Umalliq (2/3)
Ari, llakikuypaqmi kara chay achka-achka runakuna, wasinkunata saqerispan, paqarimusqan llaqtankuta queparispan, maypin tantamamannkunapa pampasqa kasqanta, uyankupas llakisqam, intipa rupasqam. Achka llamkaisapakunapallakikuymi rikukurqa paykunapi. Hina chayllapitaqmi rikukurqa suyakuininkuta ashlla llakikuywan. Achka machu runakunapa sipu uyanmanta wiqi wichimurqa, pikunam llakirispan, umantapas aywirispahuk millay musyaywan. Paykunaqa qeparirqaku rumikunapa chaupimpi wañuyta munaspanmi, mana maskayta allin allpata munaspa. Achka warmikunam llakikuywan saqinakurqaku pampakuyninkunamanta.
Qarikunaqa kalpanchakusqa hinam qaparimurqaku – ¿Yarqaymanta wañuyta munankichikraqchu kay millay allpapi, kay chukllapi yachaspa? Chaymi ichaqa, atipaspankuqa lliw millay allpankunata, tunisqa wasinkunata apakunmankum karqa.
Uyarikuqmi lliw runakunapa qaparisqan, qarikuna imaynam warmikuna puriysikim karqaku. Wawakunam mamankupa wasampi waqaq, uywakunapas puriysikim karqaku, manam yumpay achka wakakunaqa karachu, huk uña kaypi, huk wakpi hinallam karqa, chaymanta karqataqmi huk yana chukchasapa jamelgo hatun humayuq hinallataq chakinpas, kaypa hawanpim lata mastakunata, wayqakunata, iskay sakutawan karunapa hawanpi, chaynapim uywaqa yanqallaña kuyuriq, chaynaña kachkaspampas hauchityamuchkaqmi. Wakin runakunañataqmi asnunman qipichimuchkaraku, warmakunañataq allqunkuta waskawan chutamuchkaraku waqastin, qayakustin, llakikustin, anyakustin – lliwmi karka. Asnupas hauchityaqmi imaynallampipas. Ichaqa umalliqninku manam nirachu, mana imapas qukuq jina. ¡Chiqap yachaysapa runa!
Payqa tiyakuykurqa upayllalla yuyaymanastin, umanpas kumuykusqa, imaynallampim tuqaq pampaman, chayllam chay karqa. Ichaqa upayllalla kasqampim, astawanraq riqsikuynin wiñarqa, hayka hatunmi kara ninamanpas utaq yakumanpas payrayku pawaykunampaq pay rayku. Uyarikuqmi kay rimay:
– Kusi-kusisqam kananchik allin runa tarisqanchikmanta. Mana payniyuq ñaupaqman rispaqa, ¡Taytacha ama munachunchu¡chinkaruchwanmi kara. Payqa chiqap yachayniyuqmi, ¡nisayki! Upayllallam kachkan. ¡manaraqmi imatapas ninchu! – hukmi nirqa chaynata umalliqta hatunyaywan qawarispa.
– ¿Imatataq ninman pay? Pipas yumpayta rimaqqa manam yumpaytachu yuyaymanan. Huk yachaysapa, ¡chiqapmi pay! Payqa yuyaymallanmi mana imata nispa, – hukpas nirqa chaynata umalliqta hatunyaywan qawaspa.
– ¡Sasam achka runakuna pusay! Lliu yuyaymanaynintam huñunan achka llamkayninman hina, – nirqañataq yapamanta ñaupaq rimaq runa.
Ña puriytaqallarinankupaq kaptin, paykunaqa suyarakuraqmi ichaya pipas quepariqmanta huanakuq kuskanchawachwan nispa, ichaqa manam pipas karachu, chaiman hinam manaña queparirakuchu.
– ¿Manachu pasakuchwanña? – tapuykurqaku umalliqta.
Payñataqmi mana imatapas rimarispan sayarirurqa.
Llapa kalpanchakusqa runakunam huñunakururaku paypa muyuriqninman, ima manchaypas kaptin yanapakunankupaq.
Umallikqa, qichipranta juñunarispan, amanpas kumuykusqa, iskay kimsata ichirirqa, tulanta ñaupaqman tiyatichimuspa. Lliw runakunañataqmi paypa qepanpi kuyurirqaku hinaspan qaparimurqaku kay nispa: “¡Unay wata kausachun umalliqninchik!” payñataqmi iskay kimsa ichiytawan quspa perqaman chayarurqa jinaspanmi sayarurqa, jinallataqmi lliw qatiqninkunapas. Hukta qepaman ichiramuspanmi tulanwan perqata waqtayta qallaykura iskay kimcakama.
– ¿Imatataq ruwanaykuta munanki? – tapukurqaku.
Payñataqmi mana imatapas nirqachu.
– ¿Imatataq ruwachwanchik? ¡Pirqata tunisun! ¡Chaytam ruwasunchik! ¿Manachu rikunkichik tulanwan ima ruwananchikpaq qawachiwasqanchikta? – Qaparimurqaku lliw umalliqpa muyuriqninpi kaqkuna.
– ¡Huk punkum kachkan! ¡Huk punkum kachkan! – Qaparimurqaku warmakunañataq ñaupaqninpi punkuta rikuspanku.
– Shh, warmakuna, ¡upallaychik!
– Taytacha yanapawasunchik. ¿Imam kaypi apakun? – iskay kimsa warmikunam cruschakurqaku.
– ¡Ama rimariychikchu! Payqa yachanmi ima ruwasqanta. ¡Perqata tuniychik!
Huk qawayllapim perqaqa tunisqaña carqa, manapas chaypi kanmanchu hina.
Pachak ima ichiyllataraq riruprinkum umalliq sayarurqa huk kichkasapa sachawan tuparuspa.
Sasa-sasatam chaymanta lluqsiramurqa hinaspanmi tanuwanwan waqtarqa lliw muyuriqninkunapi mana kuyurispa.
– ¿Imataq kunan apakun? – qaparimuraku qepapi kaqkuna.
– ¡Sachata kuchuychik! – qaparimurqa umalliqpa muyuriqninpi caq runa.
– ¡Wakpim kachkan ñanqa, kichkasapa sachapa qipampi! ¡Wakpim! – qaparimurqakum warmakuna qepapi kaq runakunantinpiwan.
– ¡Wakpim kachkan ñanqa! ¡Wakpim kachkan ñanqa! – asikurqaku umalliqpa muyuriqninpi kaq runakuna, piñasqa yachapyaspan. – ¿Imaynatataq ñuqanchik ñausa runkuna yachayta atichwanchik mayman pusawasqanchikta? Manam lliwchu kamachikuyta atinchik. Umalliqninchikme yachan mayqinmi allin ñan kasqanta. ¡Kichkasapa sachata kuchuychik!
Utqayllamanmi ñanta kicharaku.
– Ananaw, – kichakawan makimpi tupqikuruqmi qaparimurqa huk, yana mukupa kichkanwan tupqikuqpas.
– Wawqiykun, manam imatapas tariyta atichwanchu mana asllatapas kallpanchakuspaqa– nirqa llapanmanta kallpasapa kaq.
Sasa-sasatam chimparurqaku chay sachata, lliw ñaupamanmi rirqaku.
Ashllata yanqa puririspankum, achka kullukunawan tuparuraku, kaykunatapas kuchuman wikutispankum ñaupaqman rirqaku.
Kay qallariy punchaupiqa ashllatam puririrqaku kichkikuna kaptin. Lliw kaikuna ashlla mikuywan, wakinkunaqa chaki tantallatam ashlla kisillowan apasqaku yarqaynin tiyachinampaq. Wakinkunapaqa manam imampas kasqachu. Puquy killa kasqan raykullañam sachakunapi mikuykunata tarirqaku wakpi kaypi.
Chaynam, qallariy punchawpi ashllata puriruspankupas, ancha pisipasqa hinam karqaku. Manam karqachu ima manchakuypas. Kayna hatunkunata ruwasqaqa, taksachakunaqa mana ima hinallam: warmipa ñawimpim huk kichka winakurura, uqu lachapawanmi ñawin hawanman churakurqa; warmañataqmi kulluman takakuruspan wistuyarurqa; huk taytakuñataqmi yana mukupa tullunwan wichiykuspan muqunta takakururqa, ñutusqacibuyllawan wataruptinkum kalpanchakuspan hawka purirqa tanuanwan yanapakuspan, umalliqpa qipampim wistutyamurqa. (Chiqap kananpaqmi, taytakuqa muqunmantaqa llullakuchkanmi nispa, yanqam nichkan kutimuyta munaspallan.) lliwyupaymi kichkawan tupqisqakunaqa rikurirurqa, wakin makinkupi wakinñataq uyanpi. Qarikunaqa manam pisakurqakuchu, warmikunañataqmi ichaqa lluqsimusqankumantapas wanakurqaku, warmakunañataq waqakurqa mana imapaq chay ruwasqankuta, allin alpaman risqankuta mana yachapan.
Lliw runapa kusikuyninpaqa, manam imapas hapirachu umalliqninta. Chiqapmi, allin nisqaqa payqa allin waqaychasqam carqa. Hinallapas kay runaqa allin quyllurniyuqmi karqa. Chay qallariy tuta, lliwmi mañakurqaku taytachataallinlla purisqankumanta mana ima llakikuyniyuq kasqanmantawan, hinallataqmi allinlla umalliqnin kasqanmanta. Chaymanta, huk kalpanchasqa runa rimarirqa, uyanmi yana mukupa kichkawan tupqipasqa kasqa, runaqa manam imapas qukurqachu.
– Waukiykuna, – qallarirqa – huk allí-allin puriymi quepanchikpi qepariramunun. Taytanchik rayku. Sasam ñanninchik, hastawanmi ñuqanchikqa kallpanchakunanchik tukunankama, lliwmi yachanchik allí-allin kusikuyman kay ñan pusawasqanchikta. Llapa atipaq Tayta waqaychachun umalliqninchikta lliw millaykunamanta allin kayman pusawananchikpaq.
– ¡Ñawiytam chinkarusak paqarin kunan punchaw hina kaptinqa! – huk warmim nirqa, piñasqa.
– ¡Ananaw, chakillay! – qaparimurqa taytakupas, ñaupaq warmipa rimamusqanwan.
Warmakunaqa hinallam waqakurqaku, mamankunañataq ñaka-ñakaywan upallachirqa willakuq runa rimamunampaq.
– Ari, ñawikitam chinkarunki, – piñakurqa – ¡Iskaynintapas! Iskaynin ñawiki chinkasqayki manam yumpay llaquichu allin allpa rayku kaptinqa. ¡Mana manchakuyniyuq! ¿Manachu yuyanqui wawaykikunapa allin kayninta? ¡Hina lliwninchikmanta chawpillapas wañuchun! ¿Ima qukuwanchik? ¿Imataq huk ñawi? ¿Imapaqtaq allin, huk allin kusikuyman pusawaptinchik? ¿Saqichwanchu chaykunata ñawillayki rayku, taytakupa chakin rayku?
– ¡Llullakuchkanmi! ¡Taytakuqa llullakuchkanmi! Payqa kutinan raykullam llullakuchkan – chayna rimaykunam uyarikurqa lliwmanta.
– Wawqiykuna, pipas mana ñaupaqman riy munaqa, – nirqa yapamanta chay willakuq – Saqisunchik pipas kutikuy munaqtaqa, yanqam lliwpi manchakuyta tarpunqa. ¡Ñuqaqa umalliqniytam qatisaq kausanaykama!
Umallikqa upayllallam karqa.
Lliwmi qawarqa rimapakuspanku.
– ¡Yuyaymanaynimpim kachkan!
– ¡Huk yachaysapa runa!
– ¡Qawaychik urkunta!
– ¡Wiñaypim quechiprantam huñuchkan!
– ¡Piñasqa!
– ¡Kalpanchasqa runam! Qawakunmi runa kayninpi.
– ¡Yapamanta niwaqchu! pirqakuna, kullukuna, kichkakuna – ñantam kicharikunanchik imapas chaupinta. Yumpaytam tanuwanta waqtan, mana imata rimariptinmi yachanayki yuyaymanasqanta.
Радоје Домановић 