Ýolbaşçy (3/3)

(geçen sahypa)

Şeýlelik bilen ýene bir gün geçdi we şol bir üstünlik bilen has köp gün geçdi. Örän möhüm zat bolmady, diňe ownuk-uşak hadysalar boldy: araçäklere we garaguş gyrymsy agaçlaryna garşy çişdiler; tikenlere basdylar; birnäçe elleri we aýaklary döwüldi; käbirleriniň kellesine urgy boldy. Emma bu azaplaryň hemmesi çydadylar. Birnäçe garry ýolda öli bolup galdy. „Öýde galan bolsalar-da, ýolda ýatmazdylar!“ Diýip metbugat wekilleri beýlekileri dowam etdirmäge çagyrdylar. Bir-iki ýaş aralygyndaky birnäçe kiçi çagalar hem heläk boldy. Ene-atalar ýürek agyrylaryny stoiki taýdan basyp ýatyrdylar, sebäbi bu Hudaýyň islegi. “Çagalar näçe kiçi bolsa, hasrat az bolýar. Ýaş bolansoň hasrat az bolýar. Ene-atalara durmuşa çykmak ýaşyna ýetenlerinde çagalaryny hiç wagt ýitirmesin. Çagalar şeýle niýetli bolsa, ir ölenleri has gowudyr. Onda hasrat beýle uly däl!” wekil olara ýene teselli berdi. Käbiri kellelerine örtülen matalar we gögermelerine sowuk basdyrmalar goýýarlar. Beýlekiler bolsa ellerini gysýardylar. Hemmesini ýyrtyp, kesdiler. Egin-eşikleri asyldy, ýöne şonda-da bagty öňe iteklediler. Bularyň hemmesini açlyk bilen doýmadyk bolsalar, bularyň hemmesini götermek has aňsat bolardy. Emma dowam etmeli boldular.

Bir gün has möhüm bir zat boldy.

Birden gaty uly we çuň, gaýaly jülge peýda boldy – hakyky çukur.Eňňit şeýle bir dikdi welin, öňe ädim ätmäge het edip bilmediler. Iň batyrlaram gysga durup, ýolbaşçynyň ýüzüne seretdiler. Başyny aşak egip, gözlerini gamaşdyryp, batyrgaýlyk bilen öňe ädim ätdi, hasasyny öňe, saga, soň çepe, häsiýetli görnüşde kakdy. Köpler munuň hemmesiniň özüni has abraýly görýändigini aýtdy. Ol hiç kime seretmedi, ne-de bir zat aýtmady. Çökgünlige ýakynlaşdygyça ýüzlerinde aňlatma ýa-da gorky yzy ýokdy. Toparyň galanlary onuň arkasynda durdular. Iň batyrgaý adamlar-da ölüm ýaly reňkli boldular, ýöne hiç kim batyr, paýhasly ýolbaşçyny durdurmaga het edip bilmedi.Ýolbaşçy, toparyň iň batyr adamlary bilen gurşalan ýoldady, ýöne beýlekileri gorkuzmazlyk üçin öz pikirini aýtmady.Ýene iki ädim ätdi we gyrada duran Aljyraňly gorky we açyk gözler bilen hemmesi oňa serediň. Iň batyrgaý adamlar, bir gezek, iki gezek ädimläp, jülgä çümüp gideninde, tertip-düzgüni bozmagy aňladýan bolsa-da, ýolbaşçyny saklamak isleýärdiler. Aljyraňňylyk, aglamak, gykylyk boldy; Gorky ýeňdi. Käbirleri gaçyp başladylar.

– Saklanyň, doganlar! Näme howlukdyrýar? Bu sözüňi berjaý etmegiň usulymy? Bu akylly adama eýermeli, sebäbi näme edýändigini bilýär. Özüni heläk etmek üçin däli bolardy. Ondan soň, Bu iň uly we belki iň soňky howp, iň soňky päsgelçilikdir. Kim bilýär? Belki, bu jülgäniň beýleki tarapynda Hudaýyň biziň üçin göz öňünde tutan ajaýyp, hasylly topragyny taparys. Öňe! Gurbanlyk bolmasa, hiç ýere gitmeris! – metbugat sekretarynyň beren sözleri şeýledi, ol hem iki ädim öňe gitdi we jülgede ýitdi. Iň batyrlar ony yzarlady, soň hemmeler içeri girdi.

Bu ägirt jülgäniň dik eňňidinde aglamak, iňňildemek, ýykylmak, nalamak köp boldy. Hiç kim hiç haçan diri çykmajakdygyna, has az zyýanly we bir bölekde çykjakdygyna ant içerdi, ýöne adamlaryň ömri kyn. Ýolbaşçy adatdan daşary şowsuzlyk boldy. Zeper ýetmezligi üçin ýykylanda gyrymsy agaçlara asyldy. Özüni bir ýere jemläp, çykmagy başardy.

Aşakda iňňildäp aglaýarkalar, hereketsiz, gaharly dymdy. Urlan we gaharlanan birnäçe adam oňa näletläp başlady, ýöne muňa gulak asmady.

Bagtymyza, ýykylanda bir gyrymsy agaja ýa-da agaja ýapyşyp bilýänler, çykmak üçin güýçli synanyşyp başladylar. Käbirleri kellelerini ýaryp, ýüzlerinden gan akýardy. Ýolbaşçysyna başga hiç kim ýokdy. Olaryň hemmesi birden oňa gözlerini gamaşdyryp, iňňildediler, ýöne başyny galdyrmady. Ol dymdy we hakyky akyldaryň şöhlelendiriji duruşyny kabul etdi!

Birneme wagt geçdi. Syýahatçylaryň sany barha azalýardy. Her gün zyýan çekdiler. Käbirleri topardan çykyp, yza gaýdyp geldiler.

Başlan köp sanly adamyň diňe ýigrimi töweregi galypdy. Olaryň keýpsiz, halys ýüzi umytsyzlygyň, şübhelenmegiň, ýadawlygyň we açlygyň alamatlaryny görkezýärdi, ýöne hiç kim bir söz aýtmady. Ýolbaşçy ýaly dymdylar, bile oturdylar. Hatda ruhdan düşen metbugat sekretary-da umytsyz başyny ýaýkady. Bu ýol hakykatdanam kyn boldy.

Olaryň sany diňe on bolýança azalýardy. Umytsyz ýüzler bilen diňe gürleşmegiň ýerine iňňildäp, zeýrenýärdiler.

Erkeklere garanyňda maýyp ýalydy. Käbirleri taýakda, Käbirleri ellerini boýnuna daňylan gysgyçlarda tutdular. Olaryň ellerinde köp sanly sargy we basdyrma bardy. Täze gurban bermek isleseler-de, bedenlerinde täze ýaralara ýer ýok diýen ýaly edip bilmediler.

Olaryň arasynda iň güýçli we batyr adamlarda imany we umydyny ýitiripdi, ýöne şonda-da has uzak göreşdiler; Ýagny, nähilidir bir usul bilen köp zähmet çekip, zeýrenip, agyrydan gorkdular. Yza gaýdyp bilmeseler başga näme edip bilerdiler? Şunça gurban we indi syýahatdan ýüz öwürmek üçin?

Garaňky düşdi. Çeňňeklere çümüp, birden ýolbaşçynyň indi ýokdugyny gördüler. Ýene bir ädim we oaryň hemmesi başga bir jülge çümdüler.

– Aý aýagym! Wah elim! – diýişip iňňildäp. Bir gowşak ses hatda mynasyp ýolbaşçyny näletledi, ýöne dymdy.

Gün doganda, saýlanan günündäki ýaly ýolbaşçy oturdy. Daş keşbinde iň az üýtgeşiklik bolmady.

Metbugat sekretary jülgeden çykdy, yzyndan ýene iki adam geldi. Düzülen we ganly, näçesiniň galandygyny görmek üçin yzyna öwrüldiler, ýöne ýeke-täk adamlardy. Ölüm gorkusy we umytsyzlyk olaryň ýüreklerini doldurdy. Sebit näbelli, depe, gaýaly – hiç ýerde ýol ýok. Iki gün, öň bir ýoldan geçip, ony yzda galdyrdylar. Ýolbaşçy olary şeýle alyp bardy.

Bu elhenç syýahatda ölen köp dostlary we garyndaşlary hakda pikir etdiler. Maýyp ellerindäki agyrydan has güýçli hasrat olary ýeňdi. Öz heläkçiligine öz gözleri bilen şaýat boldular.

Metbugat sekretary ýolbaşçynyň ýanyna baryp, agyrydan, umytsyzlykdan we ajydan doly ýadaw, titreýän ses bilen gürläp başlady.

– Indi nirä barýarys?

Ýolbaşçy dymdy.

– Bizi nirä alyp barýarsyňyz we nirä getirdiňiz? Özümizi we maşgalalarymyzy seniň eliňe berdik we öýsüz-öwzarsyz toprakdaky harabalykdan halas bolup bileris diýip umyt edip, öýlerimizi we ata-babalarymyzyň mazarlaryny terk etdik. Ýöne sen bizi has erbet ýagdaýda ýok etdiň. Arkaňyzda iki ýüz maşgala bardy, indi näçeräkdigine serediň!

– Hemmeler bu ýerde däl diýjek bolýarsyňyzmy? – başyny galdyrman ýolbaşçy  sesini çykardy

– Şeýle soragy nädip berip bilersiňiz? Serediň we görüň! Bu betbagt syýahatda näçeräk galandygymyzy hasaplaň! Biziň keşbimize serediň! Munuň ýaly maýyp bolmakdan öleniň gowy bolardy.

– Men saňa seredip bilemok!

– Näme üçin beýle däl?

– Men kör.

Öli dymyşlyk.

– Syýahat wagtynda gözüňizi ýitirdiňizmi?

– Men kör bolup doguldym!

Üçüsi umytsyzlyk bilen kellelerini asdylar.Güýz şemaly daglaryň üstünden güýçli öwüsdi we gurap giden ýapraklary aşak inderdi. Depeleriň üstünde duman bolup, gargalaryň ganatlary sowuk, dumanly howada uçup gitdi. Uzakdan bir ses çykdy. Gün bulutlaryň aňyrsynda gizlenip, has uzaklara aýlanýardy.

Üçüsi gaty gorkunç ýagdaýda biri-birine seretdiler.

– Indi nirä gidip bileris? – birigaty gürledi.

– Bilmeýäris!

Belgradda, 1901.
“Radoýe Domanowiç” taslamasy üçin Serdar Rejepaew tarapyndan terjime edildi, 2021.