Umalliq (3/3)
Chaynam qallariy punchaw apakurqa, wakin punchaukunapas chaynam karqa. Manam hatun apakuy karqachu, yanqakunallam karqa: huk yarqapin urmarurqa, chaymanta mitupipas, setupi jinataq yana mukupim qaqukururqaku, botellakunatam sarururqaku, karataqmi makin paki utaq chakin pakisqakuna, uman waqtasqakunapas karqam. Ari nirqakum kay lliw llakikunata. Wakin taytakukunaqa ñampi wañunankupaq saqisqam karqa. “Wañunmankum karqa wasipi qepañuspampas, ¡mana ñampi kaspampas!” nirqa chay willakuq, wakinta kallpanchachispan purinankupaq. Iskay kimsa wawakunam, iskay kimsa watyuqkunapas wañurqam. Taytankunañataq taytachapa munayninmi nispa jauka karqaku. “Uña wawakunamantaqa ash llakikuyllam. Maqta kaptinpas chaynallataqmi. Taytacha llakikuchun taytakuna wawanta kasarakuynin watampi chinkaripuptin. Wawakuna chaynapaq kaspanqa allinmi wañuyninqa. ¡Chayna kaptinqa llakikuyqa manam yumpay hatunchu!” willakuqa chaynata nispanmi yanaparqa. Itirikunawan umanpi watakuspanku, wakinñatqa uqu itirikunawan quyuyasqanpi churakurqaku. Wakinkunañataq makin watasqakuna. Lliumi itirikunawan pachakusqa karqa, pachankunam kuchupasqa karqa, chayna kaptinpas kusi-kusisqam ñaupaqman rirqaku. Lliw kaykuna manam imapas kanmanchu karqa sichum achka-achkakama mana yarqaymanta kaptinkuqa. Chayna kaptimpas ñaupaqmanmi rirqaku.
Huk punchawmi willakunapaq hina apakurqa.
Umalliqmi ñaupaqpi ichichkara, kallpasapa runakunapa chaupinpi. (Iskaymi mana maypi kasqan yachakurachu. runakunaqa niqku, llullakuruwanchikmi hinaspa pasakuraku nispa. Huk punchawmi chay willakuq nirqa imakunatapas chay iskay chinkaqkunamanta. Wakinkunallam iñirqa ñanpi wañusqanmanta, ichaqa manam imatapas nirqakuchu mana ima kanampaq). Wakinkunaqa suyullam qipanta qatimurqaku. Mana imallamantam hatu-hatun qaqa rikuriramurqa lliwpa ñaupaqninpi, yumpay-yumpay hatunmi karqa chaymi mana ñaupaqman huk ichiyllatapas rirqakuchu. Kallpasapasapa runakunapas sayaruspankum umalliqninta qawarqaku. Payñataqmi qichipranta juñunarispan, yuyaymanatin, umanta kumuykuspa ñaupaqman rirqa tanuwanwan waqtaspa alliqninman ichuqninman. Watawanraqmi runakunaqa iñirqaku paypi, payqa mana pitapas rikuspa nitas qawaspa karqa. Manam imapas qukurqachu chayqa, wakin runakunapas manataqmi imatapas nirqakuchu chay yachaysapa runaman. Iskay ichipay ñaupaqpim qaqa patanpiña karqa. Lliwmi manchakuyllawanña karqaku ñawinkuna allí-allinkuna kichasqa. Llapa kallpasapa runakuna hapinanpaq kachkaptin iskaita ichirispan waichikuykurqa qaqa ukuman. Qepallanmanmi hatu-hatun llakikuna, manchakuykuna, waqaykuna hapirurqa lliw runakunata.
– ¡Suyaykuychik wawkiykuna! ¿Imataq utqachiwanchik? ¿Kaynatachu rimasqanchikta qespichisunchik? Qatinanchikmi kay yachaysapa runata, payqa yachanmi ima ruwasqanta. Muspaychu kanman kikillan mana allinta ruwakunampaq. Jakuchik, ¡qatisunchik! Kayllañam chay hatu-hatun manchakuy, kayllañam harkawaqninchik. ¿Manam yachanchikchu? Ichapas qaqa tukuyllampiña taytachapa alli-allin allapa churapuwasqanchik kachkan. Chayta nispanmi willakuqa iskayta ichirispan qaqapi chinkaykurqa. Kallpasapa runakunapas qepallantam qatirqa.
Llakikuykunam karqa, waqaykunapas, nanaykunapas qaqapa sikimpi. Hukqa iñinman karqa mana pipas kausasqanta, hastawanraq allin mana imayuq lluqsinankuta, ichaqa runapa kawsayninqa mana apurawman tukuqmi. Umalliqninkuqa alli-allin quyllurniyuqmi kasqa. Huk sachapa kaspimpim warkukurusqa chaymi mana imantapas takakusqachu. Allinllam lluqsiramurqa chaymanta. Ukupim ichaqa llapa llakikuykuna, waqaykunaqa, ñakaykunapas uyarikurqa. Umalliqñataq jauka tiyakurqa upayllalla yuyaymanastin. Wakin ñakakuypaq kaqkunam paymanta piñakuyta qallaykurqaku ichaqa pay manam imatapas qukurqachu. Wakin sachapi qipariqkunapas ñakaywanmi lluqsimurqaku, wakinkum uman pakisqa achka-achka uyanpi yawarniyuqkuna, manam pipas hampisqaqa karachu umalliqpa sapaqmanta. Lliwmi piñakurqaku paywan hinaspan ñakarqakutaqmi ichaqa umalliqninku manam umallantapas huqarirqachu. ¡Upayllallam karqa, niraq yachaysapa tiyananta hina tiyakuykuspan!
Sapa punchaumi qeparirqa chaynallataq runakunapas sapapunchaumi ashllayarqa. Wakinkunaqa kutikurqakutaqmi.
Achka-achka runamanta yaqapas iskay chunka hinallallam karqa. Pisipaypaninkunapas hinallataq ñakayninkunapas uyankupi rikukurqam, yarqaymanta, pisipasqa, mana iñiyniyuq kasqantupas rikukurqam ichaqa manam pipas imatas nirqakuchu. Upayllachallam karqaku umalliqnin hina, hinallam ichiraku ñacaywan, umalliqninpas umanta ñacaywan aywirqa. Ñanpas sasa-sasataqmi karqa.
Sapa punchau ashllayaraku chunkallaña kananku kama. Llallisqa uyawanmi, piñakurqaku hinallataqmi rimakurqaku.
Manam runa hinañachu qawakurqaku, wakinkum tanuwayuqña karqaku. Wakinkunaqaa cabestrillupi makiyuqmi kunkaman watasqa karqaku. Lliu makinkunaqa watapasqam karqa, pintusqakuna. Imainam mayqintapas maqanankupaq kaptin manaña aychampi maypipas karqachu.
Hinallataqmi kallpasapa runakunapas iñiyninku suyakuynintinpiwan chinkarurqa, ichaqa hinallam puntaman rirqaku. Chaynam chay, imaynallapas wistutyarqakum ñakakustin, nanaymanta kuyuparikustin. ¿Imatawantaq ruwanmanku karqa? ¿Achka-achka ñakakuywan lliw puriskankuita saqirunankupaq?
Tutaykuymi chayaramurqa, tanuqanwan wistutyastin, qunkayllapi umalliqninta qawariptinkuqa manañan ñaupaqninpiñachu kasqa, huktawan ichiykuspankuqa qaqamanmi wichiykunmanku kara paykunapas.
– ¡Chakillay! ¡Makillay! – nispanmi uyarikurqa ñakakuyninkuna. Huk mana uyariylla rimaypas ñakarqa allin umalliqninkuta qipallanmanmi upallarurqa.
Inti lluqsiramuptinqa, chaypim tiyachkasqa umalliqninkuqa, imaynam akllasqanku punchau hina. Manam ima musuqpas kayninpi karqachu.
Willakuqmi qispirurqa qaqapa hawanman, iskayñataqmi qatira. Yawarpa pintusqan mana uyayuq qawariraku tawa wayqukunata, ichaqa chayllam karqa. Sunqunkum hatun manchakuywan huntarurqa, chay kasqankupiqa mana riqsisqa, muqusapa, rumisapam kasqa – mana mima ñanpas kasqachu. Iskay punchaw qipapim huk ñanta tarirurqaku ichaqa saqirurqakum. Umalliqninmi kaynaman pusaramurqaku.
Yuyaymanaraku lliw wañuq wawqinkunapi hinallataq ayllunkunapipas kay allí-allin purikuypi. Huk hatun llakikuy, nanaqninkunamantapas astawan hatunraq hapirurqaku. Rikurqaku lliw llactanpa chinkasqanta kikinkupa ñawinkuwan.
Willakuqmi asuykurqa umalliqman hinaspan rimayta qallaykurqa huk pisipasqa katkatatachkaq rimayninwan nanaypa huntasqan, piñasqa, suyakuynimpas chinkasqa.
– ¿Maymantaq rinchik?
Umallikqa upayllallam karqa.
– ¿Maymantaq pusawankiku hinallataq maymanmi aparamuwankiku? Makikipim churakuraniku lliu aylluntinkuna hinaspa qatiraykiku, wasinchikunata qepapi saqirispa, taytaykunapa maypim pampakusqanta saqirispa, qispikuyta suyakuspa wak chaki allpamanta. Ichaqa astawanmi waklirachiwankiku. Iskay pachak ayllukunam qipaykipi karqa ¡kunan qawariy haykallañan kachkan!
– ¿Manachu lliw kaypi kanku? – umallikqa rimarirqa mana umanta huqarispa.
– ¿Imaynatataq chayta tapukuwaq? ¡Umaykita huqariy hinaspa qaway! ¡Yupaychay haykaraqmi qipariniku kay ñakay rinapi! ¡Qaway imayna kasqaykuta! Allinraqmi karqa wañuyniyku kayna kanaykumantaqa.
– ¡Manam rikuyta atinichu!
– ¿Imaynampi?
– Ñausam kani.
Huk hatun upallay.
– ¿Kay rinapichu rikukuynikita wischururanki?
– ¡Ñausam paqarimurqani!
Kimsankum umanta kumuykurqa ñakaywan.
Aparkilla wayram wayraykamurqa lliw urqukunapi, sachapa rapinkunata wichichistin. Huk ruyru puyum lliw muqukunapa muyuriqninpi hinallataq chiri wayrapi kuyuchirqa ankapa rapranta. Huk millaypaq chikchim qaparirqa. Intipas puyupa qipampim chinkaykurqa, kaykunañataq ruyru kasqa hinallataq pasakuchkasqa apuraullaman.
Kimsanku qawanakurqaku ancha-ancha mancharisqa.
– ¿Maimantaq kunan risunchik? – rimapakurqa piñasqa niq.
– ¡Manam yachanchikchu!
Belgradopiñataq, 1901
“Radoje Domanović” llamkaypas, rinasimimantikraqra Mallcco Melaneo qenallataq Mallcco Zenon, 2020
Umalliq (2/3)
Ari, llakikuypaqmi kara chay achka-achka runakuna, wasinkunata saqerispan, paqarimusqan llaqtankuta queparispan, maypin tantamamannkunapa pampasqa kasqanta, uyankupas llakisqam, intipa rupasqam. Achka llamkaisapakunapallakikuymi rikukurqa paykunapi. Hina chayllapitaqmi rikukurqa suyakuininkuta ashlla llakikuywan. Achka machu runakunapa sipu uyanmanta wiqi wichimurqa, pikunam llakirispan, umantapas aywirispahuk millay musyaywan. Paykunaqa qeparirqaku rumikunapa chaupimpi wañuyta munaspanmi, mana maskayta allin allpata munaspa. Achka warmikunam llakikuywan saqinakurqaku pampakuyninkunamanta.
Qarikunaqa kalpanchakusqa hinam qaparimurqaku – ¿Yarqaymanta wañuyta munankichikraqchu kay millay allpapi, kay chukllapi yachaspa? Chaymi ichaqa, atipaspankuqa lliw millay allpankunata, tunisqa wasinkunata apakunmankum karqa.
Uyarikuqmi lliw runakunapa qaparisqan, qarikuna imaynam warmikuna puriysikim karqaku. Wawakunam mamankupa wasampi waqaq, uywakunapas puriysikim karqaku, manam yumpay achka wakakunaqa karachu, huk uña kaypi, huk wakpi hinallam karqa, chaymanta karqataqmi huk yana chukchasapa jamelgo hatun humayuq hinallataq chakinpas, kaypa hawanpim lata mastakunata, wayqakunata, iskay sakutawan karunapa hawanpi, chaynapim uywaqa yanqallaña kuyuriq, chaynaña kachkaspampas hauchityamuchkaqmi. Wakin runakunañataqmi asnunman qipichimuchkaraku, warmakunañataq allqunkuta waskawan chutamuchkaraku waqastin, qayakustin, llakikustin, anyakustin – lliwmi karka. Asnupas hauchityaqmi imaynallampipas. Ichaqa umalliqninku manam nirachu, mana imapas qukuq jina. ¡Chiqap yachaysapa runa!
Payqa tiyakuykurqa upayllalla yuyaymanastin, umanpas kumuykusqa, imaynallampim tuqaq pampaman, chayllam chay karqa. Ichaqa upayllalla kasqampim, astawanraq riqsikuynin wiñarqa, hayka hatunmi kara ninamanpas utaq yakumanpas payrayku pawaykunampaq pay rayku. Uyarikuqmi kay rimay:
– Kusi-kusisqam kananchik allin runa tarisqanchikmanta. Mana payniyuq ñaupaqman rispaqa, ¡Taytacha ama munachunchu¡chinkaruchwanmi kara. Payqa chiqap yachayniyuqmi, ¡nisayki! Upayllallam kachkan. ¡manaraqmi imatapas ninchu! – hukmi nirqa chaynata umalliqta hatunyaywan qawarispa.
– ¿Imatataq ninman pay? Pipas yumpayta rimaqqa manam yumpaytachu yuyaymanan. Huk yachaysapa, ¡chiqapmi pay! Payqa yuyaymallanmi mana imata nispa, – hukpas nirqa chaynata umalliqta hatunyaywan qawaspa.
– ¡Sasam achka runakuna pusay! Lliu yuyaymanaynintam huñunan achka llamkayninman hina, – nirqañataq yapamanta ñaupaq rimaq runa.
Ña puriytaqallarinankupaq kaptin, paykunaqa suyarakuraqmi ichaya pipas quepariqmanta huanakuq kuskanchawachwan nispa, ichaqa manam pipas karachu, chaiman hinam manaña queparirakuchu.
– ¿Manachu pasakuchwanña? – tapuykurqaku umalliqta.
Payñataqmi mana imatapas rimarispan sayarirurqa.
Llapa kalpanchakusqa runakunam huñunakururaku paypa muyuriqninman, ima manchaypas kaptin yanapakunankupaq.
Umallikqa, qichipranta juñunarispan, amanpas kumuykusqa, iskay kimsata ichirirqa, tulanta ñaupaqman tiyatichimuspa. Lliw runakunañataqmi paypa qepanpi kuyurirqaku hinaspan qaparimurqaku kay nispa: “¡Unay wata kausachun umalliqninchik!” payñataqmi iskay kimsa ichiytawan quspa perqaman chayarurqa jinaspanmi sayarurqa, jinallataqmi lliw qatiqninkunapas. Hukta qepaman ichiramuspanmi tulanwan perqata waqtayta qallaykura iskay kimcakama.
– ¿Imatataq ruwanaykuta munanki? – tapukurqaku.
Payñataqmi mana imatapas nirqachu.
– ¿Imatataq ruwachwanchik? ¡Pirqata tunisun! ¡Chaytam ruwasunchik! ¿Manachu rikunkichik tulanwan ima ruwananchikpaq qawachiwasqanchikta? – Qaparimurqaku lliw umalliqpa muyuriqninpi kaqkuna.
– ¡Huk punkum kachkan! ¡Huk punkum kachkan! – Qaparimurqaku warmakunañataq ñaupaqninpi punkuta rikuspanku.
– Shh, warmakuna, ¡upallaychik!
– Taytacha yanapawasunchik. ¿Imam kaypi apakun? – iskay kimsa warmikunam cruschakurqaku.
– ¡Ama rimariychikchu! Payqa yachanmi ima ruwasqanta. ¡Perqata tuniychik!
Huk qawayllapim perqaqa tunisqaña carqa, manapas chaypi kanmanchu hina.
Pachak ima ichiyllataraq riruprinkum umalliq sayarurqa huk kichkasapa sachawan tuparuspa.
Sasa-sasatam chaymanta lluqsiramurqa hinaspanmi tanuwanwan waqtarqa lliw muyuriqninkunapi mana kuyurispa.
– ¿Imataq kunan apakun? – qaparimuraku qepapi kaqkuna.
– ¡Sachata kuchuychik! – qaparimurqa umalliqpa muyuriqninpi caq runa.
– ¡Wakpim kachkan ñanqa, kichkasapa sachapa qipampi! ¡Wakpim! – qaparimurqakum warmakuna qepapi kaq runakunantinpiwan.
– ¡Wakpim kachkan ñanqa! ¡Wakpim kachkan ñanqa! – asikurqaku umalliqpa muyuriqninpi kaq runakuna, piñasqa yachapyaspan. – ¿Imaynatataq ñuqanchik ñausa runkuna yachayta atichwanchik mayman pusawasqanchikta? Manam lliwchu kamachikuyta atinchik. Umalliqninchikme yachan mayqinmi allin ñan kasqanta. ¡Kichkasapa sachata kuchuychik!
Utqayllamanmi ñanta kicharaku.
– Ananaw, – kichakawan makimpi tupqikuruqmi qaparimurqa huk, yana mukupa kichkanwan tupqikuqpas.
– Wawqiykun, manam imatapas tariyta atichwanchu mana asllatapas kallpanchakuspaqa– nirqa llapanmanta kallpasapa kaq.
Sasa-sasatam chimparurqaku chay sachata, lliw ñaupamanmi rirqaku.
Ashllata yanqa puririspankum, achka kullukunawan tuparuraku, kaykunatapas kuchuman wikutispankum ñaupaqman rirqaku.
Kay qallariy punchaupiqa ashllatam puririrqaku kichkikuna kaptin. Lliw kaikuna ashlla mikuywan, wakinkunaqa chaki tantallatam ashlla kisillowan apasqaku yarqaynin tiyachinampaq. Wakinkunapaqa manam imampas kasqachu. Puquy killa kasqan raykullañam sachakunapi mikuykunata tarirqaku wakpi kaypi.
Chaynam, qallariy punchawpi ashllata puriruspankupas, ancha pisipasqa hinam karqaku. Manam karqachu ima manchakuypas. Kayna hatunkunata ruwasqaqa, taksachakunaqa mana ima hinallam: warmipa ñawimpim huk kichka winakurura, uqu lachapawanmi ñawin hawanman churakurqa; warmañataqmi kulluman takakuruspan wistuyarurqa; huk taytakuñataqmi yana mukupa tullunwan wichiykuspan muqunta takakururqa, ñutusqacibuyllawan wataruptinkum kalpanchakuspan hawka purirqa tanuanwan yanapakuspan, umalliqpa qipampim wistutyamurqa. (Chiqap kananpaqmi, taytakuqa muqunmantaqa llullakuchkanmi nispa, yanqam nichkan kutimuyta munaspallan.) lliwyupaymi kichkawan tupqisqakunaqa rikurirurqa, wakin makinkupi wakinñataq uyanpi. Qarikunaqa manam pisakurqakuchu, warmikunañataqmi ichaqa lluqsimusqankumantapas wanakurqaku, warmakunañataq waqakurqa mana imapaq chay ruwasqankuta, allin alpaman risqankuta mana yachapan.
Lliw runapa kusikuyninpaqa, manam imapas hapirachu umalliqninta. Chiqapmi, allin nisqaqa payqa allin waqaychasqam carqa. Hinallapas kay runaqa allin quyllurniyuqmi karqa. Chay qallariy tuta, lliwmi mañakurqaku taytachataallinlla purisqankumanta mana ima llakikuyniyuq kasqanmantawan, hinallataqmi allinlla umalliqnin kasqanmanta. Chaymanta, huk kalpanchasqa runa rimarirqa, uyanmi yana mukupa kichkawan tupqipasqa kasqa, runaqa manam imapas qukurqachu.
– Waukiykuna, – qallarirqa – huk allí-allin puriymi quepanchikpi qepariramunun. Taytanchik rayku. Sasam ñanninchik, hastawanmi ñuqanchikqa kallpanchakunanchik tukunankama, lliwmi yachanchik allí-allin kusikuyman kay ñan pusawasqanchikta. Llapa atipaq Tayta waqaychachun umalliqninchikta lliw millaykunamanta allin kayman pusawananchikpaq.
– ¡Ñawiytam chinkarusak paqarin kunan punchaw hina kaptinqa! – huk warmim nirqa, piñasqa.
– ¡Ananaw, chakillay! – qaparimurqa taytakupas, ñaupaq warmipa rimamusqanwan.
Warmakunaqa hinallam waqakurqaku, mamankunañataq ñaka-ñakaywan upallachirqa willakuq runa rimamunampaq.
– Ari, ñawikitam chinkarunki, – piñakurqa – ¡Iskaynintapas! Iskaynin ñawiki chinkasqayki manam yumpay llaquichu allin allpa rayku kaptinqa. ¡Mana manchakuyniyuq! ¿Manachu yuyanqui wawaykikunapa allin kayninta? ¡Hina lliwninchikmanta chawpillapas wañuchun! ¿Ima qukuwanchik? ¿Imataq huk ñawi? ¿Imapaqtaq allin, huk allin kusikuyman pusawaptinchik? ¿Saqichwanchu chaykunata ñawillayki rayku, taytakupa chakin rayku?
– ¡Llullakuchkanmi! ¡Taytakuqa llullakuchkanmi! Payqa kutinan raykullam llullakuchkan – chayna rimaykunam uyarikurqa lliwmanta.
– Wawqiykuna, pipas mana ñaupaqman riy munaqa, – nirqa yapamanta chay willakuq – Saqisunchik pipas kutikuy munaqtaqa, yanqam lliwpi manchakuyta tarpunqa. ¡Ñuqaqa umalliqniytam qatisaq kausanaykama!
Umallikqa upayllallam karqa.
Lliwmi qawarqa rimapakuspanku.
– ¡Yuyaymanaynimpim kachkan!
– ¡Huk yachaysapa runa!
– ¡Qawaychik urkunta!
– ¡Wiñaypim quechiprantam huñuchkan!
– ¡Piñasqa!
– ¡Kalpanchasqa runam! Qawakunmi runa kayninpi.
– ¡Yapamanta niwaqchu! pirqakuna, kullukuna, kichkakuna – ñantam kicharikunanchik imapas chaupinta. Yumpaytam tanuwanta waqtan, mana imata rimariptinmi yachanayki yuyaymanasqanta.
Umalliq (1/3)
– Wawqi paniykuna, uyarirunim lliw rimasqaykichikta, chayman hina kunanmañakusaykichik uyariwanaykichikt. Lliw rimasqaykichikuna mana ima chaniyuqmi hina kay mana kausayniyuq allpapi qipariptinchiqa. Manam imapas wiñayta atimurachu kay aqu allpapi ni kay rumipipas, nitaq watapi ancha para kaptinpas, astawanñan kunan mana paramuptin mana rikusqanchik muchuyta rikunchik. ¿Haykakamataq huñunakusunchik kayna yanqa rimanapaq? Uywanchikuna wañuchkan mikuymanta qipallanmanmi wañusunchik yarqaymanta lliw wawantinkuna. Tarinachikmi huk allin kausayta, ñuqamantaqa pasakuyninchikchusmi kanman kay mana kausayniyuq allpamanta huk allin pacha kausaysapa allpaman, manan hina kaynaqa kausayta atichwanchu.
Chaynatam huk runa chay mana allin kausayniyuq llaqtapi yachaq rimarqa huk huñunakuypi. Maypi haykapi chay karqa, manam imata qukuwanchikchu ñuqata ni qamkunatapas, qipa watapi apakusqanmi ichaqa. Yuyaymanqmi kani kay hullakuymanta sirtu kasqanta, as-asllamata karuncharqani chay mana munay yuyaychayta. Kunanqa sinchitañam iñini, chayman hinan willakusaq chiqampi maypipas, chaypipas apakusqanta, manam kayqa yanqa ñuqapa rimakusqaychu.
Lliw uyariqkunam, uyankunapas kaspiyasqa, qawayninkunapas chinkasqa, yaqapas mana uyanasqakuna, makinkunapas watakuynimpa urampi yaqapas kausarimuq hinam karqa chay runa alli alinta rimaramuptin. Sapakaman yuyaymachkarqa suma sumaq allpamantapas rimachkanman hina, maypim sasa sasa tarpukusqamanta alli allin huñuy kanman hina.
– ¡Ari! ¡Chaynam chay! – chaynatam pisipasqa rimapakurqaku lliw chaypi kaqkuna.
– ¿Kay nisqayki kayllapichu ka…chkan…? – chayna rimapakuymi uyarikaramurqa kuchumanta.
– ¡Wawqiykuna! –qallarirqa rimayta alli allin uyarikuqta. Uyarinanchikmi kay niwasqanchikta kunanpunilla, manam kaynaqa kayta atichwanchu astawan qipamanqa. Sinchitam llamkarunchik chayman hina pisiparunchik astawan yanqam karqa. Ñawikunata tarpuranchik yanqa, kay kanman kara mikunanchikpaq, untay chayaramuspa lliw tarpukusqanchikta apakurqa allpantinta karu kuchuman rumillataña saqiykuspan. ¿Quiparichwanchikchu wiñaypaq llamkastin achikyaqmanta tutaykunankama hinalla yarqasqa, yakunayasqa, qalalla, qala chaki kanapaq? Lluqsinanchikmi allí-allin allpa maskaq, chaypim ichaqa achkata juñusunchik sinchita llamkasqanchikman jina.
– ¡Jakuchik! ¡Jakuchik kunanpunilla, kayqa manam allinñachu kawsananchikpaq!
Runakunaqa lliw sayariruspan pasakurqaku, mana mayman risqantra yuyaymanaspa.
– ¡Suyaykuychik, wawqiykuna! ¿Maymanmi rinkichik? – ñaupaq rimaq runa chaynata rimariramurqa – Ari, rinanchikmi, astawan manam chaynatachu. Yachananchikmi mayman risqanchikta. Mana chaypaqa tukuruchwanchik astawanmi qispikunanchikmanta. Ñuqa yuyarichikichikman hukumalliqta akllanapaq
– ¡Akllasunchik! Akllasunchik pitapas kunanpuni, – uyarikurqa lliw kuchukunapi.
Rimanakuyqa yaqa-yaqañan maqanakuymanpa chayarqa. Lliwmi rimaqku ichaqa manam pipas uyariqchu nitaq uyariytapas atirqakuchu, Juñunakuytam qallaykurqaku muntu-muntunpi, kikillanpaq rimapakuspanku chaymantapas rakinakurqaku. Iska-iskaymanta hapinakurqaku makimanta, rimaspanku, imatapas mallichkanmanku hina, makinkumanta chutanakurqaku upallanankupaq, chaymantam huñunakurqaku hina rimastinraq.
– ¡Wawqiykuna! – qunkaymanta huk runa sinchita rimaramuspan wakinkunata upallarachirqa. – manan chaynaqa chayayta atichwanchu allin rimanakuyman. Lliw rimachkanku, ichaqa manam pipas uyarinchu. ¡Akllasunchik huk umalliqta! ¿Pitataq llapanchikmanta akllachwanchik? ¿Pitaq llapanchikmanta ancha purikuq, lliw ñankunatapas riqsiq? Lliwmi riqsinakunchik allinta, astawa manam ñuqaqa umalliq kaymanchu nitaq churiykunapas. Ari, niwaychik ¿Pitaq riqsin wak purikuqta, ñan huklawnimpi, llantupi kunan achikyaqmanta tiyakuqta?
Lliwmi upallarurqa, jinallataqmi muyurirurqaku mana riqsisqapa tiasqanpaman, allia-allinta qawarqaku umanmanta chaki tukuqninkama.
Chay purikuqmi kasqa, kallpayllampi, uyanpas amsalla rikukuq sapranpiwan hatun chukchanrayku, tiyakuspan upallalla ñaupaqta jina, yuyaymanaspan, tulanta waqtaspa waqtaspa.
– Chisipas kay jina runallatam rikurani huy maqtachapiwan, hapinakusqam uraykamuchkarqaku ñannintakama. Chisitutamanmi maqtachaqa pasakurqa llactamanta, wak runañataqmi qiparirqa kaypi.
– Wawkiykuna, qunkasunchik kaykunata mana quiparinapaq. Pipas kachun, karumantam hamurqa astawan ñuqanchik mana riqsinchikchu, paymi ichaqa riqsin allin ñankunata pusawananchikpaq. Ñuqaqa niyman, wak runaqa allin yachaysapam, mana chayna kaspanqamana wakpi manam tiyachkanmanchu upayllala yuyaymanastin, wakin hina kaspaqa lliu yachaqmasinchikkunawanmi rimakuchkanman, payqa tiyakurqa wakpi sapallan mana imata rimarispan.
– Ari, wak runaqa upayllalla tiyakuchkan imapipas yuyaymanaspanmi. Manam hukqa kanmanchu. – chaynallatam niraku wakinkunapas, qipallanmanmi yapamanta runataqa qaway-qawaraku. Sapakamam tariruska chay runapa allin kayninta, kaywan rikukurqa runapa yachaysapa kasqanta.
Manam yumpaytachu quiparirqaku rimaspanku, chayna kaspam lliw rimanakuykuspa nirqaku purikuq runata tapunankupaq – kayqa rikchakapurqaku taytachapa kachamusqan hina paykunata pusananpaq huk allin allpaman. Paymi umalliqnin kanman, paykunañataq uyarinmanku lliw ima nisqanta mana imata nispa.
Akllaruraku chunka runakunata paykunamanta chay mana riqsisqa runaman rispa rimanakusqankuta ninampaq. Kay chunka runakunam karqa chay runa imaynam yarqaypi kawsasqankuta rikunampaq, chaymanta umalliqnin kanampaq.
Chayman hina chay chunka runakuna rispan qunqurakurqaku. Hukninkaq runam rimayta qallarirqa chay mana allin allpamanta, chaqui watakunamanta, yaqaypi kawsasqankunamanta. Tukurqa kayman jina:
– Kaykuna raykum kaymanta pasakuyta munaniku lliw wasinchikunata, allpanchikunata saquirispa huk allin llaqtapi yachanapaq. Ali kaynapi kachkaptiykum, taytachapa ñuqaykuman kachamusqan hina qam rikuriramunki – Qam, yachaysapa mana riqsisqa – Qanmi pusawankiku, kay muchuymanta hurquwankiku. Lliw kaypi yachaqkunapa sutimpi mañakuykiku umalliqniyku kanaykipaq. Maypas risqaykimanmi qatisaykiku. Riqsinkim ñankunata jinallataqmi paqarimuranki huk allin kusi llactapi. Uyarisaykikum y kasukusaykikum lliw nisqaykita. Mana riqsisqa yachaysapa ¿Ari niwakchu lliw ayakunata qispichiyta? ¿Umalliqniyku kawaqchu?
Lliw kay mañakusqampi, yachaysapa runaqa manam umallantapas huqarirqachu. imaynam tarisqanku hina chaynallam karqa. Uman kumuykusqa, qichipran juñunasqa manam imatapas rimarirqachu. Tulallantam waktarqa pampapan yuyaymanaspa. Rimayta tukuruptinkum, rimariramurqa sinchita, allillamanta mana cuyurispa:
– ¡Arii!
–Chayna kaptinqa, ¿atiymankuchu qanwan riyta huk allin allpa mascaq?
– ¡Ari, atinkichikmi! – nirqa mana umanta huqarimuspa.
Lliw runakunam kusikurqa chay runapanisqanwan, ichaqa chay runa manam imatapas nirqachu.
Chay chunka runakuna nirqaku lliw runakunaman mana riqsisqa runapa ari nisqanta, yaparakutaqmi chay yachaysapa kasqanta.
– Payqa manam kuyurirapaschu, umallantapas huqariqachu rimapayaqninkunata qawarinampaq, upayllallam tiyakurqa yuyaymanastin, lliw nisqanchikunata uyariruspan, tawa rimayllatam rimariramurqa.
– ¡Chiqapmi yachaysapa! – qaparirqaku kusisqa lliwmanta, taytacham kachamurqa angelta hina lliw qispichiwananchikpaq nispa. Lliwmi sinchita iñiraku qispikunankutaqa umalliqninta qatirispa riptinkuqa, pim mana mancharispa kaqtaqa. Chaynayam paqarintinman achikyaywan pasakunankupaqmi rimanakurqaku.
Paqarintinmanmi, lliw karu-karuman riy munaq runakuna huñunakururaku. Iskay pachakmantapas astawanraqmi ayllukunam rirqaku, huk iskayllam quiparirqa chay machu llaqta qawanankupaq.
Mayqin hina serbio turupa yuyaymananan
Achka mana iñinapaq hinakunam apakun kay pachapi hinataq llaqtanchikñataq kachkan, imaynam achkakuna ninku, tasnustin mana iñinakunawan ancha achkan kasqanmi manañam mana iñinapaq hinañachu. Kanmi kaypi yumpay munaysapakuna runakuna mana yuyaymanaqkuna, ichapas huk raykupas, mayqinpas chakra turu hina mana wakin serbio turumanta riqsipas, yuyaymanayta qallaykurqa. Taytachallam yachan imatan ruwarqa kay yuyaysapa uywa kay mana atiyta ruwananpaq, hastawan Serbiapi kay ruwaykuna mana llintam apamuq. Chayna kaptinqa nichwanchikmi kay llakikuypaq mana huchajuq turumamta, manam yacharachu lliw kay ruwasqankuna llaqtanpi manam ima chaniyuq kasqanta, chayna kaptinmi churasunchik mana ima chaniyuqta. Ichaqa hinallaraqmi mana yachasqa karqa imaynampim huk turupa yuyaymanay atisqan, manam imapas karachu, nitaq yachachiqpas utaq apupaschu astawan manam turukunapa huñunakuynimpichu akllasqa karqa manataqmi senadortaqchu karqa. Ichapas haykapllapas yuyaymanarqa turukunapa llaqtan ministron kaypi, ichallapas yachaspaqa, manam yuyaymanayta qallariyllapas kanmanchu karqa, allin ministrukuna wakin kusi suyumanta hina, llaqtanchikpas manataqmi yumpay allinchu kaykunapi. Tukuypiqa, ¿imataq qukuwanchik imaynampim huk serbio turu runakunapa ruwanan saqisqanta pay ruwarqa? Ichapas payka yanqallamantapas yuyaymanayta qallaykurqa.
Chayna kaptinqa, ¿imayna turutaq kay? Wakin turu hinam, imaynam zoologia nisqan yachachiwanchik, huk umayuq, aychayuq chakintinkuna imaynam wakin turukuna hina; payka carreta chutaqmi, qura mikuqmi, kachi llaqwaq, qapariqmi. Sivoñam sutin, qusni turum.
Kaynatam yuyaymanayta qallaykurqa. Huk punchaumi turuyuq yuntaman watarqaku Galoña wauwintawan, qipirqa suwasqa chaqlla carretapi hinaspa llactaman aparqa rantikunapaq. Chayraqllapas llaqtaman yaykuruspanmi, chaqllacunata rantikurura hinaspa kacharirqa Sivoñata wawqintawan, watasqayuntaman watasqantañataqmi sawaykurqa, paykunapa ñaupaqninmanmi qurakunata wischuykurqa hinaspa upiana wasiman upyaq yaykurqa. Huk raymi kasqa llaqtapi chay punchaw, chaynapim runakuna, warmikuna hinallataq warmakuna karqa lliw muyuriqpi. Galoñaqa mana yachayninwanmi turukunapa waupimpi riqsisqa karqa, manam imatapas yumpaytaqa rikurqachu; ichaqa mikuyninpim karqa, saksanankamam mikurqa, qaparimurqa kusikuymanta hinaspa puñukuykurqa. Lliw puriq runakuna manam paipa ima qukuyninchu karqa, payqa hawka-hawkam puñurqa (llakikuypaqmi mana runa kasqan, lliw chaykunawan munaysapa kanampaq). Ichaqa Sivoñaqa manam huk kachuyllatapas atirqachu. Ñaupaq qawak ñawiyuq hinallataq llakisqa uyayuq, qawayllapim rikukurqa yuyaymanaq llampu sunqulla kasqanta. Llapa Serbio runakunaqa waqtantam purirqa, hatunyasqa punta allí-allin kasqankumanta, sutinmanta, llaqtanmanta, kay hatunkayqa rikukun imayna kasqanpi hinallataq purisqankunapim. Sivoñaqa kaykunatam qawarqa hinaspanmi yanqallamanta ayan llakisqa, nanasqa churakurqa chay yanqakunawan hinaspan wichiykurqa llakiman, qaparimurqa llaqui-nanaymanta wiqinpas ñawinmanta lluqsimustin. Hatu-atun nanaymanta Sivoñaqa yuyaymanayta qallaykurqa:
– ¿Imamantataq amuy wawqintinkuna hatunyasqa kachkanku? ¿Imaynampitaq purinku umanpas hanayman qawastinqaq hinaspa ñuqaykuta qawawanku imatapas hina? Llaqtankumanta hatunyasqa kanku, hatunyasqa kay Serbia llaqtapi paqarimusqankumanta. Mamaypas kay Serbia llactapim paqarichumuwarqa hinaspa Serbiaqa mana ñuqapa paqarimusqay llaqtallaychu hinataq taytaykunapawanmi hinallataq paykunapa hina, kay llaqtaman hamusqakuna ñaupaq karu eslava llaqtamanta. Chayna kaptimpas manam mayqillanchik turukunamanta hatunyasqachu karanchik chaymanta, hanayman allin llasaq qipi apanallamantam hatunyasqa kanchik, kanan punchawkama, manam huk turu, alemán turuta nirqachu: imata munanki ñuqamanta, serbio turum kani, ñuqapa yachasqayqa hatunyasqa Serbia suyum, lliw taytaykunam kaypi paqarimurqa, kayllapitaqmi pampakurqakupas. Taytacha qespichiwasun, manam hatunkayta musiaranikuchu chaymanta, manataqmi umaykupipas apakurachu, chaymantapas hatunkay hinaraqmi karaku.
Pisipasqa kay yuyaymanakunawan, llakisqam turuqa umanta aywirqa, kunkanpi kampanapas tilinyamurqa, yugunpas qapapaparqam. Galoñañataq ñawinta kicharispa, wawqinta qawarispan muuu nirqa:
– ¡Yapamanta kachkanqi hay asichikuqnikiwa! mikuy, mana yachaq, wirayay, chaki waqtanllaykitapas qaway; yuyaymanay allin kaptinqa, llapa runakuna manam ñuqanchikmanchu turukunamanchu saqiwachwan kara. ¡manam ñuqanchiqa allin quyllurniyuqchu achwanchik qarqa!
Sivoñaqa llakikuywanmi wawqinta qawarirqa, muyurirqa paymanta karuman hinaspa yapamanta winakururqa yuyaymanayninpi.
– Paykunaqa hatunyanku qipa hatun kausayninkumanta. Kanmi Kosovo allpanku, Kosovopi maqanakusqanku. Hatunsu, ¿manachu taytaykuna carretata qipirqa mikuyta hinaspa armakunatapiwan chaykunapi? Mana ñuqayku kaptiykuqa, kikin runakunam ruwanmanku karqa. Kachkantaqmi turkukunawan maqanakuskanku, chaypas ruwasqanpas hatunsu, ichaqa ¿pikunataq chaypi karqa? ¿Karqakuchu kay tullu uma, ñauchirayak chuñuyuq hatunrayastin chay maqanakuypi manaraq ñuqa kachkaptiy, paykunapas qallariqkuna kanman hina? Hamuy, amuyta qaway. Payqa yumpay hatunyasqam karqa hinaspa rimakun alli-allinllataña kikinmanta chay maqanakuymanta, yumpaytaqa ñaupaq taytan wañusqanmanta hawka kanan raykumaqanakusqanmanta. ¿Amupa ruwasqanchu? Ñaupaq taytanmi chaymantaqa hatunyanman, ichaqa manam paychu; ñawpaq taytanmi wañurqa qipa churinkuna hawka kacharisqa yachanankupaq. Chaynapim pay hawka kacharisqa ¿imaynatam pay chayta hapin? Sapaq runakunapa chaqlla suwakun, tiyaylla tiyakun carretapi ñuqañataqmi chutanay payta hinallataq piquetitapas waskapi puñunankama. Kanan lliw piquetinkunata rantikiruspanñataqmi upiakun, mana imata ruwaspalla hinaspa hatunyasqa ñaupaq kausayninmanta. ¿Ñuqapa hayka taytaykunataq wañuchisqa karqa chay maqanakuypi llapa runakuna mikuchinankupaq? ¿Chaykunapi manachu taytaykuna chutaraku armamentukunata, cañunkunata, mikuykunata hinaspa municionkunatawan? Chayna kaptinpas manam ñuqaykuqa hatunyanikuchu paykunapa ruwasqanwan mana huk kasqayku rayku; hinallaraqmi ruwanaykunata ruwaniku, imaynan taytaykupa ruwasqanta hinallam, hawkalla sapapunchaw.
– Taytankupa ñakarisqanmantam hatunyanku hinasta pichqa pachak wata esclavitudtapas. Ñuqapam ñakakuraqa kikin kasqanchikmanta kama, kunankunapas ñakakunikuraqmi hinaspa esclavisasqa kaniku ichaqa manam qaparinikuchu mana atinaykukama chaymanta. Paykunaqa nirqaku turkukunawan maqasqa kasqanta, sipiparurqa hinaspa kaspikunaman winarurqaku; ñuqapa aylluykunaqa sipipasqam karqa serbiokunawan hinallataq turkukunawanpas hinaspa yanusqaraq karapas, imaymana maqasqam karaku.
– Hatunyasqam kanku iñiyninkunamanta ichaqa manam imapipas iñinkuchu. ¿Imataq ñuqapa huchay hinallataq ñuqa hina kaqkunapapas mana ari nisqa kanapaq cristianukunapa chaupimpi? Iñiyninkum nin “amam suwakunkuichu” ichaqa amuy suwakunmi hinaspa upianraq chay suwasqankuna rantikusqan qullqiwan. Iñiyninmi nin kuyanakuychik wasimasikiwan ichaqa chiqninakuyllam paykuna pura. Paykunapaqa, allin runaqa, lliw yachachikqa, mana pitapas ñakachiqmi, manataqmi mañakunpaschu huk allin ruwananpaq, ñakay aman ruwananmanta. Hatun chaynamanmi urmaruraku imapas kanman hinaña mana ñakachikuq hina.
Turuqa ukukama samarirqa, kayñataq pampata ñanta qusnirichira.
– Hinaspaqa – turuqa llaqita yuyaymanarqa – kaynapiqa ¿manachu ñukaykuna paykunamanta allin kaniku? Manam pitapas sipiranichu, manam pitapas tumparanichu, manam suwakuranichu, manataqmi hauka runata wikutiranichu llamkasqanmanta, manam uraykachiranichu llaqtapa qullqinta, maman huk yanqa bancarrotata llullapi rikuchirqanichu, manam wataranichu hauka kaq runata, manam tumparanichu wawqiykunata, mana turu kasqaypa kuntranpi rirqanichu, manam yanqakunata rimaranichu, manam ministruchu karani llaqtaypi manataqmi llaqtayta ñakachiranichu, manataqmi mana imatapas ñakachirqanichu, allinkunatapas ruwanim ñakachiwachkaptinkupas. Mamay paqarirachiwaptillanmi, millay runakuna qichuruwarqa mamaypa chuchu yakunta. Taytacham unancharqa ñuqanchikpaq qurallatapas, chaytapas qichuwanchikraqmi. Hinaspan, maqawachkaptinkupas, runakunapa carretanta chutanikuraqmi, qalpanta yapunikuraqmi chaywan tantata mikuchiniku. Chayna kaptimpas manam ñuqaykupa ruwasqaykuta yuyankuchu llactayku rayku ruwasqaykuta…
– Qawanapaq hinata qaway ayuno nisqanta; runakunapaqa, iñiyninmi nin ayuno nisqanta ruwanankupaq sapa hatun raymipi hinallaqa manam chaychata ruwayta munankuchu, ñuqaykuñataq mamaypa ñuñun saqisqayku punchawmanta ayuno nisqanta ruwaniku sapa punchaw.
Turuqa kumuykurqa yuyaymanaq hina, hinaspa yapamanta huqarirqa, piñasqam samarirqa hinaspan yaqapas umanman imapas allin kutiramunman hina karqa, yuyaymanachistin, yanqallamantam qaparirqa kusi-kusisqa.
– Oh, kunanmi yacharuni, chaymi kanan – hinaspa hinalla yuyaymanarqa – chaymi chay kaq, hatunyasqaqa kachkanku hawka saqisqa yachaspanmi hinataq chay Llaqtayuqpa harkayninkunamantawan. Chaypim anchata yuyaymananay.
Payqa yuyaymanarqa, yuyaymanarqa ichaqa manam yachayta atirachu.
– ¿Maytaq chay harkaqninkuna? Sichum piliciakuna akllanaykichikpaq kamachisunkichik, paykunapas akllanku hina chaynallam niymanku: “¡Payma-aaa-nmiii sayaa-aa-ni!” Mana kamachisuptikichikmi ichaqa ama akllaq asuykuychikchu, astawan politikamanqa ama qawariypaschikchu, ñuqayku hinam maqasqa ñakakunku wichkaykusqa, mana huchayuq kaspapas. Ñuqaykuqa waqayllatapas atinikuraqmi, chupaykullatapas kuyuchinikuraqmi paykunaqa manam chayllatapas atinkuchu.
Chayllapim amun lluqsiramurqa upyana wasimanta. Sinka, yaqapa wichiykuchkaq hina, anta-anta ñawiyuq, rimapakustin mana pipa yachananta, qinqu-qinquta ñanman puristin.
– Qaway hinalla ¿imaynanpim kay hatunyasqa churi hawka kacharisqa yachayninta taytankunapa yawarninwan rantisqa? Ari, amuyqa upyakuqmi hina suwataq, ichaqa ¿imaynatam wakinkuna hawka kacharisqa kawsayninta apanku? Mana ima ruwanallampaqmi, qipapi apakusqankunamanta hatunkaynillampaqmi taytankupa hatun ruwasqankunata hapikuykunallampaqmi, nisqayman hinallam yapamurqaku. Ñuqayku turukunaqa, hinallam llamkachkaniku alli-allinta mana samaykuspa, allin llamkaqkuna imaynam taytaykuna karqaku hina, turukunam kanchik, ichaqa hatunkayta kachwanrqami alli-allin llamkasqanchikmanta kanan punchaukuna.
Turuqa samarirqa ukukaman hinaspa kunkanta yugupaq allichakurqa.
Belgradopiñataq, 1902
“Radoje Domanović” llamkaypas, rinasimimantikraqra Mallcco Melaneo henallataq Mallcco Zenon, 2020
Радоје Домановић 