Umalliq (3/3)

(Ñawpakaq raphi)

Chaynam qallariy punchaw apakurqa, wakin punchaukunapas chaynam karqa. Manam hatun apakuy karqachu, yanqakunallam karqa: huk yarqapin urmarurqa, chaymanta mitupipas, setupi jinataq yana mukupim qaqukururqaku, botellakunatam sarururqaku, karataqmi makin paki utaq chakin pakisqakuna, uman waqtasqakunapas karqam. Ari nirqakum kay lliw llakikunata. Wakin taytakukunaqa ñampi wañunankupaq saqisqam karqa. “Wañunmankum karqa wasipi qepañuspampas, ¡mana ñampi kaspampas!” nirqa chay willakuq, wakinta kallpanchachispan purinankupaq. Iskay kimsa wawakunam, iskay kimsa watyuqkunapas wañurqam. Taytankunañataq taytachapa munayninmi nispa jauka karqaku. “Uña wawakunamantaqa ash llakikuyllam. Maqta kaptinpas chaynallataqmi. Taytacha llakikuchun taytakuna wawanta kasarakuynin watampi chinkaripuptin. Wawakuna chaynapaq kaspanqa allinmi wañuyninqa. ¡Chayna kaptinqa llakikuyqa manam yumpay hatunchu!” willakuqa chaynata nispanmi yanaparqa. Itirikunawan umanpi watakuspanku, wakinñatqa uqu itirikunawan quyuyasqanpi churakurqaku. Wakinkunañataq makin watasqakuna. Lliumi itirikunawan pachakusqa karqa, pachankunam kuchupasqa karqa, chayna kaptinpas kusi-kusisqam ñaupaqman rirqaku. Lliw kaykuna manam imapas kanmanchu karqa sichum achka-achkakama mana yarqaymanta kaptinkuqa. Chayna kaptimpas ñaupaqmanmi rirqaku.

Huk punchawmi willakunapaq hina apakurqa.

Umalliqmi ñaupaqpi ichichkara, kallpasapa runakunapa chaupinpi. (Iskaymi mana maypi kasqan yachakurachu. runakunaqa niqku, llullakuruwanchikmi hinaspa pasakuraku nispa. Huk punchawmi chay willakuq nirqa imakunatapas chay iskay chinkaqkunamanta. Wakinkunallam iñirqa ñanpi wañusqanmanta, ichaqa manam imatapas nirqakuchu mana ima kanampaq). Wakinkunaqa suyullam qipanta qatimurqaku. Mana imallamantam hatu-hatun qaqa rikuriramurqa lliwpa ñaupaqninpi, yumpay-yumpay hatunmi karqa chaymi mana ñaupaqman huk ichiyllatapas rirqakuchu. Kallpasapasapa runakunapas sayaruspankum umalliqninta qawarqaku. Payñataqmi qichipranta juñunarispan, yuyaymanatin, umanta kumuykuspa ñaupaqman rirqa tanuwanwan waqtaspa alliqninman ichuqninman. Watawanraqmi runakunaqa iñirqaku paypi, payqa mana pitapas rikuspa nitas qawaspa karqa. Manam imapas qukurqachu chayqa, wakin runakunapas manataqmi imatapas nirqakuchu chay yachaysapa runaman. Iskay ichipay ñaupaqpim qaqa patanpiña karqa. Lliwmi manchakuyllawanña karqaku ñawinkuna allí-allinkuna kichasqa. Llapa kallpasapa runakuna hapinanpaq kachkaptin iskaita ichirispan waichikuykurqa qaqa ukuman. Qepallanmanmi hatu-hatun llakikuna, manchakuykuna, waqaykuna hapirurqa lliw runakunata.

– ¡Suyaykuychik wawkiykuna! ¿Imataq utqachiwanchik? ¿Kaynatachu rimasqanchikta qespichisunchik? Qatinanchikmi kay yachaysapa runata, payqa yachanmi ima ruwasqanta. Muspaychu kanman kikillan mana allinta ruwakunampaq. Jakuchik, ¡qatisunchik! Kayllañam chay hatu-hatun manchakuy, kayllañam harkawaqninchik. ¿Manam yachanchikchu? Ichapas qaqa tukuyllampiña taytachapa alli-allin allapa churapuwasqanchik kachkan. Chayta nispanmi willakuqa iskayta ichirispan qaqapi chinkaykurqa. Kallpasapa runakunapas qepallantam qatirqa.

Llakikuykunam karqa, waqaykunapas, nanaykunapas qaqapa sikimpi. Hukqa iñinman karqa mana pipas kausasqanta, hastawanraq allin mana imayuq lluqsinankuta, ichaqa runapa kawsayninqa mana apurawman tukuqmi. Umalliqninkuqa alli-allin quyllurniyuqmi kasqa. Huk sachapa kaspimpim warkukurusqa chaymi mana imantapas takakusqachu. Allinllam lluqsiramurqa chaymanta. Ukupim ichaqa llapa llakikuykuna, waqaykunaqa, ñakaykunapas uyarikurqa. Umalliqñataq jauka tiyakurqa upayllalla yuyaymanastin. Wakin ñakakuypaq kaqkunam paymanta piñakuyta qallaykurqaku ichaqa pay manam imatapas qukurqachu. Wakin sachapi qipariqkunapas ñakaywanmi lluqsimurqaku, wakinkum uman pakisqa achka-achka uyanpi yawarniyuqkuna, manam pipas hampisqaqa karachu umalliqpa sapaqmanta. Lliwmi piñakurqaku paywan hinaspan ñakarqakutaqmi ichaqa umalliqninku manam umallantapas huqarirqachu. ¡Upayllallam karqa, niraq yachaysapa tiyananta hina tiyakuykuspan!

Sapa punchaumi qeparirqa chaynallataq runakunapas sapapunchaumi ashllayarqa. Wakinkunaqa kutikurqakutaqmi.

Achka-achka runamanta yaqapas iskay chunka hinallallam karqa. Pisipaypaninkunapas hinallataq ñakayninkunapas uyankupi rikukurqam, yarqaymanta, pisipasqa, mana iñiyniyuq kasqantupas rikukurqam ichaqa manam pipas imatas nirqakuchu. Upayllachallam karqaku umalliqnin hina, hinallam ichiraku ñacaywan, umalliqninpas umanta ñacaywan aywirqa. Ñanpas sasa-sasataqmi karqa.

Sapa punchau ashllayaraku chunkallaña kananku kama. Llallisqa uyawanmi, piñakurqaku hinallataqmi rimakurqaku.

Manam runa hinañachu qawakurqaku, wakinkum tanuwayuqña karqaku. Wakinkunaqaa cabestrillupi makiyuqmi kunkaman watasqa karqaku. Lliu makinkunaqa watapasqam karqa, pintusqakuna. Imainam mayqintapas maqanankupaq kaptin manaña aychampi maypipas karqachu.

Hinallataqmi kallpasapa runakunapas iñiyninku suyakuynintinpiwan chinkarurqa, ichaqa hinallam puntaman rirqaku. Chaynam chay, imaynallapas wistutyarqakum ñakakustin, nanaymanta kuyuparikustin. ¿Imatawantaq ruwanmanku karqa? ¿Achka-achka ñakakuywan lliw puriskankuita saqirunankupaq?

Tutaykuymi chayaramurqa, tanuqanwan wistutyastin, qunkayllapi umalliqninta qawariptinkuqa manañan ñaupaqninpiñachu kasqa, huktawan ichiykuspankuqa qaqamanmi wichiykunmanku kara paykunapas.

– ¡Chakillay! ¡Makillay! – nispanmi uyarikurqa ñakakuyninkuna. Huk mana uyariylla rimaypas ñakarqa allin umalliqninkuta qipallanmanmi upallarurqa.

Inti lluqsiramuptinqa, chaypim tiyachkasqa umalliqninkuqa, imaynam akllasqanku punchau hina. Manam ima musuqpas kayninpi karqachu.

Willakuqmi qispirurqa qaqapa hawanman, iskayñataqmi qatira. Yawarpa pintusqan mana uyayuq qawariraku tawa wayqukunata, ichaqa chayllam karqa. Sunqunkum hatun manchakuywan huntarurqa, chay kasqankupiqa mana riqsisqa, muqusapa, rumisapam kasqa – mana mima ñanpas kasqachu. Iskay punchaw qipapim huk ñanta tarirurqaku ichaqa saqirurqakum. Umalliqninmi kaynaman pusaramurqaku.

Yuyaymanaraku lliw wañuq wawqinkunapi hinallataq ayllunkunapipas kay allí-allin purikuypi. Huk hatun llakikuy, nanaqninkunamantapas astawan hatunraq hapirurqaku. Rikurqaku lliw llactanpa chinkasqanta kikinkupa ñawinkuwan.

Willakuqmi asuykurqa umalliqman hinaspan rimayta qallaykurqa huk pisipasqa katkatatachkaq rimayninwan nanaypa huntasqan, piñasqa, suyakuynimpas chinkasqa.

– ¿Maymantaq rinchik?

Umallikqa upayllallam karqa.

– ¿Maymantaq pusawankiku hinallataq maymanmi aparamuwankiku? Makikipim churakuraniku lliu aylluntinkuna hinaspa qatiraykiku, wasinchikunata qepapi saqirispa, taytaykunapa maypim pampakusqanta saqirispa, qispikuyta suyakuspa wak chaki allpamanta. Ichaqa astawanmi waklirachiwankiku. Iskay pachak ayllukunam qipaykipi karqa ¡kunan qawariy haykallañan kachkan!

– ¿Manachu lliw kaypi kanku? – umallikqa rimarirqa mana umanta huqarispa.

– ¿Imaynatataq chayta tapukuwaq? ¡Umaykita huqariy hinaspa qaway! ¡Yupaychay haykaraqmi qipariniku kay ñakay rinapi! ¡Qaway imayna kasqaykuta! Allinraqmi karqa wañuyniyku kayna kanaykumantaqa.

– ¡Manam rikuyta atinichu!

– ¿Imaynampi?

– Ñausam kani.

Huk hatun upallay.

– ¿Kay rinapichu rikukuynikita wischururanki?

– ¡Ñausam paqarimurqani!

Kimsankum umanta kumuykurqa ñakaywan.

Aparkilla wayram wayraykamurqa lliw urqukunapi, sachapa rapinkunata wichichistin. Huk ruyru puyum lliw muqukunapa muyuriqninpi hinallataq chiri wayrapi kuyuchirqa ankapa rapranta. Huk millaypaq chikchim qaparirqa. Intipas puyupa qipampim chinkaykurqa, kaykunañataq ruyru kasqa hinallataq pasakuchkasqa apuraullaman.

Kimsanku qawanakurqaku ancha-ancha mancharisqa.

– ¿Maimantaq kunan risunchik? – rimapakurqa piñasqa niq.

– ¡Manam yachanchikchu!

Belgradopiñataq, 1901
“Radoje Domanović” llamkaypas, rinasimimantikraqra Mallcco Melaneo qenallataq Mallcco Zenon, 2020