Mexxej (3/3)
B’hekk, l-ewwel jum kien għadda, u wara, aktar ġranet segwew, ukoll mimlijin bl-istess suċċess. Xejn t’importanza kbira ma’ ġara, affarijiet żgħar biss: Tgerbu rashom għal isfel ġo fossa, imbagħad ġo gandott; ħakkew ma’ xi sies tal-ħaxix u sġajjar tat-tut tal-għollieq; rifsux-xwiek; kien hemm ħafna li kisru dirgħajhom jew saqajhom; xi ftit sofrew feriti f’rashom. Dan it-turment ġie mifluħ. Ħallew xi rġiel xjuħ imutu fit-triq. “Kienu jmutu anki kieku baqgħu d-dar, aħseb u ara fit-triq!” Il-kelliem qal, sabiex iħeġġeġ lill-oħrajn biex ikomplu. Xi tfal żgħar, li kellhom bejn sena u sentejn, ukoll spiċċaw mietu. Il-ġenituri tagħhom mingħajr ebda emozzjoni, issopprimew l-uġigħ ta’ qalb għax kienet ix-xewqa t’Alla. “L-iżgħar t-tfal, l-anqas in-niket. Meta jkunu żgħar, anqas diqa. Alla, ikkonċedi lill-ġenituri li ma jitilfux lit-tfal tagħhom meta jkunu laħqu l-età taż-żwieġ. Jekk it-tfal hekk ikunu destinati, aħjar imutu kmieni. Imbagħad, in-niket ma jkunx daqshekk kbir!” il-kelliem reġa’ farraġhom. Xi ftit geżwrulhom rjushom biċ-ċraret u waħħlulhom il-garżi fuq it-tbenġil. Uħud ġarrewlhom dirgħajhom fil-faxex. Kollha kienu mċarrta u imqattgħin. Ħwejjiġhom imdendlin imtertqin, minkejja kollox, baqgħu mixjin. Dan kollu kien ikun aktar faċli biex jissopportaw li kieku ma kienux mejtin bil-ġuħ. Imma kellhom jibqgħu mixjin.
Ġurnata minnhom, xi ħaġa sinjifikattiva seħħet.
Il-mexxej kien miexi fuq quddiem, imdawwar bl-aktar irġiel kuraġġużi tal-ġemgħa. (Tnejn minnhom kienu mitlufin, u ħadd ma kien jaf fejn kienu. Kienet opinjoni ġenerali li ttradew il-kawża tagħhom u ħarbu. F’okkażjoni minnhom, il-kelliem kien qal xi ħaġa fuq it-tradiment tagħhom tal-mistħija. Ftit biss kienu jemmnu li dawn it-tnejn kienu mietu waqt il-vjaġġ, iżda ma kienux qalu l-opinjoni tagħhom, biex ma jirrabbjawx lill-oħrajn.) Il-bqija tal-grupp kienu kollha warajhom. F’daqqa waħda, tfaċċa wied enormi, fond u blati – abbiss ta’ veru. L-għolja tant kienet imżerżqa li ħadd minnhom ma ssogra jimxi pass ‘il quddiem. Anka l-aktar kuraġġużi waqfu u ħarsu lejn il-mexxej. Jitkerrah u ħosbien b’rasu mniżżla, bil-qlubija kollha, itektek il-bastun fuq quddiem, l-ewwel fuq il-lemin, imbagħad fuq ix-xellug, bħalma jagħmel is-soltu. Bosta qalu li dan ġiegħlu jidher aktar dinjituż. Ma ħares lejn ħadd u lanqas qal xejn. Fuq wiċċu, ma kienx hemm tibdil tal-espressjoni jew traċċi ta’ biża’ waqt li kien qed javviċina l-preċipizzju. Anka l-aktar irġiel qalbiena bjadu bil-biża’, iżda ħadd minnhom ma wissieh lill-mexxej l-għaref u kuraġġuż. Żewġ passi oħra u kien fix-xifer. Bil-biża’ kollha, u b’għajnejhom miftuħin beraħ, kollha bdew jirtogħdu. L-aktar irġiel kuraġġużi kienu fil-punt li jżommuh lura, anka kieku kienet tfisser ksur ta’ dixxiplina, meta mexa darba, darbtejn, u fonda fl-irdum. F’daqqa waħda inqala ġenn sħiħ, għajjat, biki; il-biża’ ħakmithom. Kien hemm bosta li qatgħu qalbhom.
– Aħwa, stennew! X’inhi l-għaġla? Hekk iżommu kelmitkom? Irridu nsegwuh lill-għaref għax jaf x’inhu jagħmel. Irid ikun miġnun biex iħassar lilu nnifsu. Ejjew warajh! Dan x’aktarx l-aħħar ostaklu. Min jaf? Forsi n-naħa l-oħra ta’ dan l-irdum, insibu art manjifika u fertili li Alla xtaq jipprovdilna. ‘Il quddiem! Mingħajr sagrifiċċju, ma naslu mkien! – Dawk kienu il-kelmiet għarfa tal-kelliem u anki hu mexa żewġ passi ‘il quddiem għal ġol-irdum. L-aktar kuraġġużi segwew u wara, kulħadd qabeż.
Kien hemm ħafna garr u biki fuq l-għolja mżerżqa ta’ dan il-preċipizzju enormi. Wieħed kien jaħlef li ħadd qatt ma kien ħa joħroġ ħaj, aħseb u ara mingħajr tbatija u kollu sħiħ, iżda l-ħajja umana hija tenaċi. Il-mexxej kellu fortuna ta’ barra minn hawn. Iddendel mas-sġajjar sakemm kien nieżel, u b’hekk ma weġġax. Irnexxilu iqum u jitla. F’dak il-mument irbombja il-qrid, biki u garr taħtu, hu poġġa bla ċaqliq, ħosbien. Xi nies li kienu f’qagħda ħażina u rrabbjati bdew isemplulu iżda hu ma tax kashom. Dawn li kienu fortunati biżżejjed li żammew ma’ xi sġajra waqt li kienu niżlin, bdew jistrapazzaw biex jippruvaw jitilgħu. Ċerti minnhom kellhom rashom maqsuma, tant li demmhom kien qed inixxi għal fuq wiċċhom. Ħadd ma kien sħiħ ħlief il-mexxej. Kollha f’daqqa waħda bdew jitkerrħulu u jkarbu bl-uġigħ iżda hu lanqas biss għolla rasu. Kien sieket u assuma il-poża riflettiva t’għaref ta’ veru!
Xi ftit ħin għadda. In-numru ta’ vjaġġaturi baqa’ jonqos. Kuljum kienu qed jonqsu n-nies. Ftit minnhom ħallew il-grupp u ma reġgħux marru lura.
Min-numru kbir li bdew bih, xi għoxrin biss kien għad fadal. Wiċċhom kien jidher mixrub u għajjien, u kellhom dehra b’sinjali ta’ disperazzjoni, dubjuża, għejja u ġuħ, iżda ħadd ma fetaħ ħalqu. Kienu kwieti daqs il-mexxej tagħhom u baqgħu mixjin bil-mod. Anka l-kelliem entużjastiku xengel rasu bid-disperazzjoni. It-triq kienet diffiċli tassew.
In-numri tagħhom komplew jonqsu kuljum, sakemm kien fadal biss għaxra. B’uċuħ bla tama, minflok jitkellmu kull ma kienu jagħmlu jġorru u jkarbu.
Kienu jidhru magħtuba iktar milli rġiel. Ftit minnhom kienu bil-krozzi. Ftit minnhom kellhom dirgħajhom infaxxati u mdendlin m’għonqhom. Fuq idejhom kellhom ħafna faxex u garżi. Anki kieku riedu jagħmlu sagrifiċċji ġodda, ma setgħux għaliex bil-kemm kien hemm spazju fuq ġisimhom għal aktar feriti.
Anki l-aktar fosthom li kienu b’saħħithom u qalbiena kienu tilfu t-tama u l-isperanza iżda xorta baqgħu sejrin il’quddiem; jiġifieri, huma b’xi mod karfsu bil-ħtabit, bil-garr, u bl-uġigħ. X’setgħu aktar jagħmlu la ma setgħux imorru lura? Dawn is-sagrifiċċji kollha imbagħad jabbandunaw il-miġja?
L-għabex waqa’. Waqt li zappu ‘il quddiem bil-krozzi, f’daqqa waħda indunaw li l-mexxej ma kienx għadu quddiemhom. Pass ieħor u kienu jerġgħu jispiċċaw fi rdum ieħor.
– Ajma sieqi! Ajma idi! – Irbombja n-newħ u t-tikrib. Leħen dgħajjef ukoll għajret lill-mexxej, u wara reġgħet siktet.
X’ħin telgħet ix-xemx, hemm poġġa l-mexxej, l-istess bħalma kienu sabuh meta ntagħżel. Ma kienx hemm bidla waħda fl-apparenza tiegħu.
Il-kelliem telgħa barra mill-irdum, segwit minn tnejn oħra. Sfigurat u imdemmi, daru biex jaraw kemm kien għad fadal, iżda huma biss kien għad jonqos. Biża’ infernali u nuqqas ta’ tama, ħakmuhom. Iż-żona ma kienitx magħrufa u kienet tlugħija – ma kien hemm l-ebda passaġġ. Jumejn qabel kienu nzertaw triq iżda kienu komplex għaddejjin. Il-mexxej mexxihom dik in-naħa.
Ħasbu fuq il-ħafna ħbieb u qraba li kienu mietu waqt din il-miġja orribbli. Niket aktar mill-akbar uġigħ tar-riġlejn imfarrak. Kienu xhud tal-qerda tagħhom stess.
Il-kelliem mar lejn il-mexxej u beda jkellmu b’leħen imriegħed, għajjien u mimli uġigħ, disperazzjoni u mrar.
– Issa fejn sejrin?
Il-mexxej baqa’ sieket.
– Fejn ħa teħodna, u fejn ġibtna? Aħna tfajna lilna nfusna f’idejk u segwejnik, ħallejna djarna u tlaqna l-oqbra ta’ missirijietna bl-isperanza li nsalvaw ruħna mill-irvina iżda int irvinajtna b’mod agħar. Kien hawn mitejn familja warajk u issa ara kemm għad fadal!
– Trid tgħid, kulħadd mhuwiex hawnhekk? – gedwed il-mexxej mingħajr m’għolla rasu.
– Kif tista’ tistaqsi domanda hekk? Ħares ‘il fuq u tara! Għodd kemm għad hawn minna f’din il-miġja misħuta! Ara f’liem qagħda qedgħin! Aħjar mietna milli mfarrkin hekk.
– Ma nistax inħares lejk!
– Għala le?
– Jien għami.
Jaqa’ silenzju assolut.
– Tlift il-vista waqt il-vjaġġ?
– Jien twelidt għami!
It-tliet segwaċi ddispraw.
Riħ il-Ħarifa nefaħ fost il-muntanji u ġab miegħu weraq niexfa. Iċ-ċpar isseqqer fuq l-għoljiet, u ġwenħajn iċ-ċawlun ferfru fl-arja kiesħa u mċajpra. Tqaqija, qisha ta’ twissija irbombjat. Ix-xemx kienet moħbija wara s-sħab li kien qed jitgerbeb u jgħaġġel ‘il quddiem.
It-tlieta ħarsu lejn xulxin bit-twaħħix.
– Fejn nistgħu mmorru issa? – gedwed wieħed minnhom serjament.
– Ma nafux!
F’Belgrad, 1901.
Għall-Proġett “Radoje Domanović” tradotta bil-Malti minn ChristiannePortelli, 2021.
Радоје Домановић 