeme tirç të grisun. Marku borri çdo shpresë në suksesin e vet dhe as nuk e pyeti ma kend as që u takue me njeri. Mëzi pritte që zoti ta thrrasi përsëri ne botën tjetër, që të mos vuejë ma tepër, sepse çdo Sërb ishte i zanun me halle e punës të veta të ngutshme dhe Marku e ndiente vedin plotsisht të panevojshëm.
Kështu nji ditë ecte i dëshpruem e kryevarrë, paret e shkreta i ishin sosë dhe nuk kishte me çka me pi as venë; pijeshitsja Janja tash hanese kur ishte në vorr — ajo po t’ishte gjallë do t’i kishte dhanë rhe pi venë veresije. Shkonte ashtu rrugës me krye për dhe dhe për pak qenë tue i shpërthye lotët kur iu kujtuen koha e vjetër e miqt, sidomos Janja e bukur dhe e zjarrët dhe vena e saj e ftofte.
Kur përnjiherë, vuni re plot gjind para nji mejhaneje të madhe dhe ndjeu përmbrenda nji poterë të madhe.
— Çka asht kjo këtu? — e pyeti njanin, natyrisht, në prozë, sepse edhe ai nga halli e kishte shkrehë të biseduemit në vargje:
— Kjo asht mbledhje patriotike — i tha ai dhe e mati prej majës së kres deri në fund të kambëve, si person të dyshimtë dhe u largue pakëz prej tij.
— Po çka bajnë atje?… prap ia drodhi Marku.
— Shko, bre vlla, dhe shih… i tha ai me zemrim dhe ia ktheu shpinën Markut.
Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (2/5)
Udhton Marku në kal ngadalë dhe çuditet burri i dheut pse Sërbët ikin prej tij kur e kanë thirrë aq fort dhe i kanë qitë aq shum kangë. Nuk mundet me ia spjegue vedit at çudi. Ma në fund mendoi se ende nuk e dijnë kush asht ai dhe imagjinon me kënaqsi se kur të marrin vesh, kanë me e pritë për mrekulli, se ai ka me bashkue gjithë Sërbët dhe me u tfillue kundra sulltanit.
Tue shkue ashtu, pau pranë rrugës nji hije të mrekullueshme lisi të madh, dhe i zbriti Sharacit, e lidhi, e hoq calikun dhe zu me pi venë. Pinte ashtu dhe mendonte, prandej gjumi nisi me e kotë pakëz trimin. Marku e pshteti kryet pa shti kurrnji nënkrejcë dhe u shtri me ba nji sy gjum. Taman zu me e kapë gjumi, kur qe, Sharaci tue pikasë do njerëz që e rrethojnë Markun, zu me çukërmue. Ishte shkruesi i rrethit me dhetë gjindarmë. Marku këceu si i tërbuem, e hodhi qyrkun krahëve, tue e kthye përsëmbrapshti (e kishte heqë për shkak të të nxehtit) i hypi Sharacit, muer në njanën dorë shpatën e në tjetrën topuzin, kurse dyzgit e Sharacit i mbajti me dhambë dhe ashtu bani jyrysh midis gjindarmëve. Ata u tmeruen dhe Marku ashtu i furishëm mbas gjumit, zu me u dhurue veçaveç: dikuj shpatën, dikuj topuzin. Nuk u suell as tri herë dhe të dhetët ranë pikë gjallë për dhe. Shkruesi kur pa çka ndodhi, harroi hetimin dhe paragrafet, por ktheu shpinën dhe zu me ikë. Marku iu lëshue përmbrapa dhe i bërtiti:
— Ndalu, kurvë, deli i panjoftun.
Që ty Marku t’cakrrojë me topuz.
Mbasi i tha këto fjalë, e vërtiti topuzin dhe e lëshoi mbas „deliut të panjoftun”. E kapi nji grimë me bisht të topuzit dhe ai u rrëxue si qiriu. Tinglluen zingjit e shprazta. Marku befi deri te ai, por nuk deshti me e mbytë, ia lidhi duert përmbrapa mandej ia vari Sharacit të vet n’ynkash dhe u kthye te caliku, e kur nisi me pi, i tha këtij të mjerit:
— Eja, kurvë, që të pijmë venë!…
Ai vetëm gjimon nga dhimbjet, përdridhet dhe përpushet ashtu i varun për ynkash. Kjo iu duk Markut gja qesharake, prandej zu me qeshë se si ai kuis me za të hollë „Si maca” mendoi Marku dhe prap qeshi; burri i dheut mbante barkun me dorë prej të qeshunit dhe syt iu mbushën me lot të mëdhej si arrat.
Ai zu me iu lutë tue qa që ta lëshojë dhe i premtoi se nuk ka me ba hetime.
Marku ia dha gazit edhe ma tepër, sa qe tue plasë burri i dheut; nga gazi i madh nuk pat kur me folë me dhetërrokshin por gaboj dhe ia futi në prozë:
— Paj kush dreqi i mallkuem, o i mjer’ i zotit, të shtërngoi me ardhë këndej?
Por, megjithate, Marku asht zemërmshirshëm. I erdhi keq burrit të dheut dhe tamam tue u afrue me e zgjidhë kur shiqoi, qe dhetë vetë tjerë me bajraktarin njimbëdhetë, të gjithë njinji të veshun si ata të parët, prap e rrethuen. Marku befi ke Sharaci, e hodhi ate në bar (e ai u rrokullis disi teposhtë në hendek skaj rrugës dhe ztt me rënkue), por Marku i hypi Sharacit dbe poashtu sulmoi. Prap, sa u suell dy tri herë, dhetë gjindarmët ranë pikë gjallë për dhe; kurse shkruesi filloi me ikë, mirëpo Marku edhe ate e mbërrini me bishtin e topuzit. E lidhi dhe e varri për ynkash, mandej shkoi me e nxjerrë at të parin prej hendekut. Ai asht krejt i përlloçun dhe qull, uji rrjedh prej tij. Marku prej të qeshunit të madh mezi e suell deri te Sharaci e, edhe ate e varri n’anën tjetër për ynkash. Të dy përpushen dhe gjimojnë, kuisin pafuqishëm dhe rreken me shpëtue, por Marku qesh gjithnji ma shum e ma fort, bile njanit i bërtiti:
— E, vallahi, vetëm për nji këso qeshje nuk më vjen keq që kam ardhë prej botës tjetër.
Por ku gjindet lumnija aty gjindet gjithmonë dhe fatkeqsija. Ashtu ndodhi dhe tash. Tamam kur Marku i kënaqun merr me u kthye te caliku dhe, si thot, t’ia fshijë dhambët edhe asaj teprice venë, kur qe përnjiherë u ndëgjuen borizanët dhe trumbetat prej së largu. Gjithnji afër e ma afër Sharaci i shqetsuem filloi me turfullue dhe me i ngrehë veshët pip.
— Ndihmë — kujisin ata dy vetët.
Gjithnji ma afër e ma afër, borizanët dhe trumbetat ndihen gjithnji ma çiltë, gjimon toka prej topave të randë, kërsasin bataret e pushkëve. Sharaci i çatalloi syt dhe zu me këcye si i tërbuem. Ata dy vetët bërtitën dhe zunë me u përpushë. Sharaci gjithnji ma i shqetsuem. Marku u hutue bukur fort prej asaj çudije, por bani kryq, mënjanoi legenin me venë, e çpiku dhe iu afrue Sharacit tue i folë:
— Ah mor Shar, moj e mira e ime
Treqind vera tashma që janë mbushë
Qysh me ty që, paj un’jam bashkue
Asnjiher’ ti ende s’je frigue!
Me ndihm’ t’zotit mir’ po, ka me u ba.
Kërsitën topat, u trand edhe vetë Marku, Sharaci këceu, thuese u tërbue; ata dy vetët fluturuen poshtë prej kalit dhe u rrokullisën në hendek me kukamë. Marku qeshi nga halli dhe mezi mbërrini me i hypë Sharacit. Kur pushkët e topat u ndëgjuen tashma për s’afërmi, Sharaci kaloi vetimshëm përtej atij hendekut si i tërbuem dhe ngarendi nëpër ara e të mbjelluna nëpër karrmë dhe gropa. Marku nuk mundte me e ndalë. U ba petull në kalë, mbronte fytyrën me dorë që të mos ia gërvishtin therrat; i ra kësula lëkurëshqarthi, shpata i këcente prej belit, kurse Sharaci shkelte nën vedi çdo gja dhe fugonte si i krisun. Taman duel në patalok, kur atje, pa se asht i rrethuem prej ushtris, ushtojnë burijat, bijnë trumbetat, kërsasin pushkët gjëmojnë topat nëpër naltsinat përreth. Para tij, mbas tij, majtas, djathtas, gjithkah ushtrija. Sharaci u çue dik përpjetë dhe vrapoi drejt. Marku e kapi topuzin dhe iu vërsul turmës që bahej gjithnji ma e dendun rreth tij. Ndoqën shoqi shojnë ma se dy orë derisa Sharaci filloi me qitë shkumbë të përgjakun, e, edhe Marku ishte lodhë tashma tue qëllue me topuzin e randë. Pushkët nuk mujshin me i ba gja lehtë, sepse mbante në trup parzmoren e hekurt, nën këte këmishën pancir të gërshetueme prej çelikut dhe mbi te petka tre fish e mandej qyrkun lëkurë ujku. Por pak pushkët, pak topat, pak morija e goditjeve e mposhtën Markun. Ia muerën kalin, ia muerën armët, e lidhën dhe e çuen nën roje në rreth për hetime.
Dhetë ushtarë para tij, dhetë përmbrapa, dhe kështu nga dhetë në të dy anët me pushkë të mbushuna e me bajoneta mbi to. Duert ia kanë lidhë përmbrapa dhe ia kanë vu verigat; ndër kambë i kanë vu pranga të randë gjashtë okë. Nji batalion ushtarë gjindet përpara si roje kryesore, regjimenti ec përmbrapa, kurse mbas regjimentit bumbllon divizioni, që merr fund me komandantin e divizionit rrethue nga shtatmadhërija dhe ndër anë, andej e këndej, bumbullojnë divizionet e artileris nëpër naltsina.
Gjithçka asht përgatitë si në kohën e luftës. Dymbëdhetë ushtarë e mbajnë Sharacin, nga gjashtë në çdo anë, e edhe atij i vunë qystek të fortë dhe rrjetë në gojë që të mos e kafshojë ndokend. Marku u mrrol, i këceu në fytyrë njifarë melankolije, jo në qef, i vari mustaqet dhe këto i ranë në krahë. Secili mustak sa qingji gjashtëmuejsh, kurse mjekra deri në shokë, si qingji njivjeçar. Rrugës, ku e çojnë, gjindja ngjitet nëpër huj, gardhiqe, e druj vetëm që ta shohin megjithse ai, përkah gjatsija i kalonte rëndom nji pllambë e ma tepër të gjithë ata rreth vedit.
E suellën në ndërtesën e rrethit. Nënprefekti rrin në zyrën e vet, nji burralec i vogël i përçudun, me krahnuer të futun përmbrenda, me shiqim të topitun, kollitet nga pak tue folë, kurse duert i ka si shkopij. N’anën e majtë dhe të djathtë të tavolinës së tij nga gjashtë policë me revole gati për zjarm.
E nxuerën para tij Markun e lidhun kambë e duer me pranga.
Kapiteni u tremb prej prangave të Markut dhe u dridh si n’ethe; i çatalloi syt dhe nuk mujti me folë. Mezi e muer vedin dhe tue kollitë ngapak, filloi me e pyetë me za të ngjirun:
— Si quheni?
— Mark Kraleviqi! — kumboi zani i fuqishëm e kapiteni u trand dhe e lëshoi pendën, policët u prapsuen, kurse gjindja zuni derën.
— Ju lutem, folni me za ma t’ulët, sepse gjindeni para pushtetit. Nuk jam shurdhan. Kur keni lindë?
— Vitin 1321.
— Prej kah jeni?
— Prej Prilepit, qytetit të bukur.
— Me çka merreni?
Marku u çudit kur ai e pyeti për këte.
— Po pyes: a jeni nëpunës, tregtar apo punoni tokën?
— Mue as baba nuk më ka lavrue
Që me bukë të më kef ushqye.
— Me çfarë pune keni ardhë atëherë?
— Si me çfarë pune? Paj Ju më thirrni si nji ditë për ditë, tash pesëqind vjet. Gjithmonë më këndoni ndër kangë dhe kukatni: „Ku jë, o Mark?” „Eja, o Mark!” „Kuku Kosovë!” aq sa edhe në vorr më duel mbi kapuç dhe iu luta zotit të më lirojë që të vij këndej.
— O, vlla i dashtun, ke ba marri. Gjepra, paj kangët retëm ashtu këndohen. Po të kishe qenë i mençëm nuk do t’ishe mbështetë në kangë, as na nuk do të kishim tash kaq kokëçamje as na me ty, as ti me në. Sikur t’ishe thirrë zyrtarisht, me thirrje kjo do t’ishte punë tjetër. E kështu nuk ke rrethana lehtsuese… Gjepra, çfarë punësh mundesh me pasë këtu?… përfundoi kapiteni mërzitshëm dhe në vedi mendoi: „Dreqi ju marrtë ty dhe kangët!” Njerzit tallen dhe këndojnë profka e mue tash të më kapin ethet!”
— Oj Kosovë ti përherë e rrafshtë
Pse trishtueshëm ti, mue po më pret,
Për mbas princit tonë paj të vyeshëm
Nëpër ty tash t’daj’ pleqni sulltani! …
— foli Marku si për llogari të vetën, mandej iu drejtue nënprefektit:
— Un’ do t’nisem dhe kurrkush mos dasht’
Dhe të nisem, me ardhë dhe n’mos mujsha
Do të shkoj n’qytet t’Carigradit
Do ta vras, po, carin e Stambollit…
Kapiteni këceu prej vendit.
— Mjaft, ky ësht nji faj i ri. Ju me këte po doni me na shkaktue fatkeqsi të madhe, sepse tash vendi ynë asht në marrëdhanje miqsore me imperatorin turke.
Marku mbet gojëhapun prej çudis. Kur e ndjeu këte, për pak nuk i ra të fikët. Miqsi me Turqit!… Paj pse dreqin më thërrasin mendon në vedi dhe nuk mundet me u koncentrue prej çudis.
— Për çka kujtoni, Ju lutem, ju keni ba faje të shumta, për të cilat jeni të pandehun!
- Më 20 të këtij mueji e keni mbytë në mënyrë rënqethse Pjetër Tomiqin, tregtar, që shetitte me velespit. Mbytjen e keni ba me paramendim sikur dëshmojnë dëshmitarët e përmendun në padi: Millan Kostiqi, Sima Simiqi, Avram Sreqkoviqi e tjerë. Simbas hetimeve të sakta në vend dhe vizitës mjeksore, ju e keni mbytë Pjetrin me armë të topituna, të randa dhe mandej të vdekunit ia keni pre kryet. A doni që të ju lexoj padin?
- Të njajtën ditë keni sulmue Mark Gjorgjeviqin, mejhanexhin e katundit V… me qëllim që, simbas natyrës s’uej t’egër, ta mbytni, por ai, ka ikë fatmirsisht. Këtij qytetari të ndershëm, i cili ka qenë edhe deputet i popullit ia keni nxjerrë tre dhambë të shëndoshë. Simbas raportit mjeksuer ky asht lëndim i randë. Ai asht ankue dhe kërkon që të dënoheni mbas ligjit dhe t’i pagueni damin, kohën e humbun dhe të gjitha shpenzimet gjyqsore.
- Keni vra njizet gjindarmë dhe i keni plague randë dy shkrues të rrethit.
- Pesëdhetë padina gjinden për tentativë vrasjeje.
Marku nuk din me folë prej çudis.
Na këtu kemi me e hetue çashtjen dhe derisa të marrin fund hetimet Ju do të jeni në burg këtu, mandej çashtjen do t’ia referojmë gjyqit. Atëherë mundeni me marrë ndonji avokat që të ju mbrojë.
Markut iu kujtue probatin Obiliqi dhe mendoi: Uh, ç’kishte për ta mbrojtë, ai! I erdhi diçka randë, derdhi lot prej syve dhe vikati:
— Ah mor, v’llam, Obiliq Milloshi
Vall’ s’po sheh a s’don me ndi për mue?
Në çfarë hallesh unë paj kam ra
Due ta hupi kokën po kuqloshe
Pa pikë faji Zotit të vërtetë!…
— Çoni tash në burg! — tha kapiteni me frigë dhe u kollit ngjirshëm.
Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (1/5)
Na ka marrë kryet erë ne Sërbëve dhe ma se pesëqind vjet kukasim: „Kuku Kosova!” „Kosova e mjerë!” „Kuku, Llazo!” Kështu vajtuem, tue iu kërcnue me vaj dushmanëve. „Kështu do të bajmë, ashtu do të bajmë”. Vajtojmë trimnisht dhe kërcnohemi, kurse dushmani qeshet; mirëpo në mjerim na ra në mend për Markun dhe zumë me thirrë burrin e dheut që të çohet prej vorrit, të na mprojë e të hakmarret për Kosovën. Thirr sot, thirr nesër, thirr çdo ças për çdo send: „Çou, Mark!” „Eja, Mark”! „Shiqoji, Mark”, lotët, „Kuku Kosova!” „Çka pret, Mark”. Kështuqë të thirrunit kaloi në paturpsi. Dehet dikush në mejhane dhe teksa i prish të hollat, menjiherë bie në pikllim për Kosovën; e kaplon njifarë ndjenje trimnije dhe menjiherë: „Kuku, Mark, ku gjindesh tash?” Dhe kjo, or vlla, jo pak, por zgjati kësodore ma se pesëqind vera. Në Kosovë tashma knetë e tanë lotësh sërbë dhe Marku u valavit në vorr, u valavit dhe dikur i doli burrit të dheut të vdekun përmbi kapuç.
Dhe nji ditë, fill e para selis së zotit.
— Çka ke, or Mark? — e pyet zoti me butsi.
— Lëshom, zot, që të shoh çka bajnë poshtë ata qorrat e mij; më ka dalë përmbi kapuç kukama dhe të thirrunit e tyne!
— E, Mark, Mark, — fshani zoti; të gjitha i dij, por sikur të mundte kush me u ndihmue, unë do t’u kisha ndihmue i pari.
— Vetëm kthemi, o zot, Sharacin dhe armët, epma fuqin e kahershme dhe lëshom që të shiqoj athue mundem me ba ndonji send.
— Shko, mbasi po dëshiron — tha — por nuk ke me kalue mirë.
Dhe përnjiherë, në nji mënyrë të çuditshme Marku në Sharacin e vet zbriti fluturim në tokë.
Sillet rreth vedit, shiqon vendin, por nuk mundet kurrqysh me i ra në te ku gjindet. Shiqon Sharacin. Po, Sharaci ësht po ai. Shiqon topuzin, shpatën; ma së mbrami petkat. Vetë ato, nuk ka dyshim. E çon dorën në calik. Edhe ky këtu, plot me venë. Këtu janë edhe çekët. Gjithçka e bind se ësht ai Marku i kahershëm, por nuk mundet kurrsesi me i ra në fije ku gjindet. Tueqenëse kishte vështirsi me vendosë çka me ndërmarrë tash në tokë, ai ma parë e ma dalë i zbriti Sharacit, e lidhi për lis, e hoqi calikun dhe zti me pi venë abollaqë, si tha, kështu për nge, të mundte me mendue mirë për çdo send.
Marku pin kështu dhe vëzhgon mos po i bjen në sy ndonji i njoftun, kur befas fishklloi dikush në biçikletë pranë tij dhe, tue u frigue prej kalit të çuditshëm, petkave dhe armëve të Markut, u dha kambëve me sa fuqi pat, tue kthye kryet përmbrapa me pa sa gjindej tashma larg prej rrezikut.
Marku, nga ana tjetër, u frigue nga mënyra e çuditshme e t’udhtuemit dhe mendoi se asht ndonji gogol, por megjithate vendosi me luftue me at përbindsh.
Piu ende nji legen me venë, dhe u mërdhez deri në sy; nji legen ia dha Sharacit që ta pijë, mandej e hodhi calikun në bar e rrasi deri në sy kësulën lëkurëshqarthi dhe i hypi Sharacit, i cili ishte mërdhez tashma deri në veshë. Trimi i vyrtytshëm u zemrue dhe i tha Sharacit:
— Po qe se ti, Sharac, nuk e mbërrin,
Katër kambët kam me t’i thye!
Kurndjeu Sharaci nji kërcnim kësisoj të tmershëm, me të cilin ishte zvjerdhë n’at botë, fugoi si kurr deri atëherë.
Kur u shtri në kal, i furishmi krejt pluhnin e fshinte me gjuj nëpër rrugë dhe zingjit rrihshin tokën e zezë. Ikte edhe ai para tij si me pasë krahë dhe gjithçka sillej. E ndoq kështu plot dy orë dhe as ai nuk largohej shum, as Markut nuk iu dha me e zanë. Kështu u avitën afër njani tjetrit te nji mejhane rruge; kur Marku e pau kët gja, u tremb që mos t’ikë krejtsisht në ndonji qytet dhe mbasi tashma i kishte ardhë shpirti te hunda tue e ndjekë, i ra ndërmend n’at kohë topuzi. E nxuer prej duqeve dhe vikati zemrueshëm:
— Po t’jesh’ zan’ e krih sikur të keshë
Ase zanat paj me t’pas’ ushqye
Edhe vjet ti mue me më pas’ ikë
Marku ty sot kish’ me t’shti në dorë.
Foli kështu, mandej e vërtiti topuzin skaj vedit edhe e lëshoi.
Ai, i qëlluem, ra, por as toka nuk e priti gjallë. Marku erdhi te ai, nxuer shpatën dhe ia preu kryet, ia shtini atë Sharacit në strajcë, mandej, tue këndue u drejtue kah mejhanja e rrugës dhe Sharaci mbeti tue çukrëmue pranë asaj vegle djallzore. (Harrova me thanë se Marku edhe atë e preu me shpatë, të cilën e kishin farkue tre farkatarë me tre ndihmës të vet, dhe për nji javë ia kishin ujdisë tehin që të mundet me pre gurë, dru, hekur — me nji fjalë çdo hajmali).
Plot katundarë gjindeshin para mejhanes dhe kur panë çka u bd dhe shiquen Markun të zemruem, bërtitën prej frigës dhe u banë pikë e pesë. Mbeti vetëm mejhanexhiu. U dridh prej frigës si n’ethet ma të forta, iu luhatën kambët, çatalloi syt dhe u zverdh në fytyrë si i vdekun.
— Pashë zotin, o trim i panjoftun
T’bukrat kurte athue ndi e kanë? …
Trimi i panjoftun belbezoi prej frige dhe mëzi spjegoi nga vëdiga se kjo asht mejhane rruge dhe se ai asht mejhanxhiu vetë dora. Marku u tregoi kush asht dhe prej kah dhe se si ka ardhë me hakmarrë Kosovën dhe me e mbytë sulltanin e Turqis. Mejhanexhiu kuptoi vetëm fjalët „me e mbytë sulltanin” dhe friga e kaploi ende ma tepër kur Marku vazhdoi me folë dhe me pyetë kah asht rruga ma e shkurtë për Kosovë dhe si ka me shkue te sulltani. Marku flet, kurse ai dridhet prej frige dhe vetëm ka në tru: „me e mbytë sulltanin!” Ma në fund Marku ndien etje dhe urdhnoi:
— Sillëm, venë, or ti mejhanexhi
Që un’ trimi etjen tash ta shuej
Sepse itht, ajo m’ka mërzitë!
Këtu Marku zbriti prej Sharacit, e lidhi para mejhanes, kurse mejhanexhiu hyni që të sjellë venë. U kthye prej andej, tue pru nji gotë të vogël „nji decshë” në tabake. Duert i dridhen prej frige, vena i dridhet prej gotës dhe kështu i afrohet Markut.
Kur e pa Marku at gotë të vogël, orëpreme, të stërpikun, mendoi se ai po don cok me luejtë harushë me te! U idhnue keq dhe ia krisi mejhanexhis shuplakë fytyrës. I ra aq lehtë sa ia luejti nga vendi tre dhambë të shëndoshë.
Marku prej atyhit prap i hypi Sharacit dhe vazhdoi rrugën. Mirëpo ata katundarët që u banë pikë e pesë, ngarendën drejt në rreth, në polici, me lajmrue për vrasjen e tmershme dhe qatipi u dërgoi telegram fletoreve. Mejhanexniu e lidhi fytyrën me peca të ftofta, i hypi kalit dhe fill te mjeku, muer raportin për lëndim të randë; mandej shkoi te avokati dhe ky e shoshiti hollsisht për çdo send, ia muer të hollat dhe ia shkroi ankesën për faj penal.
Nënprefekti urdhnoi menjiherë nji shkrues që me disa gjindarmë t’armatosun të niset për ta gjurmue kriminelin dhe dërgoi qarkore telegrafike nëpër tanë Sërbin.
Marku as nuk andrron çka po i përgatitet dhe se si mbërrijtën tashma dy-tri padina të tmershme „të furnizueme me taksat ligjore” dhe me citimin e paragrafave për vrasje, i për lëndim të randë për fyemje nderi; mandej këtu gjinden bile të shkrume „friga e psueme”, „dhlmjet e psueme”, „shpenzimet rreth mjekimit”, „kaq e kaq damshpërblime për premjen e punës në mejhanë, koha e humbun, të shkruemit e ankesës dhe taksat”. E bile për zanet alarmuese të përhapuna për vrasjen e sulltanit, ministrija u lajmrue tashma menjiherë me shifër dhe prej andej mbërrini përgjigja e shpejt: „Le të kapet menjiherë ai rrugaç e të dënohet shum rreptë mbas ligjit edhe të syrvejohet me zellin ma të madh që të mos përsëriten këso rastesh, sepse ashtu e duen interesat e vendit tonë, i cili gjindet tash në marrëdhanje miqsore me imperiatorin turke”.
Zani përhapet larg me shpejtsi rrufeje për njeriun e tmershëm me petka e armë të çuditshme e me kalë ende ma të çuditshëm.
Marku, prej asaj mejhanes, u nis rrugës. Sharaci ec me hapa të rregullt, kurse Marku asht mbështetë për kaptell dhe çuditet se si gjithçka asht ndërrue; edhe njerzit, edhe rrethina, edhe adetet, gjithçka, çdo gja.
I vinte randë që ishte çue prej vorrit. Nuk i ka ma shokët e vjetër, nuk ka me kend me pi venë. Gjindja punojnë nëpër arat për rreth. Dielli pjek me të vlue truni, puntorët janë krrusë, punojnë e heshtin. Ai qëndroi pranë rrugës dhe iu bëzani me qëllim që t’i pyesi për Kosovën, por puntorët kur e panë, u dridhën prej frige dhe hikën prej arave e u banë pikë e pesë, U has me dikend në rrugë dhe ky u prapsue dhe qëndroi si i gozhduem i çatalloi syt prej frige, shiqoi djathtas, majtas dhe si i hutuem u hodh me tanë fuqin përtej hendekut ose drizave. Sa ma tepër që Marku i bëzan me u kthye ai aq ma rreptas ik. Natyrisht, secili prej të friguemve ngarend fill në zyrën e rrethit dhe padit për „tentativë vrasjeje”. Para ndërtesës së rrethit populli e ka zanë rrugën sa njeriu mos me mujtë me kalue. Fëmijt piskasin, grat kukasin, burrat tranditen, avukatët shkruejnë padina, rrahen telegrame, policët e gjindarmët shkojnë poshtë e nalt, burijat bijnë për kushtrim nëpër kazerma, mbahen mesha nëpër kisha që të largohet ky mjerim prej popullit. Prozhmitet nëpër turmë se Kraleviq Marku asht çue lugat dhe prej këtij tmeri u trembën edhe policët dhe gjindarmët e deri vetë ushtarët. Ku ta mban, or vlla, me luftue me Markun e gjallë e lene ma kur asht ende lugat!
Stradija (10/12)
Mbasi u bana vizitë gjithë ministrave, vendosa me vizitue edhe Parlamentin e popullit. Quhet i popullit simbas nji zakoni të mbrapambetun, kurse në të vërtetë deputetët i emnon ministri i punëve të mbrendshme. Teksa ndërrohet qeverija, menjiherë shpallen zgjedhjet e reja dhe kjo don me thanë barem nji herë në muej. Fjala „zgjedhjet” në kët rast ka kuptimin: emnimi i deputetëve dhe e ka rrajën e vet në shoqnin e fiseve kur populli kishte me të vërtetë, përpos halleve tjera, ende kët detyrë të mërzitshme të mendojë dhe të bajë kasavet kend ka me zgjedhë për përfaqsues të vedin. Dikur kështu në mënyrë primitive baheshin zgjedhjet, por në stradin moderne të civilizueme, kjo procedurë e vjetër e marrë dhe ditë-tretun, u thjeshtue. Ministri i punëve të mbrendshme muer mbi vedi gjithë kasavetin e popullit dhe ai emnon, zgjedh në vend të popullit dhe populli nuk humb kohë, nuk brengoset dhe nuk mendon. Mbas gjithë kësaj pune asht e natyrshme që zgjedhjet të quhen të lira.
Kështu përfaqsuesit e zgjedhun të popullit mblidhen në kryeqytetin e Stradis të vendosin dhe të kuvendojnë në lidhje me çashtje të ndryshme të vendit. Qeverija, — kuptohet, çdo qeveri patriotike — edhe këtu kujdesohet që zgjidhja e çashtjeve të bahet me mend, në mënyrë moderne. Edhe këtu qeverija merr përsipër krejt detyrën. Kur mblidhen deputetët, para se të fillojë puna, duhet të kalojnë patjetër disa dit në shkollën përgatitore, e cila quhet klub. Këtu deputetet përgatiten dhe stërviten se qysh me e luejtë secili, sa ma mirë, rolin e vet.
E tanë kjo duket si përgatitje për çfaqje teatrale.
Qeverija vetë e shkruen veprën, të cilën deputetët do ta luejnë në Parlamentin populluer, Kryetari i klubit, si ndonji dramaturg, e ka për detyrë që, kët vepër, ta studjojë dhe për çdo mbledhje t’ua caktojë rolin deputetëve, merret vesh, mbas aftsive të tyne. Disave u jepen fjalime ma të gjata, disave ma të shkurta, fillestarëve edhe ma të shkurta, disave u caktohet që të flasin vetëm nga nji fjalë „për” ose „kundër”. Kjo e dyta ndodh shum rrallë, atëherë kur imitohet pamvarsija e këtij institucioni, don me thanë mbas kryemjes së votimit thuese numrohen votat që të shifet cila parti ka fitue; në të vërtetë kjo asht caktue shum ma parë se sa me u mbledhë Parlamenti. Disave që nuk mund të përdoren as për kët punë, u caktohen role memece, kur votohet, me u çue në kambë ose me ndejtë në vend. Mbasi kështu t’u ndahen bukur rolet, atëherë deputetët shkojnë në shtëpi dhe përgatiten për mbledhje. Jam çuditë në mënyrë të jashtëzakonshme kur kam pa për herën e parë se si deputetët mësojnë rolin e tyne.
U çova heret në mëngjes dhe shkova me shetitë në parkun e qytetit. Atje plot nxanës, fëmij të shkollave ma t’ulta dhe djelmosha të shkollave ma të nalta. Disa shetisin andej këndej dhe lexojnë me za secili landën e vet: dikush historin, dikush kimin, dikush mësimin e fes dhe tjera. Disa, dy nga dy, njani flet tjetri ndëgjon mësimin që kanë mësue. Kur përnjiherë pashë midis fëmijve disa pleq që shetisin gjithashtu ose rrijnë, mësojnë diçka prej disa letrave. I avitem ma afër njij plaku në petka kombtare, e ndëgjoj dhe ai përsërit, tue lexue po të njajtën fjali:
— Zotni deputet, me rastin e shqyrtimit të këtij projektligji të randsishëm jam i shtymë dhe unë që, mbas fjalimit të bukur të shokut të ndershëm T… M…, në të cilin paraqiti tanë randsin dhe anët e mira të njij ligji të këtillë, t’i flasë disa fjalë, në të vërtetë deri diku ta plotsojë mendimin e parafolsit.
Plaku e lexoi kët fjali ma tepër se dhetë herë dhe manddej e la letrën me nji anë, ngriti kryet, filloi me i kapsitë pak syt dhe zu përmendsh:
— Zotni deputet, mbas shokut të ndershëm në të cilin kanë… Këtu ndalet, mrrolet, hesht gjatë, kujtohet dhe përsëri e merr at letër, edhe prap lexon me za të njajtën fjali. Mandej prap orvatet me e thanë përmendsh, por pa sukses: gabon. Kjo procedurë përsëritet disa herë dhe suksesi gjithnji ma i keq. Plaku i dëshpruem fshani, e shtyni letrën me zemrim dhe kryet iu varr në krahnuer.
Kundruell tij, në ndejsen tjetër rrin nji nxanës. Në dorë e mban librin e mbyllun, dhe e thot përmendsh mësimin e botanikës.
— Kjo bimëz e dobishme rritet nëpër terene me lagshtinë. Rraja e saj përdoret në popull edhe si ilaç…
Plaku ngriti kryet. Kur fëmija e tha krejt mësimin, e pyeti:
— A e ke mësue tandin?
— E kam mësue.
— Rrnofsh e qofsh, biro! Mëso tash — sa të jesh i ri e mundesh me mbajtë në mend se kur të vijsh në moshën time nuk të ngulet ma në mend!
Nuk mujsha kurrsesi me interpretue qysh gjinden këta burra pleq midis fëmijve e çka dreqin mësojnë me flokë të thimë. A thue çfarë shkolle qenka kjo prap në Stradi?
Kureshtja ime u ba aq e fortë, sa ma në fund, tue mos mujtë me e spjegue at çudi vetëm m’u desht me iu afrue atij plaku dhe mbas bisedës me të, mora vesh se asht deputet i popullit dhe se i asht caktue në klub që ta mësojë fjalimin, prej të cilit pak përpara përsëritte fjalin e parë…
Mbas nxanjes së mësimit, vjen përsëritja dhe mandej bahen prova.
Deputetët vijnë në klub dhe këtu secili rrin në vendin e vet. Kryetari i klubit rrin në nji tavolinë të posaçme, për krah tij dy nënkryetarë. Pranë tavolinës së tij gjindet tavolina për antarët e qeveris dhe pak ma tej tavolina për sekretarët e klubit. Maparë e madalë nji sekretar i thrret me emën të gjithë me radhë, mandej fillon puna serioze.
— Të çohen në kambë të gjithë ata që kanë me e luejtë rolin e opozicionarëve! — urdhnon kryetari.
U çuen disa prej tyne.
Sekretari numron shtatë.
— Ku asht i teti? — pyet kryetari.
Kurrkush nuk paraqitet.
Deputetët filluen me kqyrë rreth vedit sikur secili prej tyne të donte me thanë: „Unë nuk jam, nuk e dij kush asht ai i teti!”
Sillen edhe ata të shtatët dhe kërkojnë me sy at shoqin e tetë, derisa mezi u kujtue njani dhe vikati:
— Qe bre ky këtu e ka marrë rolin e opozicionarit.
— Unë nuk jam, çka po më…!? — thot ai zemrueshëm tue shique për toke.
— Paj kush asht? — pyet kryetari.
— Nuk e dij.
— A gjinden te gjithe ketu?
— Të gjithë.
— Ta marrë dreqi, paj duhet me qenë dikush medoemos.
Kurrkush nuk paraqitet. Prap secili fillon me kqyrë rreth vedit, madje edhe ai për të cilin treguen se asht opozicionar.
— Le të paraqitet, cili asht!
Kurrkush nuk paraqitet.
— Ti je, pse nuk çohesh? — i tha kryetari atij të dyshimtit.
— Ai asht, ai asht! — bërtitën tjerët dhe u çliruen si njeriu që heq nga shpina nji ngarkesë të madhe.
— Unë nuk mundem me e luejtë rolin e opozicionarit — vikat ai krahthati dëshprueshëm.
— Si nuk mundesh? — pyeti kryetari.
— Le të bëhet nji tjetër opozicionar.
— Njisoj asht kushdo që të jetë.
— Unë dëshiroj të jem me qeverin.
— Ama, në të vërtetë ti je me qeverin, por vetëm sa për formë, duhet dikush patjetër me e përfaqsue opozitën.
— Unë nuk due me e përfaqsue opozitën. Unë jam me qeverin.
Kryetari zu me spjegue gjanë e gjatë dhe mezi e bindi, mbasi njani prej ministrave i premtoi nji kontratë të majme, ku njeriu mundet me fitue shum.
— O, shyqyr zotit! — bërtiti kryetari krejt i djersitun, i lodhun, tash i kemi tetë vetë.
Ndërsa kryetari e qeverija spjegoheshin me opozicionarin e tetë, të cilin mezi e bindën, ata të shtatët rrijshin.
— E, çohuni tanë opozicionarët! — tha kryetari me kënaqsi dhe e shkundi djersën prej ballit.
Rrin në kambë vetëm nji, ai.
— Po çka don me thanë kjo, ku janë tash tjerët — bërtiti kryetari, — si mos me qenë në vedi prej zemrimit.
— Na jemi me qeverin — murmurojnë ata shtatë vetët.
— E, bash e ka rrokë skamja kët opozitën — vikati dëshprueshëm ministri i mbrendshëm.
Mbretnoi heshtja, nji heshtje e merzitshme, e mundimshme.
— Jeni me qeverin, — filloi zemrueshëm ministri i mbrendshëm… — Paj sikur të mos ishit me qeverin, as nuk do të ju kisha zgjedhë. Doni ndoshta tash që na ministrat ta luejmë rolin e opozitëve? Në zgjedhjet e ardhshme nuk keni me m’ardhë. Për ato tetë vende kam me e lejue popullin të zgjedhi vetë dhe do të kemi barem opozicionarë të vërtetë!
Tekembramja mbas nji spjegimi të gjatë dhe si i premtuen secilit diçka, pranuen dhe ata shtatë vetët që të marrin përsipër këto role të mundimshme. Dikujt i premtuen pozitë, dikujt fitim të madh, kur të kqyrish secili u shpërblye për shërbimet e mëdha që i banë qeveris, së cilës i binte për shtat që parlamenti, pak ose shum, të dukej i vërtetë.
Mbasi kjo punë u krye me faqe të bardhë dhe u shkapërcye pengesa ma e vështirë, zunë me i provue opozicionarët:
— Cili asht roli yt? — pyet të parin.
— Roli im asht që ta interpeloj qeverin pse shpenzohen pa bisht pa krye paret shtetnore.
— Çka ka me u përgjegjë qeverija?
— Qeverija ka me u përgjegjë se kjo bihet për shkak të mungesës së të hollave.
— Çka ke me thanë ti për këte?
— Unë kam me thanë për këte se jam plotsisht i kënaqun me përgjigjen e qeveris dhe u lutem dhetë deputetëve që të ma mbajnë krahun.
— Ulu! — tha kryetari i kënaqun.
— Cili asht roli yt? — e pyeti të dytin.
— Unë kam për detyrë ta interpeloj qeverin pse disa nëpunës kanë marrë pozita të mëdha pa rend dhe kanë nga disa rroga të mëdha dhe shum shtesa, kurse nëpunsit tjerë, ma t’aftë e ma të zotët gjinden në pozitë t’ulët dhe nuk gradohen tash sa vjet?
— Çka ka me u përgjegj qeverija?
— Ministrat për këte do të përgjigjen se kanë gradue pa rend vetëm ilakat e vet ma t’aferm dhe njerzit për të cilët janë interesue miqt e tyne të ngushtë dhe kurrkend tjetër.
— Çka ke me thanë ti për këte?
— Për këte kam me thanë se jam plotsisht i kënaqun me përgjigjen e qeveris.
Kryetari pyet të tretin se cili asht roli i tij.
— Unë kam për dëtyrë me sulmue qeverin në mënyrën ma të rreptë pse merr hua me kushte të pavolitshme, kur rrethanat financiare në vend janë edhe kështu të randa.
— Çka ka me përgjegjë qeverija?
— Qeverija ka me përgjegjë se ka nevojë për të holla.
— Çka ke me thanë ti për këte?
— Unë kam me thanë se jam plotsisht i bindun n’arsyena aq të forta dhe se jam i kënaqun prej përgjigjes.
— Çka ke ti — pyet të katërtin.
— Ta interpeloj ministrin e mbrojtjes pse rrin unshëm ushtrija.
— Çka ka me thane ai?
— Nuk ka çka me hangër.
— E ti?
— Jam plotsisht i kënaqun.
— Ulu!
Kështu i ndëgjoi edhe opozicionarët tjerë e mandej kaloi në shumicën e parlamentit.
Kush e ka mësue rolin e vet do të falënderohet, kurse ata që nuk e kanë mësue rolin, nuk guxojnë me ardhë në mbledhjen e parlamentit.
Për shkak të rrethanave jo të volitshme në vend, Përfaqsija popullore u detyrue që të marri në dorë zgjidhjen e çashtjeve ma të ngutshme. Qeverija gjithashtu e kuptoi drejt detyrën e vet dhe që të mos e humbi kohën me çashtje t’imta, e paraqiti menjiherë për vendim ligjin në lidhje me organizimin e flotës detare.
Kur ndjeva për këtë, e pyeta nji deputet:
— Ju keni shum anije detare, luftarake?
— Nuk kemi.
— Sa keni sosh gjithsejt?
— Tash për tash nuk kemi asnji.
— Unë u shastrisa prej çudis. Ai e venoroi këte e, edhe atij ajo gja iu duk e çuditshme.
— Pse po çuditeni për këte? — më pyeti.
— Po ndiej se keni pru ligjë per…
— Po — ma preu fjalën ai — e kemi pru ligjën në lidhje me organizimin e flotës; këjo gja ka me qenë e nevojshme, sepse deri sot nuk e kemi pasë at ligjë.
— A shtrihet Stradija deri në det?
— Tash për tash jo.
— Atëherë si ka me u zbatue ajo ligjë?
— Deputeti u qesh dhe shtoi:
— Vendi ynë, zotni, kufizohej dikur me dy detna dhe idealet e popuUit tonë janë që Stradija të jetë ajo që ka qenë. Na, siç shifni, punojmë për at punë.
— E, kjo asht diçka tjetër, — thashë si tue kërkue ndjesë. — tash po e kuptoj dhe mundem me thanë lirisht se Stradija me të vërtetë do të bahet e madhe dhe e fuqishme, derisa për te kujdeseni kaq sinqerisht dhe si duhet edhe derisa të ketë nji qeverim të mençëm dhe patriotik si tash.
Stradija (4/12)
Të nesërmen shkova për vizitë te ministri, i punëve të mbrendshme.
Para ministris nji turmë djelmoshash t’armatosun, me çehre të mrrolshme, çiltazi të pakënaqun që tash dy tri ditë nuk kishin rrahë qytetarët në kët vend me kushtetutë të rreptë.
Koridoret dhe sallat e pritjes rrestik me njerëz që dëshirojnë me dalë para ministrit.
Kush nuk gjindet këtu! Disa janë të veshun elegant, me cilindër në krye, njado, prap, të rreckosun e coplanë e disa të tjerë me dofarë uniformash të larme e shpata për bel.
Nuk deshta me u paraqitë menjiherë te zotni ministri pse deshta me bisedue pakëz me këta njerëz të ndryshëm.
Ma parë e ma dalë hyna në bisedë me nji zotni të ri, elegant dhe ai më tregoi se ka ardhë me kërkue që të hyjë në shërbim shtetnuer në polici.
— Ju, duket, jeni njeri me shkollë? Sigurisht do të ju shtijnë menjiherë në detyrë shtetnore — i thashë.
Djaloshi i ri u trand prej pyetjes sime dhe frigueshëm u suell rreth vedit për me u bindë a thue ndëgjoi ndokush dhe a ia vuni veshin pyetjes sime. Kur pau se gjithë tjerët ishin të nxanun tue folë me shoqi-shojnë, tue i rrahë hallet e tyne, i erdhi fryma dhe mandej më dha shej me krye që të flas ma ngadalë dhe më tërhoq kujdesisht për mange që të rrijmë pak me nji anë, më larg prej tjerëve.
— Edhe ju keni ardhë me kërkue punë, a? — më pyeti.
— Jo. Unë jam i huej. Dëshiroj me folë me ministrin.
— Për kët arsye ju thoni kështu haptas që si njeri me shkollë do të hy menjiherë në shërbim të shtetit! — tha ai me za t’ulët.
— Vallë nuk mund të thuhet kjo, a?
— Mundet, por kjo kishte me më damtue.
— Si kishte me të damtue, përse?
— Sepse në kët degë, këtu, në vendin tonë, nuk i durojnë njerzit me shkollë. Unë jam doktor në drejtsi, por kët punë e mshehi dhe nuk guxoj me ia thanë kurrkujt, sepse, sikur ta merrte vesh ministri, nuk do të më shtinte në punë. Nji sboq i imi, gjithashtu me shkollë, ka qenë i detyruem, për me hy në punë, të paraqesi vërtetim se nuk ka studjue kurr kurrgja, as nuk mendon me studjue — dhe kështu hyni në punë dhc përnjiherë në pozitë të mirë.
Fola edhe me disa dhe midis tjerëve edhe me nji nëpunës me uniformë, i cili m’u ankue se ende nuk ishte gradue, megjithse u kishte mbathë faje për trathti të naltë pesë vetëve që bajshin pjesë n’opozitë.
Unë e ngushllova për kët padrejtsi kaq të madhe që i bahej.
Mandej bisedova me nji tregtar të pasun, i cili më tregoi shum gjana për të kaluemen e vet dhe prej gjithë atyne mbajta në mend vetëm këte se si, para disa vjetësh, kishte mbajtë hotelin ma të mirë në nji pallangë dhe se si sharroi për shkak të politikës, sepse humbi disa qinda dinarë, por përnjiherë, mbas nji mueji, kur erdhën në fuqi njerzit e tij, muer disa kontrata të mira, prej të cilave fitoi nji kapital të madh.
— Në ndërkohë — tha ai — ra kabineti.
— Dhe prap sharruet?
— Jo, u tërhoqa nga fusha politike. Në të vërtetë, në fillim e ndihmojsha me pare fletoren tonë politike, por nuk shkojsha ndër votime as nuk shquhesha fortë në politikë. Nga ana ime ishte mjaft edhe kjo. Tjerët nuk kanë ba as kaq… Edhe më lodhi politika. Pse të dërmohet njeriu tanë jetën! Tash kam ardhë te zotni ministri me iu lutë që, në zgjedhjet e ardhshme, të më zgjedhin për deputet të popullit.
— Paj, ndoshta, deputetin e zgjedh populli?
— Paj, si t’ju them? … Po, ate e zgjedh populli, kështu asht mbas statutit, por zakonisht zgjidhet ai, të cilin e don policija.
Mbas nji bisede të këtillë me publikun, iu afrova shërbëtorit dhe i thashë:
— Dëshiroj me dalë para zotni ministrit.
Shërbëtori më shiqoi mrrolshëm, krenarisht, me njifarë përbuzje dhe më tha:
— Prit! A shef sa njerëz presin këtu?!
— Unë jam i huej, udhtar dhe nuk mundem me e shty punën për nji tjetër ditë — thashë njerzishëm dhe u përkula para shërbëtorit.
Fjala i huej pat efekt dhe shërbëtori shpejt, si i krisun, fugoi në zyrën e ministrit.
Ministri më pranoi menjiherë njerzisht dhe më tha që të rrij, mbasi para kësaj, kuptohet, i tregova, kush jam dhe si quhem. Ministri, ishte trupgjatë njeri i thatë, me shprehje të randë dhe t’ashpër në fytyrë që të largon prej vedit, megjithse orvatej me qenë sa ma i njerzishëm.
— E si po ju pëlqen këtu ndër ne, zotni? — më pyeti ministri tue u qeshë ftoftas, pa zemër.
Unë u shpreha në mënyrën ma lajkatare për vendin dhe popullin dhe shtova:
— Veçanërisht mundem me e urue kët vend të bukur për administratën e mençme dhe t’urtë. Vërtet njeriu nuk din se çka me admirue ma tepër.
— Tëhe, mundet me qenë dhe ma mirë, na mundohemi sa mundemi — tha me mburrje, i kënaqun nga komplimenti im.
— Jo, jo, zotni ministër, pa lajka, të vret zoti me kërkue ma mirë. Populli asht, po e shof, shum i kënaqun dhe i lumtun. Për këto pak dit u banë aq shum kremtime e parada! — thashë.
— Ashtu asht, por në kët kënaqsi të popullit ka gisht edhe merita ime, sepse ia kam dalë në krye me shti në statut, pos gjithë lirive që i janë dhanë dhe garantue popullit plotsisht, edhe këte:
„Çdo qytetar i Stradis duhet patjetër me qenë i kënaqun dhe i gëzueshëm dhe me përshëndetë me gëzim me deputacione dhe telegrame çdo ngjarje me randsi dhe çdo akt të qeveris.”
— E dij, por si mundet kjo, zotni ministër, me u zbatue? — e pyeta.
— Shirni lehtë, sepse çdokush duhet me doemos me iu bindë ligjëve të vendit! — u përgjegj ministri dhe u fry si biban.
— Bukur — vërejta — por sikur të ndodhi ndonji gja e pavolitshme për popullin dhe interesat e tij si dhe për interesat e vendit? Qe, si për shembull, dje kam marrë vesh prej kryetarit të qeveris se asht ndalue në veri eksportimi i thive; si duket, vendi do të pësojë dam shum të madh prej kësaj pune.
— Gja s’e luen, por kjo s’ka pasë çare pa ndodhë; megjithate sot nesër kanë me ardhë shum deputacione prej të gjitha anëve të Stradis për me e urue kryetarin e qeveris për politikën e urtë dhe të marifetshme me at vend kufitar dhe mik! — tha ministri gëzueshëm.
— Kjo nuk hahet prej s’ambli dhe nji vend kësisoji t’urtë njeriu mundet vetëm me e dëshirue; jam i lirë edhe unë si i huej që të ju uroj sinqerisht për at ligjë gjeniale që duel në dritë për meritat tueja dhe e cila e lumxioi vendin dhe i prapsoi të gjitha brengat dhe hallet.
— Për çdo eventualitet, edhe sikur populli bash të harrojë diçka me krye detyrën e vet ndaj ligjës, tue parashique dhe kët rast ma të keq, veç u kam dërgue, para tri ditëve, nji qarkore serkete të gjitha zyrave policore në vend dhe i kam porositë rreptë që populii, për at rast, të vijë me numër sa ma të madh dhe ta urojë kryetarin e qeveris.
— Po sikur mbrenda pak ditëve të çelet rruga për eksportimin e thive — atëherë çka mendoni me ba? — e pyeta njerzisht dhe me kureshtje.
— Nuk ka gja ma të thjeshtë: dërgoj nji qarkore të dytë sekrete, në të cilën e urdhnoj prap policin që të veproj poashtu me ardhë prap populli në numër sa ma të madh për urim. Kjo në fillim medoemos shkon bukur vështirë, por populli shkallë-shkallë mësohet dhe vjen edhe vetë.
— Ashtu asht. keni të dretë! — thashë i habitun prej përgjigjes së ministrit.
— Njeriu, zotni, mundet me ba çdo gja, vetëm kur don dhe kur ka bashkim. Na në qeveri ndihmojmë njani tjetrin që urditni i secilit antar të qeveris të zbatohet sa ma me përpikni. Qe shiqoni, sot ma ka dërgue ministri i arsimit nji qarkore të veten që edhe unë ta ndihmoj dhe t’u urdhnoj organeve poIicore që mvaren prej ministris sime që t’i përmbahen rreptsisht asaj qarkorjeje të Ministris s’Arsimit.
— Ndonji gja me randsi, nëqoftëse guxoj me ju pyetë!
— Gja me shum randsi. Në të vërtetë e domosdoshme; edhe unë i kam ba hapat e duhun. Qe, shifni, — tha dhe ma dha në dorë nji tabak letër.
Mora me lexue:
„Shifet se si tash disa dit gjithnji ma tepër e ma tepër ka nisë me u prishë gjuha në popullin tonë dhe madje disa qytetarë shkojnë aq larg sa, tue harrue nenin ligjuer që thot: „Gjuhën e popullit asnji qytetar nuk guxon me e prishë as me shtrembnue rendin e fjalëve në fjali dhe me përdorë disa forma kundër rregullave të pershkrueme dhe të fiksueme, të cilat i ka urdhnue këshilli i posaçëm i gramatikanëve”, kanë fillue madje edhe fjalën urrejtje, për fat të keq, brutalisht dhe pa asnji arsye me e shqiptue urejtje. Që edhe në t’ardhshmen mos të ndodhin këso dukunish të papëlqyeshme që munden me pasë rrjedhime shum të mëdha për atdhen tonë të dashtun, ju urdhnoj që me fuqin e pushtetit ta mproni fjalën urrejtje të cilën aq e kanë përçudë dhe të dënoni ashpër mbas ligjës cilindo që këte ose ndonji fjalë tjetër ose ndonji formë gramatikore të fjalës, e ndërron në krye të vet, tue mos kqyrë nenet e dispozitat e qarta ligjore.”
— Paj kjo gja a thue u dënueka? — e pyeta i shtanguem prej çudis.
— Ta merr mendja, sepse kjo asht nji gja shum e madhe. Për nji rast të këtillë dënohet fajtori — poqese gabimi vërtetohet me dëshmitarë — prej dhetë deri më pesëmbëdhetë dit burg.
Ministri heshti pak, mandej vazhdoi:
— Duhet të mendoni, zotni, pak kët gja. Ligja me të cilën kemi të drejtë me dënue kedo që përdor fjalët gabimisht dhe ban gabime gramatikore, ka nji vlerë të paçmueshme edhe nga pikëpamja financiare e politike. Mendoni thellë edhe do ta kuptoni si duhet tanë çashtjen.
Orvatem të thellohem në mendime, por asnji ide e urtë nuk më vjen në mend. Sa ma tepër mendojsha, aq ma pak kuptojsha kuptimin e fjalëve të ministrit, në të vërtetë gjithnji ma pak dijsha në lidhje me ate që mendojsha. Ndërsa mundohesha, tue ba orvatje të pasukseshme me mendue për at ligjë të çuditshme në kët vend ende ma të çuditshëm, ministri më shiqoi me buzëqeshje kënaqsije si të donte me thanë se të huejt as afërsisht nuk janë t’arsyeshëm, gjind mendehollë, si populli në vendin e Stradis, të cilit i vjen për dore me trillue gjana aq të mençme, saqë në nji vend tjetër kishin me u konsiderue madje, marrzi!
— Ani, nuk po mundeni me e sjellë ndër mend, a? — tha me buzëqeshje dhe më shiqoi me bisht të synit, tue më shqyrtue.
— Më falni, por nuk po mundem kurrsesi.
— Eh, shiqoni, kjo asht ligja ma e re që ka vlerë të madhe për vendim. Ma parë e ma dalë, dënimet për faje të këtilla paguhen në të holla dhe prej tyne vendi ka t’ardhuna të majme, të cilat i shpenzon për plotsimin e deficitit që gjindet n’arkat e miqve të nji parimi ose në fondin në dispozicion prej kah shpërblehen partizanët e politikës qeveritare; së dyti ajo ligjë, që duket aq naive, mundet me i ndihmue mjaft qeveris në zgjedhjet e deputetëve popullorë, që së bashku me mjetet tjera, të sigurojë shumicën e vet në parlament.
— Mirëpo, ju zotni ministër, thatë se me statut ia keni dhanë popullit të gjitha lirit?
— Ashtu asht. Populli ka të gjitha lirit, por ato nuk i përdor! Në të vërtetë, si të thom, ju e dini, na kemi shum ligjë librale, të cilat duhet të jenë në fuqi, por, diqysh, simbas shprehis ma me qejf i përdorim ligjët e vjetra.
— Po me çfarë qëllimi atëherë keni pru ligjë të reja? — u bana burr dhe e pyeta.
— Te na asht shprehi që sa ma shpesh të ndryshojnë ligjët dhe të ketë sa ma shum sosh. Në kët punë e kemi kalue tanë botën. Vetëm mbrenda dhetë vjetëve të mbramë, janë dhanë pesëmbëdhetë statute, prej të cilave çdonjani nga tri herë ka qenë në fuqi, asht hedhë poshtë dhe mandej prap asht pranue, kështuqë as na, as qytetarët nuk mundemi me u gjetë dhe me dijtë cilat ligjë janë në fuqi dhe cilat janë çfuqizue… Mue ma han mendja, zotni, se në kët punë qëndron përsosmenija dhe kulttira e nji vendi! — shtoi në fund të bisedës.
— Keni të drejtë, zotni ministër, edhe të huejt duhet të ju kanë lakmi për nji organizim kaq t’urtë.
Mbas pak kohe u përshëndeta me zotni ministrin dhe dola në rrugë.
Stradija (2/12)
Mu pranë bregut, pak ma tutje, në të majtë të vendit ku zbrita, vuna rë nji piramidë të madhe prej mermeri me germa t’arta të gdhenduna. Iu avita kureshtshëm ma afër, tue mendue se mu këtu do t’i lexoj emnat e trimave të lavdishëm për të cilët më pat tregue baba. Kur atje — çfarë gjaje e papritun? Në mermer fjalë të gdhenduna:
„Deri këtu në veri shtrihet toka e popullit të lavdishëm dhe fatbardhë, të cilit, Zoti i madh i ka dhurue lumnin e madhe të rrallë që në gjuhën e tij, plotsisht në pajtim me rregullat gramatikore, për krenarin e vendit dhe të popullit, k-ja para is shndërohet gjithmonë në c”[1].
E lexova nji herë, dy herë, por kurrsesi nuk mujta të përmblidhem prej habis se çka duen me thanë të gjitha këto. Çka ishte edhe ma e çuditshme për mue, fjalët ishin të shkrueme në gjuhën time amtare.
— Po, kjo asht gjuha në të cilën ka folë edhe im at dhe të parët e tij dhe unë, por nuk asht ai vend, ai më ka folë për nji vend krejt tjetër. Ajo që më shtyn me dyshue asht se flitej e njajta gjuhë por mendova se mundet me ndodhë që të jenë dy popuj të largët, prej nji origjine, vllazën të njajtë, që kanë nji gjuhë, por që nuk dijnë njani për tjetrin. Pak-ngapak mëni çudija, kështuqë dhe vetë zuna me u krenue që rastsisht edhe gjuha ime amtare asht po e atillë dhe bash me at veçori të bukur.
Kalova kalan dhe u drejtova rrugës që çon në qytet qe të çlodhem ndokund në hotel nga udhtimi i gjatë dhe mandej të kërkoj punë, në mënyrë që prej fitimit të mundem me e vazhdue rrugën ma tutje për ta kërkue atdheun tim.
Nuk kalova disa hapa kur, papritmas, rreth meje, si rreth ndonji përbindshi, zu me u tubue njerzija prej të gjitha anëve. Pleq e të rij, mashkuj e femna, iu zihej fryma, ngrihen në maje të gishtave, shtyhen, shtypen që të më shohin sa ma mirë. Në fund u tubuen, aq shum njerëz, sa u mbyll rruga dhe u pre çdo qarkullim.
Gjindja më shiqon me çudi, por edhe mue ajo gjinde e panjoftun më mrekullon. Cilindo që ta kqyrë, asht i stolisun me dekorata e shirita. Rrallë kush prej atyne që ishin ma të vorfën mban nji ose dy dekorata, kurse në përgjithsi secili asht i stolisun aq shum, sa as teshat nuk i shifen. Disa kanë aq sosh sa nuk mujnë as me i çue në trup, por tërheqin karroca të vogla mbas vedit me plot dekorata për merita të ndryshme, hyj, shiritë, dhe çfarë dekoratash, jo.
Mezi mujta me ecë nëpër kët turmë njerzish të lavdishëm që më vallojnë dhe gushaten kush mundet me i hapë rrugë vedit ma afër meje. Madje, disa ziheshin për kët punë e ndiheshin edhe qortime kundër atyne që qëndrojshin gjatë pranë meje:
— Paj ndoshta jeni ngi ma tue kqyrë; lenani tash pak që të shofim edhe na.
Cilindo që afrohej, përnjiherë hynte ngutshëm në bisedë që të mos e zmbrapte ndokush.
Më mërziten ma të njajtat pyetje me habi:
— Prej kah je?… Vallë s’ke asnji dekoratë?…
— S’kam.
— Sa vjet ke?
—- Gjashtëdhetë.
— Dhe ende asnji dekoratë?!
— Asnji.
Vikama hapej nëpër turmë si në panair kur çfaqen përbindshat.
— Ndëgjoni, burra; njeriu gjashtëdhetë vjeç pa asnji dekoratë për be!
Të zihet fryma, poterë, rrëmujë, shtymje gjithnji ma tepër e ma tepër dhe njërzit nga të gjitha rrugët tubohen dhe sulmojnë që të përshkohen nëpër turmë për me më pa. Në fund filloi dhe rrahja kështuqë u përzi edhe policija për ta vu rregullin.
Edhe unë, para se filluen me u rrahë, pyeta kënd mbërrijta mbi meritat, për të cilat ishin dekorue.
Njani më tha se ministri i tij e kishte dekorue për merita të rralla dhe flijim kundrejt atdheut, sepse kishte pasë shum pare shtetnore nëpër duer nji vjet të tanë dhe n’arkë, kur u ba kontrolli, u gjetën vetëm dy mijë dinarë ma pak se sa duhej me qenë. „Asht e drejtë”, flitej, „sepsë ka mujtë me i ba rrush e kumbulla të gjitha, por fisnikija dhe shpirti patriotik nuk e kanë lanë me e ba at punë.
Njani ishte dekorue pse kishte qenë nji muej rojtar i disa magazinave shtetnore dhe asnji magazinë nuk ishte djegë.
Njani ishte dekorue për shkak se ma së pari veneroi dhe konstatoi se fjala libër mbaron në mënyrë shum interesante me r dhe fillon me l.
Nji gjellëbamse ishte dekorue për arsye se për pesë vjet shërbim në nji shtëpi të pasun kishte vjedhë vetëm disa sende t’argenda e t’arta.
Njani ishte dekorue sepse, mbasi kishte dalë me nji deficit të madh, nuk e kishte vra vedin simbas shembullit të marrë t’atëhershëm, por rhe arrogancë kishte bërtitë para gjyqit:
— Unë pikëpamjet dhe idet e mija i kam tregue në vepër, të tilla janë botëkuptimet e mija dhe ju dënomni. Qe ku jam! (Këtu e rrahi gjoksin dhe bani nji hap përpara).
Ai, mendoj, e muer dekoratën për kurajo civile, (dhe asht e drejtë!)
Nji mixhok kishte marrë dekoratë sepse ishte plakë dhe nuk kishte vdekë.
Njani ishte dekorue sepse ishte pasunue pa u mbush gjysëvjetori tue e furnizue shtetin me drithë të keq dhe shum gjana tjera.
Nji trashigimtar i pasim ishte dekorue sepse nuk e bani rrush e kumbulla pasunin atnore dhe sepse dha pesë dinarë për qëllime mirëbase.
Kush kishte me i mbajtë në mend të gjitha! Prej secilit kam mbajtë në mend nga nji dekoratë të tij dhe me i radhitë të gjitha, do t’ishte gja e pamundun.
Elem, kur tashma krisi gëverra dhe shamata, u përzie policija, policët zim me shpërnda gjinden dhe nji kryeplak, a çka asht, urdhnoi që ta sjellin nji karrocë të mbyllun. Më hypën në karrocë, rreth së cilës gjindeshin policë t’armatosun për me e zmbrapë gjinden. Ai u ul me mue dhe më çoi diku, ndërsa nga të gjitha anët njerzit ngarendshin mbrapa karrocës.
Qerri u ndal para nji shtëpije së madhe, t’ulët, por të lanun shkretë.
— Ku gjindemi tash kështu? — e pyeta at kryeplakun (barem unë ashtu e thërras) që e siguroi qerrin dhe vetë u ul me mue mbrenda.
— Kjo asht policija e jonë.
Kur zbrita prej qerrit, pashë dy vetë tue u rrahë mu para dyerve të policis. Policët qëndrojshin përqark dhe shiqojshin zanjen, e, edhe shefi i policis edhe gjithë nëpunsit tjerë shiqojshin me kënaqsi.
— Pse rrahen? — pyes.
— Paj, urdhni asht i këtillë, që të gjitha skandalet të bahen këtu para syve të policis, sepse a dini se si asht? Ku do të mujshin shefi dhe nëpunsit tjerë me kontrollue çdo skutë. Kështu asht ma lehtë për ne dhe ma açik. Zihen dy vetë dhe, poqese duen me u rrahë, vijnë këtu. Ata, të cilët bajnë skandale poshtë, në rrugë në vend jo kompetent, na duhet medoemos me i dënue.
Zotni shefi, nji burrë i trashë, me mustaqe të thime, i rruem, me gushë të fryeme nën mjekrën e rrumbullakët, kur më pa, për pak qe tue i ra të fikët prej çudis.
— Prej kah je, pash Zotin, or burrë? foli dhe mbasi e mblodhi vedin prej çudis dhe i hapi duert, filloi me më vrejtë nga të gjitha anët.
Ai që erdh me mue, pëshpëriti diçka me te; ndoshta i referoi krejt çka kishte ndodhë. Shefi u mrrol dhe më pyeti ashpër:
— Prej kah je, fol!
— Unë zuna me i tregue fije e për pe kush jam, prej kah jam dhe ku shkoj, mirëpo ai filloi me u nxe dhe bërtiti:
— Mirë, mirë, leni ti ato marrzina, por çka asht me randsi, tregom ti mue si ke guxue kështu me shkue nëpër rrugë në titerr të ditës.
Fillova me shique trupin teposhtë dhe rreth vedit mos gjindet ndonji send jo i rendomë në mue, por nuk më ra në sy kurrgja. Kështu kam kalue nëpër shum vende dhe kurrkush kurrkund nuk më ka marrë në përgjegjsi.
— Pse s’po leh? — bërtiti ai njerzisht, ashtu sikurse, simbas qarkores, në përgjithsi sillet policija n’at vend dhe venerova si dridhej prej zemrimit. — Unë do të të fus në burg, sepse ti ke shkaktue shum skandale në vend jo kompetent dhe e ke shqetsue tanë qytetin me marrin tande.
— S’po marr vesh kurrgja, zotni, çka kam mujtë me ba kaq keq — vërejta me frigë.
— Je plak dhe nuk din as ate që dijnë fëmijt e vegjël nëpër rrugë. Po të pyes ty edhe njiherë: Si ke mujtë ti me kalue kështu nëpër rrugë dhe me shkaktue çrregullime, çka asht ma zi, në vend jo kompetent?
— Unë jam njeri korekt.
— Ti je i marrë, kështu plak… Korekt… Hajde ku i ke dekoratat.
— S’kam.
— Rren, qen plak.
— Pasha Zotin, nuk kam!
— Asnji?
— Asnji.
— Sa vjeç je?
— Gjashtëdhetë.
— Vallë për gjashtëdhetë vjet asnji nishan?
— Po ku ke jetue? Në hanë a po ku?
— Nuk kam asnji, pasha tokë e qiell! — zuna m’u përbe!
Shefi u çmerit. Hapi gojën, zgurdulloi syt, shiqoi në mue dhe s’bani ciu me gojë.
Kur u çpi pak, nga çudija urdhnoi që t’ia sjellin sa ma parë nja dhetë dekorata.
Prej odës përbri sollen plot dekorata të ndryshme, hyj, shiritë, dekorata që varen në qafë dhe shum medale.
Shefi urdhnoi dhe kështu në kambë e në dorë m’i vunë nja dy tre hyj, nji shirit, tri katër dekorata m’i varën në qafë, disa m’i ngjiten në setër dhe pos këtyne m’i vunë nja njizet medale dhe kujtimore.
— Kështu, bre vlla! — bërtiti shefi i kënaqun, i cili trilloi mënyrën me shmangë skandalet e matejshme. — Kështu — mandej shtoi — tash i ngjan njeriut të rendomtë; ashtu ma alarmoi tanë qytetin, ra befas si ndonji përbindsh… Ti ndoshta edhe nuk ke dijtë se sot asht festë? — mbaroi pyetjen, tue m’u drejtue mue.
— Jo.
— Mrekulli! — tha, pak i fyem, heshti dhe tha:
— Para pesë vjetëve, në ditën e sotshme asht tredhë kali im të cilit tash i hypi rregullisht dhe sot kam marrë urime nga qytetarët ma të shquem dhe kah mbramja do ta shetis kalin tim rreth orës nandë me pishtarë nëpër rrugë dhe mandej do t’epen valle në hotelin ma të mirë, ku mund të hyjnë vetëm qytetarët ma të shquem.
Tash qeshë gadi me u ndezë flakë prej çudis, por që mos t’i bijsha në sy, përmblodha vedin dhe iu afrova edhe ia urova me fjalë:
— Më falni që nuk kam dijtë për kët ditë tuej feste dhe më vjen shum keq që nuk kam mujtë me ju urue në kohën e duhun, por, qe, tash po e baj kët punë.
Ai m’u falenderue nga thelbi i zemrës për ndejnjat e mija të sinqerta që ushqej karshi kalit të tij besnik dhe menjiherë urdhnoi të më qerasin.
Me qerasën venë e pasta dhe unë u përshëndeta me shefin dhe u nisa me nji polic (të cilin ma dhanë të më çojë në lokandë), i stolisun me hyj dhe dekorata, kështuqë mujsha me shkue i qetë rrugës, pa poterë dhe rrëmujë prej gjindes, gja që do të më ndodhte patjetër sikur të kisha shkue ashtu pa nishane.
Ai polici më çoi në lokandë. „Te atdheu ynë i dashtun, i vuejtun”. Hotelieri ma caktoi nji odë dhe kështu hyna me u çlodhë. Mezi prita që të mbetem vetëm e të përmblidhem nga mbresa e çuditshme që bani në mue ky vënd herën e parë.
[1] Rregull në gjuhën sërbishte, sh. i përkth.
Радоје Домановић 