Umalliq (1/3)

– Wawqi paniykuna, uyarirunim lliw rimasqaykichikta, chayman hina kunanmañakusaykichik uyariwanaykichikt. Lliw rimasqaykichikuna mana ima chaniyuqmi hina kay mana kausayniyuq allpapi qipariptinchiqa. Manam imapas wiñayta atimurachu kay aqu allpapi ni kay rumipipas, nitaq watapi ancha para kaptinpas, astawanñan kunan mana paramuptin mana rikusqanchik muchuyta rikunchik. ¿Haykakamataq huñunakusunchik kayna yanqa rimanapaq? Uywanchikuna wañuchkan mikuymanta qipallanmanmi wañusunchik yarqaymanta lliw wawantinkuna. Tarinachikmi huk allin kausayta, ñuqamantaqa pasakuyninchikchusmi kanman kay mana kausayniyuq allpamanta huk allin pacha kausaysapa allpaman, manan hina kaynaqa kausayta atichwanchu.

Chaynatam huk runa chay mana allin kausayniyuq llaqtapi yachaq rimarqa huk huñunakuypi. Maypi haykapi chay karqa, manam imata qukuwanchikchu ñuqata ni qamkunatapas, qipa watapi apakusqanmi ichaqa. Yuyaymanqmi kani kay hullakuymanta sirtu kasqanta, as-asllamata karuncharqani chay mana munay yuyaychayta. Kunanqa sinchitañam iñini, chayman hinan willakusaq chiqampi maypipas, chaypipas apakusqanta, manam kayqa yanqa ñuqapa rimakusqaychu.

Lliw uyariqkunam, uyankunapas kaspiyasqa, qawayninkunapas chinkasqa, yaqapas mana uyanasqakuna, makinkunapas watakuynimpa urampi yaqapas kausarimuq hinam karqa chay runa alli alinta rimaramuptin. Sapakaman yuyaymachkarqa suma sumaq allpamantapas rimachkanman hina, maypim sasa sasa tarpukusqamanta alli allin huñuy kanman hina.

– ¡Ari! ¡Chaynam chay! – chaynatam pisipasqa rimapakurqaku lliw chaypi kaqkuna.

– ¿Kay nisqayki kayllapichu ka…chkan…? – chayna rimapakuymi uyarikaramurqa kuchumanta.

– ¡Wawqiykuna! –qallarirqa rimayta alli allin uyarikuqta. Uyarinanchikmi kay niwasqanchikta kunanpunilla, manam kaynaqa kayta atichwanchu astawan qipamanqa. Sinchitam llamkarunchik chayman hina pisiparunchik astawan yanqam karqa. Ñawikunata tarpuranchik yanqa, kay kanman kara mikunanchikpaq, untay chayaramuspa lliw tarpukusqanchikta apakurqa allpantinta karu kuchuman rumillataña saqiykuspan. ¿Quiparichwanchikchu wiñaypaq llamkastin achikyaqmanta tutaykunankama hinalla yarqasqa, yakunayasqa, qalalla, qala chaki kanapaq? Lluqsinanchikmi allí-allin allpa maskaq, chaypim ichaqa achkata juñusunchik sinchita llamkasqanchikman jina.

– ¡Jakuchik! ¡Jakuchik kunanpunilla, kayqa manam allinñachu kawsananchikpaq!

Runakunaqa lliw sayariruspan pasakurqaku, mana mayman risqantra yuyaymanaspa.

– ¡Suyaykuychik, wawqiykuna! ¿Maymanmi rinkichik? – ñaupaq rimaq runa chaynata rimariramurqa – Ari, rinanchikmi, astawan manam chaynatachu. Yachananchikmi mayman risqanchikta. Mana chaypaqa tukuruchwanchik astawanmi qispikunanchikmanta. Ñuqa yuyarichikichikman hukumalliqta akllanapaq

– ¡Akllasunchik! Akllasunchik pitapas kunanpuni, – uyarikurqa lliw kuchukunapi.

Rimanakuyqa yaqa-yaqañan maqanakuymanpa chayarqa. Lliwmi rimaqku ichaqa manam pipas uyariqchu nitaq uyariytapas atirqakuchu, Juñunakuytam qallaykurqaku muntu-muntunpi, kikillanpaq rimapakuspanku chaymantapas rakinakurqaku. Iska-iskaymanta hapinakurqaku makimanta, rimaspanku, imatapas mallichkanmanku hina, makinkumanta chutanakurqaku upallanankupaq, chaymantam huñunakurqaku hina rimastinraq.

– ¡Wawqiykuna! – qunkaymanta huk runa sinchita rimaramuspan wakinkunata upallarachirqa. – manan chaynaqa chayayta atichwanchu allin rimanakuyman. Lliw rimachkanku, ichaqa manam pipas uyarinchu. ¡Akllasunchik huk umalliqta! ¿Pitataq llapanchikmanta akllachwanchik? ¿Pitaq llapanchikmanta ancha purikuq, lliw ñankunatapas riqsiq? Lliwmi riqsinakunchik allinta, astawa manam ñuqaqa umalliq kaymanchu nitaq churiykunapas. Ari, niwaychik ¿Pitaq riqsin wak purikuqta, ñan huklawnimpi, llantupi kunan achikyaqmanta tiyakuqta?

Lliwmi upallarurqa, jinallataqmi muyurirurqaku mana riqsisqapa tiasqanpaman, allia-allinta qawarqaku umanmanta chaki tukuqninkama.

Chay purikuqmi kasqa, kallpayllampi, uyanpas amsalla rikukuq sapranpiwan hatun chukchanrayku, tiyakuspan upallalla ñaupaqta jina, yuyaymanaspan, tulanta waqtaspa waqtaspa.

– Chisipas kay jina runallatam rikurani huy maqtachapiwan, hapinakusqam uraykamuchkarqaku ñannintakama. Chisitutamanmi maqtachaqa pasakurqa llactamanta, wak runañataqmi qiparirqa kaypi.

– Wawkiykuna, qunkasunchik kaykunata mana quiparinapaq. Pipas kachun, karumantam hamurqa astawan ñuqanchik mana riqsinchikchu, paymi ichaqa riqsin allin ñankunata pusawananchikpaq. Ñuqaqa niyman, wak runaqa allin yachaysapam, mana chayna kaspanqamana wakpi manam tiyachkanmanchu upayllala yuyaymanastin, wakin hina kaspaqa lliu yachaqmasinchikkunawanmi rimakuchkanman, payqa tiyakurqa wakpi sapallan mana imata rimarispan.

– Ari, wak runaqa upayllalla tiyakuchkan imapipas yuyaymanaspanmi. Manam hukqa kanmanchu. – chaynallatam niraku wakinkunapas, qipallanmanmi yapamanta runataqa qaway-qawaraku. Sapakamam tariruska chay runapa allin kayninta, kaywan rikukurqa runapa yachaysapa kasqanta.

Manam yumpaytachu quiparirqaku rimaspanku, chayna kaspam lliw rimanakuykuspa nirqaku purikuq runata tapunankupaq – kayqa rikchakapurqaku taytachapa kachamusqan hina paykunata pusananpaq huk allin allpaman. Paymi umalliqnin kanman, paykunañataq uyarinmanku lliw ima nisqanta mana imata nispa.

Akllaruraku chunka runakunata paykunamanta chay mana riqsisqa runaman rispa rimanakusqankuta ninampaq. Kay chunka runakunam karqa chay runa imaynam yarqaypi kawsasqankuta rikunampaq, chaymanta umalliqnin kanampaq.

Chayman hina chay chunka runakuna rispan qunqurakurqaku. Hukninkaq runam rimayta qallarirqa chay mana allin allpamanta, chaqui watakunamanta, yaqaypi kawsasqankunamanta. Tukurqa kayman jina:

– Kaykuna raykum kaymanta pasakuyta munaniku lliw wasinchikunata, allpanchikunata saquirispa huk allin llaqtapi yachanapaq. Ali kaynapi kachkaptiykum, taytachapa ñuqaykuman kachamusqan hina qam rikuriramunki – Qam, yachaysapa mana riqsisqa – Qanmi pusawankiku, kay muchuymanta hurquwankiku. Lliw kaypi yachaqkunapa sutimpi mañakuykiku umalliqniyku kanaykipaq. Maypas risqaykimanmi qatisaykiku. Riqsinkim ñankunata jinallataqmi paqarimuranki huk allin kusi llactapi. Uyarisaykikum y kasukusaykikum lliw nisqaykita. Mana riqsisqa yachaysapa ¿Ari niwakchu lliw ayakunata qispichiyta? ¿Umalliqniyku kawaqchu?

Lliw kay mañakusqampi, yachaysapa runaqa manam umallantapas huqarirqachu. imaynam tarisqanku hina chaynallam karqa. Uman kumuykusqa, qichipran juñunasqa manam imatapas rimarirqachu. Tulallantam waktarqa pampapan yuyaymanaspa. Rimayta tukuruptinkum, rimariramurqa sinchita, allillamanta mana cuyurispa:

– ¡Arii!

–Chayna kaptinqa, ¿atiymankuchu qanwan riyta huk allin allpa mascaq?

– ¡Ari, atinkichikmi! – nirqa mana umanta huqarimuspa.

Lliw runakunam kusikurqa chay runapanisqanwan, ichaqa chay runa manam imatapas nirqachu.

Chay chunka runakuna nirqaku lliw runakunaman mana riqsisqa runapa ari nisqanta, yaparakutaqmi chay yachaysapa kasqanta.

– Payqa manam kuyurirapaschu, umallantapas huqariqachu rimapayaqninkunata qawarinampaq, upayllallam tiyakurqa yuyaymanastin, lliw nisqanchikunata uyariruspan, tawa rimayllatam rimariramurqa.

– ¡Chiqapmi yachaysapa! – qaparirqaku kusisqa lliwmanta, taytacham kachamurqa angelta hina lliw qispichiwananchikpaq nispa. Lliwmi sinchita iñiraku qispikunankutaqa umalliqninta qatirispa riptinkuqa, pim mana mancharispa kaqtaqa. Chaynayam paqarintinman achikyaywan pasakunankupaqmi rimanakurqaku.

Paqarintinmanmi, lliw karu-karuman riy munaq runakuna huñunakururaku. Iskay pachakmantapas astawanraqmi ayllukunam rirqaku, huk iskayllam quiparirqa chay machu llaqta qawanankupaq.

(Qipakaq raphi)