Shuti

Manchakuypaqtam musqukurusqani, manam chaymanta tapukunichi, ichaqa imainam kallpata tarirurqani chay musqunaypaq chayna manchakuypaqkunata, ñuqaqa kani huk hauka hinallataq manchakusqa llaqtayuqmi, munakusqanchik mamanchik Serbiapa huk kasukuq wawan. Imaynallam wakin wawachurinkuna hina. Ari, yachankim, mana chayna kaspaqa hukman hinam kayman; Ichaqa manam, kuyakusqay wawkiy, imaynam chaynallatam ruwani wakinkuna hina, hinataq waqaychaq kasqaytaca, manam chaypiqa pipas llalliwayta atinchu.

Hukninkaqpin rikurani llipipipichkaq botonta policiapa pachan pampaman wischusqapi hinaspa qawaranni llipipipichkaq kayninta, yaqallam sumaq yuyariyniyman yaykurun. Yanqamantam makiy katkatatayta qallaykurqa hinaspan rimakuykura. Umayñataq kumuykura qipallanmanraqtaq simiyñataq isirayarqa imaynam lliw ruwanchik kamachikuqninchikpaq.

– Hatun kay yawarmi ñukapa aychaypi kan– ¡chayqa chay kaqmi! – kaytam yuyaymanarani chayllapi hinaspa hukyayta qawarqani chay rispan botonta saruq pina runata.

– ¡Piña! – piñasqa nirani tuqatin, hinaspa yapamanta ichirqani upayllalla, yuyaymanasti hauka ashlla piña runakuna kasqanmanta; astawan kusisqa taytachapa allin kuyakuq sunqu quwasqanmanta hina chayna allin yawar taytaykunapa saqiwaqankunamantapas.

Kunan atinkichikmi qawayta allin runa kasqayta, manam manchaypaq allin runakunamanta hukmanchu, chayman hina tapukuychik imaynam wakna manchakuypaqkunata musqurani.

Manam chay punchaw imapas hapiwarachu. Tutapas hawkam mikurani hinaspa kiruyta picharani samakustin. Vinuta upyastin, chaymanta lliw ruwanaykunata ruwaruspa puñunayman pasakurqani huk qilqata apakurqani utqayman puñunaypaq.

Utqayllamanmi qillqaqa makiymanta wichiykurqa, lliw ruwanaykunata tukuruspaqa jauka-jaukam puñurqani uña wawacha hina.

Mana imallamantam rikurirurqani huk mitusapa ñan muqukunapa chaupinta riq. Huk chiri-chiri tutapi. Chiri wayraqa sachakunapa pallkampim sukaq hinaspa a kuchuchkaq hina nanachiq aychata maymi chayasqanpi. Yana manchakuypaq tutapi, lastapas wayrawan kuska ñawikunaman winakuq hinallataq uyamanpas. Manam pipas muyuriqninpi karqachu. Utqaranim ichaqa wichispa-wichispam mitusapa ñanpa alliqninma hinallataq ichuqninman. Katkatataspa hinallataq wichispa ñanniyta wischuruni, chaymantan yanqa purirqani – taytachallam yachan maypi kasqayta – manataqmi taksalla sumaq tutachu, astawan hatu-hatun tuta waranqa wata hina hinaspa purini tukuylla tuta mayman risqayta mana yachaspa.

Chaynam purini achka-achka wata, chaynam chayarurqani paqarimusqaymanta karu-karu mana riqsisqa llaqtaman, mana pipapas riqsisqan hina, musquyllaypi rikukuq.

Chayna purichkaspaymi chayarurqani huk hatu-hatun llaqtaman, chaypim achka-achka runa yachasqa. Rantikusqan chaypim achka-achka runakuna kasqa, huk millaypaq uyarikuytaqmi uyarikuchkan, as-allin millaypaq yaqapas rinritapas tuqyachiq hina. Sayarurqani huk puñuna wasipa punkunpi rantikuqkunapaman qawaqpi hinaspa chaypi kaqta tapurqani imaynampim achka-achka runakuna huñunakururqaku…

– Hauka runakunam ñuqaykuqa kaniku – willakuyta qallarirqa – apuykuta alli-allin kasukuq runakunam kaniku.

– ¿Apuykichikchu lliw kamachikuq? – tapukurqani manaraq rimayta tukuchkaptin.

– Ari, apuykum kaypi lliw kamachikuq; waqaychaqniykupas qatinmi.

Asikururani.

– ¿Imaynampim asikunki?… ¿manachu yacharanki?… ¿maymanta hamunki?

Imaynam ñanniyta chinkarqaytam niykurqani hinallataq karu-karu llactamanta hamusqayta – Serbia.

– ¡Uyariranim chay riqsisqa llactamanta! – wasiyukqa rimapakurqam kikillampaq, ashlla machakuywan qawawaspan nirqa yaqapas qaparistin hina:

– Chayna kayniykum chay – qatirqa – taytakuqa kamachikun kaypi waqaychaqninkunapiwanmi.

– ¿Imaynataq waqaychaqninkunapiwanqa?

– Ari, hukmankuanm waqaychaqkunaqa – wiñayninman hinam kanku. Kanmi wakin yachayniyuq wakinñataq mana yumpay yachayniyuq, ichaqa lliw yanqa puriqkunam muyuriqmanta hamunku, hinaspan allinta mana allinta yachachiwanku. Lliw kaypi yachaqkuna riqsinapaqmi huk runakunamanta, chisim taytakuqa kamachikurqa cunan lliw hatun wasiman rinapaq, chaypim lliw urkunpi rikuchisqa kanqa, chay raykum achka-achka runakunaqa huñunakurunku: imayna ruwayta yachanankupaq.

Rikraykunapas ñanchakuymanta huñunarikurqaraqmi hinaspa yuyaymanarqani kay hukyay llaqtamanta lluqsinaypaq imaynapas atisqayta, Serbio kaspaypas manam chayna qawachikuspa hawkachu kayman ¡hukyaymi kaywan karqani!

Wasiyukqa sumaqllatam asikururqa, wasaypi tumpachata waqtaykuwapanmi niwarqa:

– Mana riqsisqa runa, ¿kayllachu manchachisunki? ¡Chay raykuchiki karu-karuta rinayki huk kallpanchakuyta tarinaykipaq ñuqaykupata hina!

– ¿Imatataq ruwayta munanki? – manchaywan tapukurqani.

– ¡Ima tapukuitaq chay! Qari-qari kasqaykutam rikunki. Nisayki, karu-karutam rinayki ñuqaykupa kallpanchakuyniykuta hina tarinaykipaqa. Karu-karutam puriranki hinataq achkatapas hinaspa allpa pachata qawaranki, ichaqa iñinim mana ñuqayku hina kallpasapa rikusqayquitaqa. Hakuchik kuska. Utqaymanmi chayanay.

Rinaykupaq kachkaptiykum, punkupa chimpampi uyariraniku asutipa tuqyasqan.

Hawaman qawariptiymi: kaymi apakuchkasqa – huk runa llipipipichkaq kimsa waqrayuq ruquwan ruqukusqa, kanchariq pachawan pachakusqa, huk alli-allin pachakusqa runapa wasampi tiyasqa. Samana wasipa punkumpim sayarurqa hinaspa sillakuq runaqa uraykamurqa.

Wasiyuqa lluqsiruspanmi kumuykurqa pampapi hinaspa uraykamuq runañataq yaykura huk ayllapaq ruwasqa mesaman. Qipikuq runañataq hawapi suyarqa. Wasiyuq runaqa paymanpas yanqallataqa kumuykurqam.

– ¿Imamantataq apakun kaykuna? – tapuykurani wasiyuqta, ancha chinkasqa.

– Ari, chay yaykumuqmi huk llapanmanta wakayckaq wiñaysapa hukninñataqmi lluwniykumanta qullqisapa hinataq kallpasapa, llactata alli-allin kuyaqmi, – rimarirqa wasiyuqa.

– ¿Imaynampitaq hukninqa saqin wasanman qispiqta?

Wasiyuqa umanwanmi manam niwarqa hinaspa kuyuriraniku. Hukyayta asiriwaspanmi niwarqa:

– ¡Ñukaykuqa qawaniku hatun runata hinam imaynallampi tupawanku! – chaymanya achkakunatan niwarqa, ichaqa kusisqam karqani mana yachaspay. Ichaqa uyariranim tukuyllataña rimasqanta: – ¡Llaqtayku raykum, mana wakin llaqtakunapa yachasqan!

Huñunakuyman riraniku ichaqa apu akllay qallaykusqañam.

Ñaupaq kaq runakunam suticharqa huk Kolb sutiyuq runata, yuyanim sutinta allinta, apu kanampaq; wakinñataq Talb sutiyuqta hinaspa puchuqkunañataq chayna huk runatataq.

Hatu-hatun pantaymi karqa, sapa huñunakuqmi munarqa runan apu kananpaq.

– Manam kanchu Kolbmanta huk allinqa apu kanampaq, – mirqa huk ñaupaq kaq huñunakuymanta, – lliwmi riqsinchik alli-allin runa kasqanta, kallpasapa kasqantapas. Manam pimas rimakunmanchu achkakama kalpasapa runakunawan chakusqa kasqanta…

– Pitaq qamqa kanki chay ninaykipaq, – qaparimurqa iskay kaq huñunakuymanta. – ¡Haykapitaq kamta hatun wakaychaqpa qatiqnin sillakusuranki!

– Yachanchikmi imayna kasqaykita, – huk qaparimurqa kimsa kaq huñonakuymanta. – ¡Manam atiwaqchu taksa asutillatapas chaskikuyta ama qaparispaqa!

– ¡Waukiykuna, allinta rimasunchik! – qallarirqa Kolb. – Chunka watañam hatun runakunapa sillawaqan, paykunam asutiwaraku ichaqa manam waqaranichu mayqinpipas, ichapas huk allinrak kanman lliw ñuqanchikmanta. Ichapas huk allin kallpasapa maqta kanman.

– Manam, Manam, – nirqaku qatiqninkuna.

– ¡Manam qipa watapi apakuqkunamanta uyariyta munanikuchu! Chunka watañam Kolb sillasqa kasqanmanta, – qaparimurqaku iskay kaq huñunakuymanta.

– Musuq maqakunam kallpanchakuyman chayachkanku, machukunataqa hurqusunchikña kaykunamanta, – nimurqa kimsa kaq huñunakuymanta.

Yanqallamatam lliw upallarurqa; lliw runakunam qipaman suchurirqa, wakin ichuqman wakinñataq alliqman ñanta kichanankupaq, chaymantam rikururani huk kimsa chunka watayuq hina runata, lliwmi kumuykurqa paypa ñaupaqninpi.

– ¿Pitaq pay? – rimaykurani wasiyuqman.

– Payqa riqsisqa umalliqmi. Maqtallaraq runam ichaqa alli-allinchusmi kanqa. Chayraq punchauninkunapi rimakurqa aputa kimsakama qipisqanta. Payqa wakinmantapas alli-allin riqsisqam.

– ¿Ichapas paita akllarunman? – tapurqani.

– Chayqa yaqapasmi kanman, wakin sutichasqakunamantaqa – lliwmi machukunaña, watankum llallirunkuña, qepakunapi apu sillachikusqankunamantaqa.

– ¿Imataq sutin?

– Kleard.

Chaupipim allinta tiyaykachirqaku.

– Ari, – rimariramurqa Kolb yapamanta, – manam atichwanchu tariyta Kleardmanta huk allintaqa. Allin maqtam, ichaqa manam mayqiykupas llaliyta atichwanchu.

– ¡Uyariychik, uyariychik!… ¡Kausachun Kleard!… – lliwmi qaparirqaku.

Kolb hinataq Talbpiwan aparurqaku apupa tiyananman. Lliwmi kumuykurqa upayllalla.

– Sullpay, wawkiykuna, kaypaq lliwmanta churawasqaykichiqta. Suyakuynikichikmi makiypi, sasam llactapa munasqanta ruway, ichaqa ruwasaqmi lliw makiypi kaqta suyakusqaykichikta huntachinaypaq, qamkunapa sutikichikpi rimanaypaq hinaspa allin apuykichik kanaypaq. Sullpay, wauqiykuna akllawasqaykichikmanta.

– ¡Hurra! ¡Hurra! ¡Hurra! – lliwmi kusikurqaku akllasqa kasqanmanta.

– Kunanmi, icha saqiwankichikman iskay kimsallatapas rimanaypaq kay apakusqanmanta. Sasam chay nanaykuna apay, chay sasachakuykunapas suyawasqanchikuna hinaqa, sasam urkupi quni-quni fierruwan churachikuypas. Ichaqa, manam kanchu nanay mana qaripa apay atinan. Saqisunchik katkatatachkaqta llapa manchaysikikunata, ichaqa ama qunqasunchikchu kallpasapa runakunapa churin kasqanchikta, allin yawarniyuq kasqanchikta, taytanchikunapa yawarnin, alli-allin qarikuna manam chukchallantapas kuyurichispa wañuqku hauka kayni rayku hinallataq ñuqanchik raykupas. Ñakayninchikqa taksallam paykunapamantaqa – ¿mana kallpayuq runa hinachu, manchati hina, kunan allin kaypi kausaptinchik? Lliw allpan munaqa, mana llactanchicta pinqachiy munaqa nanaytam chakikuinanchik allin qari hina.

– ¡Uyariychik! ¡Uyariychik! ¡Kausachun Kleard!

Kleardpa qipanmanñan allin rimac runakuna rimamurqa manchakuqkunata yanapamuspan yaqapas Kleardpa nisqanwan.

Chaymantam huk kaspiyasqa pisipasa taytaku, sipuyasqa uyayuq, chukchanpas hinallataq sapranpas lasta hina yuraqyasqa rimanampaq mañakurqa. Muqunkunapas katkatataram achka watan rayku, makinkunapas chaynallataq, wasanpas muquyasqa, ñawinñataq wiqiwan llipipipichkaq.

– Warmakuna, – qallarirqa, uyanpi wiqipas yuraq sapraman sutusqam, – llakiypaqmi kani, paqarin minchallam wañusaq, ichaqqa manam allinchu kapuwan qankuna pinqachikuy saqisqaykichikta qankunama ñaupaqnikichikpi. ¡Pachan watayuqñan kani ichaqa mana chaywanmi yacharqani…! ¿Imaynampitaq chay quni-quni fierruwanqa yuraq pisipasqa urkuypi churawanman…?

– ¡Tukuychik chay machu taytakuwan! – qaparimurqa apu.

– ¡Tukuychik paywan! – qaparimurqa wakinkunapas.

– ¡Manchaysiqi machu!

– Maqtakunata ñaupaqman apanantaqa, ¡astawan manchachichkan lliwta!

– ¡Suquikimantapas pinqakuwaqmi! Una-unayta kausaruspampas manchakuywanraqmi kachkan– ñuqayku maqtakuna kaspapas astawan mana manchakuqraqmi kaniku …

– ¡Tukuychik manchaysiqiwan!

– ¡Hurquruychik!

– ¡Hurquruychik!

Achka-achka mana manchakuq llactan munaq maqtakunam prinkamurqa taytakupa chayman hinaspa tanqayta, chutayta hinaspa haytayta qallaykurqa piñakuymanta.

Taytaku kasqan raykullam saqirurqaku – manachayqa rumiwanmi tukurunmanku karqa.

Lliwmi paqarin mana manchakuq kanankupaq rimarqaku llaqtan hatunkaynin rayku.

Lliw runakunaqa huñunakuymanta ripukurqaku allinllam wasinkuman. Ripuskankuman hinam nirqaku:

– ¡Paqarinmi qawasunchik sapakama pim kasqanta!

– ¡Qawasunchikmi pim rimaylla rimaqta!

–Chayaramunmi lliw allin, mana allinkuna qawanapaq, hinaspa rakinapaq, ¡chaynapiqa manam mayqin yanqapuriqpas atinqachu yanqa mana manchakuq sunqun kasqanmanta!

– ¿Qawarunkichu imamanta kasqaykuta? – wasiyuqa tapuwarqa wiñaparikuspan.

– Ari, qawarunim, – kutichirani, kallpaypa saqiwasqan hina hinañataq umayñataq nananayamuchka hukyayta.

Chay punchaullam, periodikupihuk willakuyta ñawincharqa kay niqta:

– Llaqtayuqkuna, yaqañam sayachinapaq yanqa wiñaykayninchikta, yanqa rimasqanchikunata; yaqañam yanqa rimasqanchikunata saqinapaq, kaykunatam achkakama apakachanchik allin kayninchikta qawachinapaq ¡ñam punchau chayaramunña, llaqtayuqkuna, lliw rimasqanchikta rikuchinapaq hinaspa allin mana allinta akllanapaq! Ichaqa iñinim mana manchaysikikuna chaupinchikpi kasqanta, mana munachkaq pusanakunas chay fierruman. Lliw ñuqanchikmanta sapakamam allin yawarniyuquna hina kaspaqa rinanchik apaq chay nanayta, chay llakikuyta, wiñaparikuspa hinataq upayllalla, kayqa qullanan nanaymi, llaqtanchikpa allinninpaqmi, ñuqanchikpa kusinchikpiwan. ¡Ñaupaqman llactayuqkuna, paqarinmi akllana punchaw…!

Wasiyuqa huñunakuy tukuruptillanmi apuraullaman puñuq pasakurqa, paqarintinman tuta-tuta chay nisqankupa rinampaq. Ichaqa, achkam pasarqaku chay hunuñakusqan chayman, chay nisqanpa muyuriqllampiña kanankupaq.

Paqarintinman, ñuqapas rirqanim chay hatun wasiman. Lliwmi chaypi kasqaku – maqtakuna hinallataq taytakukunapas, qarikuna hinallataq warmikunapas. Wakin warmikunaqa wawankuta rikrampi apamusqaku fierruwan sutinchasqa kanampaq, hinaspa llactapi allin kaykunaman chayanankupaq.

Karqam tanqaykuna hinallataq rimapakuykunapas (chaywanqa yaqapas ñuqanchik Serbiokunamanmi rikchakunku, chaywan haykam karqani) Lliwmi punkupa ñaupaninqpi kayta munarqaku. Wakinkunaqa astawanmi kunkamantaña hapinakusqa karqaku.

Lliw sutichaykunaqa huk llaqtapaq llamkaqpa llamkayninmi karqa, paymi huk allin yuraq pachawan pachasqa kara runakunata tumpata haqchakacharispan.

– Ama rimapakuychu, lliwpaqmi kanqa – manan uywakunachu cankichik, ichapas aman tanqanakuspalla ruwaruchwanchik.

Qallaykurqakum sutichayta, hukmi waqarurqa, hukñataq piñakurqa ichaqa manam pipas atirachu mana hawkalla chaskikuyta chaypi kanaykamaqa.

Manam atiranichu kay ñakakuyta qawayta, chaynapim puñuna wasiman kutikamurqani ichaqa wakinkunam chaypiña kasqaku mikustin hinallataq upyastin.

– ¡Tukurunmi! – niram hukninkaq.

– Ari, manam mayqinchikpas qapariranchikchu, ¡ichaqa Talbqa waqachkaram asnu hina …! – nirka huk.

– ¿Rikunkichikchu imaynam Talb kasqanta? Wakna apunchikraq kayta munarqa.

– Oh, ¡manam yachakunchu!

Rimarqakum, nanaymanta waqaspan, winkuykachakusparaq, ichaqa pakanakuspankum, iskayninkum pinqakuspan kachkaraku manchaysiki ninankumanta.

Kleardqa kikillanmi wichiykurqa waqaruspan, huk Lear sutiyuq runam ichaqa qari-qari kasqa, huktawanraqmi churachikurqa mana nanayta musyaspalla. Lliw llaqtam paymanta rimarqa hatun manchakuywan.

Wakin runakunaqa aiqirakum ichaqa lliw laqtapa mana rikuy munasqankum karqaku.

Chaymata iskay kimsa punchawkunamantañam chay iskaywan sutichasqa runaqa urkunpas hanaymanraqmi purirqa. Mayman risqanpipas, rimaykunam qatiq manchaywan: ¡Lear, Lear!… ¡Paymi!… ¡Paymi kallpanchasqa mana qapariq, mana ima uyarikuyllatapas urkumpi sutichachkaptinku ruwaq! Periudikukunapa ñaupaqninpim karqa, hatunyachisqa, yupaychasqa.

Lliw runakunapa kuyaynintam musyarqa.

Lliw llactapim uyarirqani kusikuykunata hinaspa qallaykurqani mawka Serbia allin yawarta aychaypi kallpaqta musyarqani, taytaykuna kallpasapakunam karqaku, paykunaqa wañurqa hatun kaspipi satisqam allin kausakuna rayku. Ñuqaykupas hatun willakuyniyuqmi kaniku hinallataq Kosovoykupas. Kusikurqanim suyunchikpa hatunkayninwan hinaspa.

– ¿Imaynampitaq Learta yupaychanku? ¡Manam rikurqachu chiqap hatun runata! ¡hamuychik hinaspa qawaychik qankuna Serbiapa hatun yawarninta! ¡Sutichawaychik kunkakama umaypi, ama hukllatachu!

Chay yuraq pachayuq llaqtapaq llamkaq runaqa aparamusqam fierruta umaypa kuskanman hinaptin qallaykurani… musquyniymanta rikcharirurqani.

Urkuytam qaqukurqani manchaywan hinaspa cruzchakurqani, mancharisqa chaynakuna musquyniypi apakusqanmanta.

– Yaqallam Learpa hatunkayninta chinkarachirani – yuyaymanarqani hinaspa hauka saksasqa, muyuriykuspa tumpa llakisqa mana musquyniy tukuyninman chayasqanmanta.

 

Belgradopiñataq, 1899
“Radoje Domanović” llamkaypas, rinasimimantikraqra Mallcco Melaneo qenallataq Mallcco Zenon, 2020