Nga shënimet e katundit (2/4)

(Faqja e meparshme)

II
KIQA

Qysh fëmi kam njoftë në katund nji kojshi tonin, të cilin e quejshin të gjithë Kiqë. Dijsha për te se në katundin tonë kreu shkollën dhe mandej e çuen në Kragujevc në gjimnaz. Në gjimnaz kaloi nji vjet e gjysë dhe si nuk mujti me pasë sukses në shkollë që „të mësojë me u ba pop ose mësues” i ati e nxuer nga shkolla dhe e njiti në zanat te njifarë Sima që ishte bakall dhe që dinte me qepë e me qëndisë me gajtana e sermë; te Sima bajshin pazarllek edhe katundarët tanë. As te Sima nuk kaloi ma mirë. Kaloi dy vjet në çarshi, mësoi me folë si qytetarët, mësoi pak edhe mjeshtri dhe u kthye në katund, tue ndryshue menjiherë prej tjerëve, n’ecje, në petka dhe në të folun. Dimnit bante pantallona të ngushta, krejtsisht të ngjituna për kambë, prej cohe mavi ushtarake, bluzë pambuku dhe mbi të xhamadan dhe në krye ksulën mavi. Verës vishej po kështu pa bluzën pambuku dhe në krye bante kapelë të bleme me strehë të gjanë dhe nganjiherë shifej në tlinda dhe në këmishë të hollë me rrudha të bukura, që e quejnë mitan dhe këmisha aq e ngjyeme në ngjyrë mavi sa duket mavi si çiviti. Në këmishë gjinden ojmet, ndër mangë shiritat e lakuem dhe jaka prej bezi, e lyeme me koll dhe e hekurosun. Në vend të qyrkut gjithmonë jelek dhe këte të shpërthyem dhe mbi jelek zinxhir çeliku (sahat nuk kishte) dhe rreth qafës nji gajtan të gjatë, i cili përpara kapej për bel. Kur u kthye ashtu prej çarshis nga zanati dhe shkolla ndëgjohej nëpër katund se i dinte edhe germat gjermamshte, Kiqa iu lut babës të mësojë privatisht dy vjet dhe ky ishte si njifarë kursi për sekretar komune. Kështu ishin përgatitë edhe shum tjerë. Dikush e paguente mësuesin me të holla dhe disa e paguejshin në natyrë; i bijnë grun, vjam derri, qumsht, zogj, thi, qingj, çka u qëllonte kështu iu dukej sibir kalojshin ma lirë. Na fëmijt i shiqojshim ata djelmosha që studjojshin privatisht me respekt të thellë, si shkenctarë. Kur ata bisedojshin ndër vedi dhe shoshitshin njani tjetrin atëherë na nuk ndëgjojshim sendet tona të rëndomta shkollore, ata nuk bisedojshin ku buron Morava e se si ka dy rremba as për delmen që ka katër kambë dhe që han bar, as që kali ka kryet, trup dhe gjymtyrë dhe që në qafë ka lesh të gjatë të bukur që quhet jel dhe që kjo asht kafshë shtëpijake, ngjitet në qerr dhe përdorert në mënyrë shum të dobishme për hypje. Kurrgja për këto sende. Ata mësojshin ditunina krejt tjera. Mësuen që të dijnë përmendsh dhe që vetë ta shkruejnë tapin, të bajnë hesap interesin për shumën e marrun hua, të shkruejnë ankesë, të shkruejnë obligimin, t’i vërtetojnë ose t’i bajnë hesap afatet e pagesës, të shkruejnë çertifikata: „Gjyqi i kësaj komuneje i vërteton çdo pushteti kompetent, me të cilin ka të bajë se … ”, shkruejnë letra private e zyrtare. Qe kaq të mëdha ishin çashtjet që na tërheqshin neve fëmijve me i ndëgjue prej atyne që mësojnë privatisht. Dhe vetë katundarët kishin mendim shum të mirë për at mësim dhe secili kishte me thanë: „Ajo që fëmija mëson kështu rregullisht nuk vlen bash dy pare, por ai që mundet me e çue fëmin që të mësojë privatisht, ka fitim shum. Fëmija din mandej çdo gja që i duhet, me ta krye punën si avokat. Sidomos kur fëmija asht i shpërdhimtë e praktikohet ende në komune, atëherë s’ke pse me shkue te avokati, vetëm poqese ke pare tepër dhe nuk din ku me i shpenzue. Hem fëmija mësohet dhe mandej jeton rahat, nuk asht i detyruem me e kapë shatin. Qe Alempija, Vasa e tjerë (edhe ata kanë mësue privatisht dhe të gjithë janë shkrues komune) ia luejnë fen sefas në kët botë dhe ata tjetrën!”

Kështu katundarët, burrat, mendojshin për ta, kurse na nxansit në shkollë, jo vetëm që i nderojshim për ditunin e tyne të naltë, por edhe frigoheshim prej tyne, sepse ata ishin për ne si zavendës-mësuesish. Kur mësuesi shkonte në gjueti ose ndokund në gosti ose kishte ndonji punë tjetër, atëherë ata na japin mësim, na provojnë, na dënojnë, kanë tanë pushtetin si mësuesit, vetëm se u duhej me i paraqitë mësuesit medoemos nji raport të gjanë, për pyetjet e bame, sjelljen e nxënësve dhe dënimet e dhanuna që mësuesi, si pushtet më i naltë t’i aprovojë.

Kur Kiqa mësonte privatisht i vdiq i ati dhe i la nji pasuni të vogël, të ngarkueme me nji borxh të madh. Nana i pat vdekë ma heret dhe kështu nuk kishte ma kurrkend dhe mbet fill vetëm, pa pasë kush me i ba hyzmet. Shtëpija e babës së tij ishte në katund, kurse katundi i vërtetë ishte plot nji gjysëm ore larg nga vendi ku isha rritë vetë. Ky asht si njifarë vendi zotnish. Këtu asht kisha, shkolla, mejhanja, komuna, shtëpija e mësuesit, shtëpija e popit, dugaja, tregtiza e ngjyrave e Matës, shtëpija jonë si dhe nji shtëpi e vogël e shkretë e njij dugajxhije të cilin e mbyti gand kunati me gurë; kurse grueja mbasandej u martue përsëri dhe i muer me vedi dy fëmijt dhe kështu kurrkush nuk banonte në shtëpi.

Tueqenëse Kiqa si njeri me kulturë nuk mendonte me u marrë me bujqsi, e braktisi shtëpin atnore dhe muer me qira kët shtëpizë të shkretë në vendin e zotnive. Bleu nji maqinë qepse dhe u qepte katundarëve qyrka, jelekë, ksula, arronte bluzat, qepte bluza të gjata mbi bel dhe kalimthi merrej me shkrimin e tapijave, të kambialeve, shkruente padina, shkruente letra private dhe përgjithsisht çdo punë që i duhej ndokujt, Kiqa ia mbaronte me pak pare.

Kur unë në fëmini isha në katund ai mund t’i kishte diçka ma tepër se njizet vjet. Zeshkan, i fortë, i hollë, me kambë të gjata, me ato pantallonat e shtërngueme dhe të mbështjelluna me rrypa t’opingave deri afër gjunit.

Ai nuk dinte mp u lodhë dhe mundte me ecë kambë, si thonë katundarët, si qen. Heret në të zbardhun, posa kalon pranë dritares sone, ndihet kanga e tij (dinte, thonë katundarët, të gjitha kangët e bukura, të reja që këndoheshin në lyrë dhe jo ato katundare të moçme). Kalon pak kohë dhe ai menjiherë kthehet piot torbën me bylmet dhe pogaçe ose ndonji qurë ose pulë ose çdo gjd kësisoji, vetëm se nuk kthehet kurr me duer të shprazta. Nuk i vinte randë me i ra rrotull tanë katundit nga disa herë në ditë. Mbërrin gjithkund. Herë-herë shkon edhe në katund tjetër dhe në qytet, dhe ku jo, vetëm nuk mundte me ndejtë në nji vend.

Shtëpiza ku jetonte ishte e vogël, e ultë, gati lue u rrëxue, oxhaku tymon vetëm dimnit, n’oborr gjindet troskot. Këtu gjindet gjithmonë ndonji pulë orëpreme e vetmueme ose qurllukon qurani, kurse në kotar ungron ndonji thi barkfryem, të cilin ia ka dhanë si shpërblim ndonji katundar për letrën që i ka shkruse ose për ndonji shërbim të tillë të vogël. Malteri i shtëpis asht shkoqë përrreth dhe krejt pamja nxit në njeriun keqardhje dhe simpati kundrejt Kiqës, këtij të vobektit krahthatë sikurse e thirrshin shpesh katundarët. Kurrkush nuk e din se si vjen aq shpejt, kur niset prej shtëpis. Herë ndëgjon n’odën e tij si kërset maqina dhe kanga që i gjasonte ulurimës së tërbueme, herë e ndëgjon se si fishkullon dhe pak ma mbrapa çdo gjfl bjen në heshtje, ai nuk asht ma, asht zhdukë diku. Dhe njeriu mendon se nuk asht në shtëpi kur që rrapton maqina dhe përhapet zani i tij i madh: „Uh, diçka mendja po më luen, ndoshta dashnori i ri po më vjen…” Kalon pak dhe vetëm dikush pyet te shtëpija jonë: „Ku asht Kiqa, pash Zotin?”

— Këtu asht.

— Tash deshta me shkue atje, por dera asht e mbyllun.

Nana ime gjithmonë ban kryq dhe thot ndër këto rrethana:

— O Zoti e vraftë! Nuk e dij si e bajnë ato kambë të holla. Zotit i qofsha falë, si mos me qenë vetëm.

Nuk kalon as nji orë kur menjiherë ndëgjojmë kangën prej shtëpis së tij: „E ke sqepin e kuqrremtë o pllumb, o pllumbeshë…” mandej fishkullimë, dhe prap ndonji kangë, prap fishkullimë dhe vetëm atëherë hesht çdo gja, shiqojmë dhe ai ngjitet diku përpjetë ngutshëm dhe pak mbrapa ndiejmë fishkullimën e tij; shiqojmë, mirëpo ai mbërthehet teposhtë.

— Qoftë mallkue si i habitun!

Të dielën mbasdreke kur katundarët vijnë në kishë ose komune, Kiqa zhduket. Me gjithkend ka diçka të mësheftë. Sa çel e mëshel syt, ai veç e ka rrokë ndokend për skajin e gunës dhe e tërheq m’anë. Pëshpërit pak me te dhe tek sa e shiqon, ai veç n’anën tjetër të derës së kishës, me tjetrin; deri sa të kthehesh, ai tashma me të tretin në vendin e tretë.

Kështu Kiqa i kaloi ditët tue ia përgatitë vedit vendin si sekretar komune në vend të djalit të popit. Si kandidat serioz për at vend, ai vërente rreptë punën e rivalit të vet, e kapte në gabime, shpërdorime, shantazhe dhe të gjitha këto sa çel e mbyll syt ia kumtonte katundit, mbërrinte në shtëpin e gjithkujt. Katundarët ishin tashma të gëzueshëm që ta ndërrojnë djalin e popit, porse ate prap sikur thanë e mban prefekti. Popi i ep dhurata prefektit, prandej ai e donte përsëri djalin e tij.

Por Kiqa ishte i bindun se do të vijë edht koha e tij (këte e kishte thanë shum herë çiltas kur hahej me djalin e popit) dhe jetonte i kënaqun.

Katundarët ia bajshin dertin. U vinte keq të gjithëve që ishte i vetëm. Të ngratin, në shtëpin e kujtdo që kthehej, nuk e përcillshin duerthatë. Teksa fillon me u nisë, e ndal shtëpijakja.

— Kiqo bir, prit që të jap pak pogaçe, e dij se nuk ka kush me të gatue.

Ia përgatit pogaçen dhe i qet në bludë djath e ajkë dhe shton:

— Qe edhe pak bylmet dhe kur të vij në kishë do ta marr bludën.

Asht sevap dhe asht fëmi i ynë, krahthati — shton secila kur ai shkon.

Diku merr voe, diku zog, diku qurë, diku lardo të krypun, mish të thatë; çka të qëllqjë, vetëm nuk e përcjellin duerthatë.

Kështu Kiqa, nuk bante kasavet për ushqim. Kishte gjithçka në shtëpi, e gjithkund, te tjetri, e kishte derën çelë. Diku han drekë, diku darkë, diku zamër, kështu gjithkush i ndihmon me diçka. „Asht shkularak, asht krathatë!” — mendon secili.

Përpos kësaj, ai fitonte mirë dhe paren e kursente, në të vërtetë nuk kishte edhe për çka me e prishë. Prej të qepunit, thot, nuk del aman aman ndonji qar i madh, por fitonte mirë tue shkrue. Punon dhe me pare në dorë e merr edhe shpërblim grun, pasul, kafshë dhe këto mandej i shet në qytet dhe të hollat i ven m’anash.

Prej kohës së fëminis nuk e kisha pa asnji herë deri me ardhjen time në katund mbas kaq vjetësh. Në vend t’asaj shtëpije së vogël, gati me u rrëxue e të mjerë, e gjeta nji shtëpi të gjanë të rrethueme me hasherim. Menjiherë pranë shtëpis koshat e mëdhej, hambaret, magazet, shtallat dhe ndërtesat tjera; para shtëpis kopshti plot me lule të bukura dhe ne skaj të kopshtit zgjojt. Oborri ka dy të hyme: njana derë për me hy në pjesën ku ësht shtëpija dhe dera tjetër për me hy në pjesën e oborrit ku gjinden koshat dhe magazet.

E gjeta kur i shkova në të pamë, tue ndejtë para hambarit dhe bisedonte me katundarë që i kishin pru disa qerre drith.

Kur ia përspjeta, ai e preu bisedën, u përshëndet me mue, por nuk më njofti. I tregova kush jam dhe në fytyrën e tij u piksue nji befasi e gëzueshme.

— Hajt, zhgarkoni dhe mandej ejani të bajmë hesap, u tha katundarëve dhe mue më muer në shtëpi që të shifem edhe me familjen e tij. Kishte ndryshue shum. E gjeta të shëndoshë, të ngathët, me fytyrë të mbushun e me gushë nën mjekër, të rrueme mirë. Ban pallto, jelek e pantallona si tregtarët e qytetit. Në dorë ka nji unazë të trash ari dhe në kambë papuçe të bukura të larme. Grueja e tij vishet si në qytet, e poashtu edhe fëmija.

Nga biseda e tij mora vesh se tash sa vjet asht si sekretar i komunës dhe se fitonte mjaft me shkrime dhe gjithashtu bante tregti me drith, raki e kafshë.

Çka me ba — thot — teksa me thanë se njeriu merret me diçka për të kalue kohën.

Bisedën na e preu nji katundar, që hyni, me fjalë:

— E zhgarkova, zotni Kiqë, hajde’ ta ndrrojme senetin.

— Çlodhu pakëz. A don nji raki? — i ofroi Kiqa.

I dhanë raki dhe Kiqa hyni me të n’odën tjetër.

Ashtu kaluen afër nji çerek ore dhe gjatë asaj kohe unë fola me shtëpijaken. Kur duelën, katundari i shkoi pa bëza, kurse Kiqa u ul pranë meje dhe vazhdoi bisedën e fillueme.

Biseduem edhe pakëz, mandej u përshëndeta edhe unë dhe u nisa. Shtëpijaku duel me më përejellë.

Katër katundarë zhgarkojshin ende, e ai që i hyni n’odë Kiqës rrinte skaj qerrit të shprazët me njifarë letre në dorë dhe shiqonte për tokë. Qet e zgjidhun rrijnë pranë zgjedhës dhe rishpërtypin, kurse ai rrin ashtu pranë qerrit, kryevarrë, mendueshëm e në pikllim, Mandej hapi at letrën me gishta të pashpërdhimt, të ndytë, të trashun prej punës, i nguli syt në te do kohë dhe mandej o paloi, e mbështolli mr peshkir dhe e shtini në gji.

— Mirë asht, Stevan, mirë asht, mos kij gajle! — i tha Kiqa.

— E marrtë lumi të mirën time kur më duel shpirti tue punue dhe tue pru drith, kurse kryegjaja mbetet ashtu si asht.

— Hajde, çou, murrak! — bërtiti mandej dhe i ra me idhnim kaut!

— Çka me ba! edhe unë kisha me dëshirue që të mos më kesh borxh… — tha Kiqa.

— Lokësh, lokësh! — bërtiti Stefani qeve dhe e ngrehi zgjedhën. Qet e shtinë vetë qafën në zgjedhë me bindje. Sieva i vuni kujat, muer zinxhirin me të cilin janë lidhë qet dhe i tërhoq për dore. Qerri kërklloi dhe Stevani duel ashtu tue heshtë, pa thanë lamtumirë.

(Faqja tjetër)