Stradija (9/12)
Në ministrin e arsimit jam krejt shkenctar i qëruem.
Vetëm këtu punohet me themel dhe kujdes. Nga pesëmbëdhetë dit madje dhe njizet dit zbukurohet stilizimi i aktit ma të vogël, prandej kuptohet tashma se këtu gjinden edhe imtsit gramatikore, rasa gjithfarësh, me parafjalë e pa parafjalë.
Shiqova aktet.
Nji drejtor, për shembull, shkruen:
„Zotni Ministrit t’Arsimit.
„Mësimdhansit e këtij gjimnazi tash gjashtë muej nuk kanë marrë rrogën dhe kanë ra në nji ngushticë të tillë materiale sa nuk kanë as bukë. Kjo nuk mund të lejohet ma tej, sepse kësodore ka me ra pahu i mësimdhanësve dhe i vetë mësimit.
I lutem njerzisht zotni Ministrit që të ketë mirsin me ndërmarrë pranë zotni Ministrit të Financave që të japi urdhnin e nevojshëm për me na u dhanë rroga barem për tre muej.”
Në shpinë t’aktit të paluem qëndron:
„Ministrija e Arsimit
1. N. 5860
1-II-891.
Drejtori i Gjimnazit … lutet që gjimnazit t’atjeshëm t’i jepet rroga për tre muej”
Nën këte me dorëshkrim tjetër referati:
„Stili i parregullt. Rendi i fjalëve nuk i përgjigjet sintaksës. Janë përdorë fjalë të hueja: me lejue dhe nevojshëm.” (Këto fjalë n’akt janë nënvizue me laps të kuq).
Nën këte me dorën e Ministrit asht shkrue (dorëshkrimi i shëmtuet, i palexueshëm, sikurse nji dorëshkrim kësisoji e fiton zakonisht menjiherë në të njajtin çast kushdo që bahet ministër):
„Për mendim Pleqsis s’arsimit”.
Nën këto gjindet prap dorëshkrimi i ri:
2- III-891.
„Pleqsis kryesore t’arsimit”.
(Nji Pleqsi e Arsimit dhe gjindej gjithsejt, kurse njeriu kishte me mendue se barem gjindeshin tridhetë të dorës së dytë).
„Ngjitun …, i dërgohet Pleqsis akti i drejtorit … të drejtoris së gjimnazit që t’i studjojë në te trajtat gramatikore, veçorit e sintaksës dhe të stilistikës, mandej t’ia kthejë sa ma parë me mendimin e vet, Ministris s’arsimit për përdorim të matejshëm.”
Me urdhën të Ministrit e tjera
(Nënshkrimi)
Mbasi puna ka karakter të ngutshëm, nuk kaluen as pesëmbëdhetë dit dhe Pleqsija kryesore e arsimit bani mbledhje. Midis gjanave tjera erdhi edhe ky akt dhe Pleqsija vendosi që t’u dërgohet për çmim dy ekspertëve.
Caktuen dy vetë dhe e shtinë vendimin në procesë, dhe sekretari u ngarkue me e zbatue.
Tash vjen letra ekspertëve:
„Zotni
Simbas shkresës së Zotni Ministrit t’arsimit N. P. 5880 datë 2.III të këtij vjeti si dhe mbas vendimit të mbledhjes XV së Pleqsis kryesore t’arsimit, mbajtun me 17-III të të njajtit vjet SBr. 2 kam nderin me ju lutë që ta studjoni aktin e drejtorit të drejtoris së gjimnazit nga pikëpamja e gramatikës, e sintaksës dhe e stilistikës dhe për këte t’i paraqitni Pleqsis nji raport në nji kohë sa ma të shkurtë.
Pranoni, Zotni, edhe me kët rast bindjen për respektin tim shum të mirë.”
Kryetari i Pleqsis kr. t’arsimit
(Nënshkrimi)
Shkresa me përmbajtje të këtillë i asht drejtue edhe referentit të dytë.
Mbas dy muejsh mezi i mbrrini Pleqsis s’Arsimit raporti i hollsishëm në lidhje me aktin ë drejtorit, në të cilin kishin punue së bashku të dy ekspertët. Referati fillon kështu:
„Pleqsis kryesore t’arsimit,
E shqyrtuem dhe e studjuem aktin e drejtorit … të drejtoris së gjimnazit dhe kemi nderim me i paraqitë Pleqsis mendimin tonë që vinjom:
„Çdo gja në natyrë i nënshtrohet ligjit të zhvillimit dhe të përsosmënis graduale. Sikur që prej monerës së parë, me zhvillimin dhe përsosmënin gradual gjatë nji vargu të gjatë shekujsh, erdhëm deri te organizmi i koklavitun i trupit të njeriut, poashtu edhe gjuha u zhvillue, nga zanet shtazore të paartikulueme derisa, mbas nji vargu të gjatë shekujsh, nuk mbërrini naltsin e përsosmënis së gjuhëve të sotshme moderne.
„Që të mundemi me e krye punën sa ma mirë e ma qartë, do të përdorim kët rend:
- Pjesa e përgjithshme
- Gjuha dhe i formimi i saj.
- Origjina e gjuhëve të sotshme.
- Rraja e përbashkët (sanskritishtja).
- Ndamja e gjyhve ndër grupe ma kryesore.
- Nji pjesë nga filologjija komparative.
- Historija e shkencës për gjuhë.
- Zhvillimi i shkencës për gjuhen në përgjithsi.
- Gjuha jonë dhe ligjët e zhvillimit të saj
- Vendbanimi i vjetër (Historija).
- Gjuhët e përgjashme.
- Veçorit e përbashkta dhe ndryshimet e atyne që janë të ngjashme, si motra me gjuhën tonë.
- Dijalektet e gjuhës së përbashkët në vendbanimin e vjetër zhviliohen në gjuhë të veçanta.
- Dijalektet e gjuhës sonë.
III. Akti i drejtorit
- Origjina dhe historija e aktit.
- Veçorit e gjuhës në te simbas veçorive të gjuhës së vjetër të Stradis ndër dokumentat e vjetër…”
Dhe kështu më tej. Cili bir nane do të mundte ma të gjitha këto dhe me i mbajtë në mend; mjafton sikur të mbahen mirë në mend dhe këto qe janë përmendë.
Tash vjen përpunimi kompetent i çdo pjese të secilës pikë simbas këtij rendi të caktuem dhe mbas shum, tepër shum, tabakësh të shkruem, mbërrijmë në fjalë dozvoliti (me lejue).
Ma tej thuhet:
Dozvoliti (me lejue) emën foljuer. Sanskr. dharh duhorh, me këcye, me kërcye, me nga andej këndej. (Shif libri III faqja, 15 114, 118 b. H. C. **m.) = pl. donti, r. duti, greqisht… 1. canto, cantare, provoco provocere (sic) k. 3 b zvati, zvoniti, zvuk, zver (me thirrë, me i ra ziles, kumbim, egërsinë) (Shif Gj. L. P. 18) = Prej shkurres këceu kaprolli = zvoliti (jue) me „do”: dozvoliti (me lejue) (H. 16 V.Z.S.N.O.4.GJ.D. 18., 5 libri i III shif shembullin: „Në trimin shtatëmbëdhetë plagë”.
Simbas kësaj gjejmë se fjala dozvoliti (me lejue) nuk asht e jona dhe se duhet, si të damshme për kombin tonë, me e hjedhë në ferrashte.
Me të njajtën mënyrë vjen spjegimi i fjalës nužno (i nevojshëm, i domosdoshëm) dhe mbërrijmë në të njajtin përfundim.
Mandej kaluen në rendin e fjalëve përgjithsisht e në mënyrë të veçantë në rendin e fjalëve n’aktin e drejtorit dhe këtu banë vrejtje kompetente.
Tekembramja: „stili dhe veçorit e stilit n’akt” dhe e mbaruen me tekst të gjanë e të gjatë prej disa tabakësh:
„Paralela ndërmjet gjuhës dhe stilit n’aktin e drejtorit dhe stilit n’Iliadën e Omerit. (Këtu kishin gjetë se stili i Omerit asht shum ma i mirë.)”
„Në bazë të gjitha këtyne.— thonë — jemi të mendimit që ky akt t’i kthehet drejtorit … të gjimnazit, që simbas vërejtjevet tona ta korigjojë me ndërgjegje dhe mbas kësaj pune mund të punohet me aktin çka duhet ma tej.”
Mbas nji mueji të tanë mblidhet Pleqsija e shqyrton aktin dhe mandej vendos që akti t’i kthehet drejtorit që, mbas vërejtjeve t’eksportëve, ta korigjojë dhe t’ia dërgojë përsëri Ministris për punë të matejshme. Zotni referentëve u caktohen nga 250 dinarë gjytyr si honorar për referate, që kanë me u pague nga fondi për pensionin e vejushave të nëpunësve të degës s’arsimit, ose prej buxhetit të caktuem për rrogat e shërbtorëve. Pleqsija me njerzit ia përcjellë mendimin e vet zotni Ministrit për punë të matejshme. Mandej akti prej Ministris (bashkangjitun referati me ./.) i kthehet drejtorit që ta korigjojë simbas rekomandimeve e vërejtjeve t’ekspertëve…
Kështu atje, shqyrtohen themelisht dhe me kompetencë të gjitha sendet dhe shkëmbehen shkresat nji gjysëm vjeti derisa n’akt të ndreqet edhe gabimi ma i vogël gramatikuer dhe vetëm mandej mund të merret në dorë me pa çka duhet ba në lidhje me at akt. Prej aktit ma të vogël nga korespondenca e madhe, rritet nji akt aq i madh sa njeri mezi mundet me e çue në shpindë.
Tanë nëpunsit në Ministri, mbasi janë shkrimtarë, atëherë, kuptohet, shkruejnë libra; vetëm zotni ministri nuk shkruen kurrgja. Para tij s’guxova as me dalë, sepse të gjithë më bindën që të mos baj nji orvatje të këtillë arogante, poqese due me e pasë kryet shëndoshë. Zotni ministri, thonë, merret gadi gjithnji me gjimnastikë, asht njeri shum idhnak dhe don me u zanë. Madje, treguen se nji ditë u rrah me vikarin e kishës. Dhe vikari i kishës ishte sportist i mirë, kalorës i pasionuem, por njeri shum idhnak dhe pokështu zihej me gëzim. I kishte ra me shkop në krye njij prifti në tempullin e Zotit për arsyena të padijtuna. Ai kët ves të mbrapshtë, si mendojnë të gjithë, e kishte fitue tue lexue shum libra të shejtë dhe njeriu i përligj sulmet e tij, e madje as nuk i idhnohej kush. Konflikti i tij i parë me Ministrin kishte ndodhë për shkak të disa vrapimeve kuajsh dhe shpejt u paraqiten edhe shum çashtje tjera, të devotshme dhe të stërshejta prej të cilave mvarej edukimi i drejtë i rinis. Për shembull, kryetari i fes kërkoi që të hyjë pa çare në librat shkollorë për fen edhe nji pjesë në lidhje me rritjen e kuajve, kurse Ministri kërkoi që në vend të saj të hyjë artikulli për notin. Në këto çashtje me randsi asnjani nuk donte me lëshue pa dhe puna, pak nga pak, mbërrini deri aty sa nuk mujshin me e kqyrë njani tjetrin. Ministri, që të mundte me i ba sa ma keq kundërshtarit, urdhnoi që bile as në zoologji ndër shkolla, të mos guxojë kush me dhanë mësim për kalin dhe në vend të kësaj kafshe të neveritshme, kur asaj i vjen radha me e mësue, t’epet mësim për notin n’ujë të ftofët.
Por me u ndërrue nji vend në libër leximi fisht gja e vogë sepse edhe librat shkollorë dhe bile tanë programi i mësimit, ndërrohen krye dy ditësh.
Nuk ka njeri që gjindet me shërbim në degën e arsimit dhe që nuk shkruen libra për shkolla; e përpos kësaj secili kishte përgatitë ndonji libër të dobishëm për lavrimin e nxanësve dhe lektyrë për fëmijt e mirë.
Librat, në të vërtetë shkrimtarët, presin rendin. Duhet me ndihmue shum materialisht dhe për kët shkak edhe librat i blejnë ose ua rekomandojnë shkollave si të detyrueshëm për mësim. Në rend të parë Ministri i kënaq miqt e vet të ngushtë dhe ilakat. Taman sa pranohet nji libër dhe nxansit e blejnë, kur qe, të nesërmen ia sjell ministrit nji libër tjetër ndonji mik tjetër ma i ngushtë dhe kuptohet duhet me i ba nderë edhe atij. Përnjiherë të njajtën ditë qarkorja:
„Tueqenëse libri (për kët dhe at landë prej këtij e atij) mbas nji përdorimi të gjatë asht tregue shum i papërshtatshëm, n’interes të mësimit, libri i deritashëm qitet prej përdorimit dhe merret libri… (emnin e shkrimtarit e kam harrue)”.
Deshta me i ba vizitë ministrit të drejtsis, por ai nuk gjindej në vend. Gjindej n’at kohë në pushim dhe kishte shkue përjashta që t’i studjojë shkollat për fëmijt shurdh-memeca, sepse qeverija ia kishte ngulë në tru vedit që në tokën e stradis t’i themelojë disa shkolla të këtilla që të mundte në kët mënyrë, të përmirsojë rrethanat e këqija financiare të vendit. Mbasi kjo punë, si shum e randsishme dhe sinjifikative, nuk mund të shtyhej ma gjatë, menjiherë kishin ba hapat ma te nevojshëm. Përpos kësaj, posa u dërgue ministri i drejtsis që të studjojë organizimin e shkollave të këtilla me shtesë shum të madhe përpos rrogës, pëmjiherë u emnue drejtori i shkollës për fëmijt shurdh-memeca me rrogë të madhe e shtesë për reprezentacion, mandej u emnuen dhe mësimdhansit, kurse filloi me të madhe dhe ngrehja e ndërtesës së madhe që u caktue për banimin e drejtorit. Kuptohet, mandej u emnue përnjiherë ekonomi për at ent, mjeku, shefi i kontrollit të vendit, arkatari, ndihmës-arkatari, sekretari, tre-katër kopista dhe disa shërbëtorë. Të gjithë, prej drejtorit deri te shërbëtorët, merrshin rrogat me zell dhe pritshin me padurim që të fillojnë punën në detyrën e re — veç drejtorit i cili pëshpëritte poshtë e përpjetë se si ai, me anën e nji njeriu të vet, ilaka i ministrit, do të ndërmjetsojë që n’at ent të pranohen fëmijt plotsisht të shëndoshë.
Ai ent, në të vërtetë nëpunsit, sepse enti as nuk ekzistonte, gjindeshin nën administratën e ministrits së drejtsis, sepse ministri i arsimit kishte deklarue se nuk donte me pasë punë „me çfarëdo shurdhanash”.
Ministri i drejtsis ishte i vetmi që bante kasavet dhe kujdesohej rreth kësaj shkolle për fëmijt shurdh-memeca, kursë punët e ministrit të drejtsis i mbarshtronte ministri i mbrojtjes, ndërsa detyrën e ministrit të mbrojtjes e kryente ministri i arsimit, i cili zakonisht i urrente librat dhe shkollat dhe detyrën e tij si ministër i arsimit e kryente grueja e tij, e cila, si e dijnë të gjithë, lexonte me shum gëzim romane kriminale dhe hante me gëzim akullore me çokolladë.
Stradija (8/12)
Edhepse kisha mendue që të shkoj së pari te ministri i arsimit, prapseprap, për shkak të këtyne ngjarjeve të fundil të papëlqysheme dëshirojsha me ndie çka mendon për kët punë ministri i mbrojtjes dhe të njajtën ditë shkova te ai.
Ministri i mbrojtjes, vocrrak i hajthëm me krahnuer të futun përmbrenda dhe me duer të holla, kish mbarue së kënduemi uratën, pak përpara se me më pranue.
Në zyrën e tij njiherë era e fastigenit dhe e tamjanit sikur në ndonji faltore dhe në tavolinën e tij gjindeshin plot libra fetarë, të vjetër dhe tashma të zverdhuem.
Unë në kohën e parë mendova se kisha gabue dhe ardhë te ndokush tjetër, por uniforma e oficerit të naltë, të cilën e kishte veshë zotni ministri, më dha me besue në të kundërtën.
— Më falni, zotni, — tha ambëlsisht, me nji za të butë, të hollë — mu tash e mbarova së kënduemi uratën e rregullshme. Unë kët gja e baj gjithmonë sa herë ulem në punë dhe veçanërisht tash e lyp puna me u lutë shum ma tepër për shkak të ngjarjeve të fundit të papëlqyeshme në jug të vendit tonë të dashtun.
— Poqese ata vazhdojnë sulmet, këto munden me u ba shkak ende për luftë? — e pyeta.
— A, jo, nuk ekziston kurrfarë rreziku.
— Por mue ma han mendja, zotni ministër, se rreziku tashma ekziston kur ata vrasin njerëz dhe plaçkisin çdo ditë nëpër tanë nji krahinë të vendit tonë.
— Vrasin, kjo asht sagllam, por na nuk mund të jemi aq të pakulturuem, aq t’egjër si… Këtu asht ftoftë, thuese po fryn korent prej dikahit. Plasa tue u thanë sherbëtorëve krahthatë që n’odën time temperatura të jetë gjithmonë gjashtëmbëdhetë gradë e gjysë, por megjithatë kurrgja… — e ktheu zotni ministri bisedën e fillueme dhe i ra ziles për të thirrë sherbëtorin.
Sherbëtori hyni e u përkul dhe dekoratat i tinglluen në krahnuer.
— Paj a ju kam thanë, pafshi zotin, që temperatura në kabinetin tim të jetë gjashtëmbëdhetë gradë e gjysë, kurse që, tash përsëri ftoftë; mandej njifarë korenti; vërtet me u mërdhi njeriu!
— Qe, zotni ministër, vegla për matjen e nxehtsis tregon tetëmbëdhetë! — tha sherbëtori me njerzi dhe u përkul.
— Atëherë, mirë — tha ministri i kënaqun me përgjigjen — tash mundeni me Shkue, po të keni qejf.
— Sherbëtori u përkul prap thellë, dhe duel.
— Mu kjo temperatura e mallkueme, besomni, asht kah më jep shum brenga, e temperatura për ushtri asht gja me randsi. Poqese temperatura nuk asht si lypet me qenë, ushtrija nuk vlen kurrgja… Tanë mëngjesin e kam përgatitë nji qarkore për të gjitha komandat. Qe bash do t’jua lexoj.
„Meqenëse në kohën e fundit janë shpeshtue invadimet e Anutëve në krahinat jugore të vendit tonë, urdhnoj që ushtarët, çdo ditë së bashku, nën komandë, t’i luten zotit të madhnueshëm për shpëtimin e atdheut tonë të shtrejtë e të dashtun, të vaditun me gjakun e të parëvet tanë trima. Uratën për kët rast, ate që lypet ka me e caktue prifti ushtarak; por në fund t’uratës të vijë dhe kjo: „Zoti i mshirshëm t’ua çeli dyert e parajsës qytetarëve të mirë, të qetë dhe të drejtë që ranë fli të furis s’Anutëve t’egjër! Zoti t’iu përdllojë shpirtin e tyne të drejtë dhe patriot; u qoftë i lehtë dheu i stradis, të cilin e deshtën me sinqeritet dhe nxehtsisht! Lavdi u qoftë!” Këte duhet ta shqiptojnë të gjithë ushtarët dhe eprorët njiherit, por duhet të shqiptohet me za të devotshëm dhe të përshpirtshëm. Mandej të gjithë të drejtohen, ta ngrejnë kryet krenarisht dhe mburrshëm si iu ka hije bijve trima të vendit tonë dhe të bërtasin tri herë me za bumbullues: „Rrnoftë Stradija, poshtë Anutët!” Duhet me pasë kujdes që tanë kjo punë te kryehet bukur dhe me kujdes, sepse prej saj mvaret e mira e atdheut tonë. Kur t’i kryejnë të gjitha këto pa rrezik, atëherë disa çeta me flamur, të marshojnë ngadhnjyeshëm nëpër rrugë, me tingujt bumbullues luftarak të muzikës, kurse ushtarët duhet të hjedhin hapat rreptë, ashtuqë në çdo hap t’u tundet truni në krye. Mbasi puna asht e ngutshme, këte keni me e krye menjiherë pikë për pikë dhe mbi të gjitha me raportue holisishëm… Në të njajtën kohë urdhnoj në mënyrën ma të rreptë që t’i kushtoni kujdes të veçantë temperaturës nëpër kazerma që të mundet me u zbatue kushti ma esencial për zhvillimin e ushtris”.
— Kjo do të ketë sukses patjetër, poqese qarkorja mbërrin me kohë! — thashë.
— M’asht dashtë me u ngutë medoemos, dhe, shyqyr zotit, asht rrahë me telegraf tanë qarkorja nji orë të tanë para ardhjes suej. Sikur të mos isha ngutë që punën ta baj me mend kështu me kohë, mund të kishin ndodhë plot akcidente të papëlqyeshme dhë të këqija.
— Keni të drejtë! — thashë, sa për të thanë diçka, megjithse nuk mujsha me i ra n’erë kurrkund se çfarë gjaje e keqe kishte me ndodhë.
— Po, zotnija im, ashtu asht. Sikur unë. si ministër i ushtris të mos kisha punue ashtu, ndonjani prej komandantëve në jug të vendit, do të kishte mujtë me e përdorë ushtrin që me armë t’u shkojë në ndihmë qytetarëve tanë dhe të derdhi gjak anuti. Gjithë oficerët tanë mendojnë se kjo do t’ishte mënyra ma e mira por ata nuk duen që të mendojnë për këto punë pak ma thellë dhe ma gjithanshëm. Ma parë e ma dalë, na, qeverija e sodit duem politikë të jashtme paqsore, të devotshme, na nuk duem ndaj anmiqvet të jemi jo njerëz; e për ate që ata po sillen ashtu egërsisht ndaj nesh, Zoti ka me ua pague me vuejtje të përjetshme dhe kërsitje dhambësh në zjarmin e ferrit. Gjaja e dytë, or zotni i im i dashtun, e cila poashtu ka randsi, asht se qeverija e sodit nuk ka partizanë në popull dhe ushtrija na duhet kryekreje për punët tona të mbrendshme politike. Për shembull, poqese ndonji komune gjindet në duer të kundërshtarëve, atëherë duhet me përdorë ushtrin e armatosun që trathtarët e këtillë të këtij atdheu të vuejtun, të dënohen dhe pushteti t’i jepet në dorë ndonji njeriut tonë…
Zotni ministri u kollit dhe unë ia grabita fjalën:
— Të gjitha këto janë të vërteta, por, poqese invadimet e çetave t’Anutëve marrin përpjestime më të forta?
— E, atëherë do të kishim ndërmarrë edhe na masa ma t’ashpra.
— Çka mendoni, poqese guxoj me pyetë, zotni minister, në nji rast të këtillë?
— Kishin me u marrë masa ma të rrepta, por prap me takt, urtsi dhe tue mendue mirë. Në kohën e parë do të kishim urdhnue që nëpër tanë vendin të merren prap rezolucione ma të rrepta dhe, për zotin, poqese edhe kjo nuk do të ndihmonte, atëherë kishte me na u dashtë medoemos, kuptohet, pa humbë asnji çast, me nxjerrë nji fletore patriotike me tendencë ekskluzivisht patriotike, dhe në nji fletore kësisoji me sjellë nji varg të tanë artikujsh t’ashpër, bile edhe shpotitës kundër Anutëve. Por, zoti mos e dhashtë, që tashma për fat të keq, puna të mbërrijë deri aty — tha ministri dhe uli kryet me përultsi dhe zu me ba kryq, tue përshpëritë me buzët e veta të zbeta e të dobsueme, urata të nxehta.
Mue, në të vërtetë, nuk më preku aspak ndjenja e bekueme, religjioze, por, edhe unë, vetëm sa për të ba shoqni, fillova me u kryqzue dhe më kapluen disa mendime të çuditshme:
„Vend i çuditshëm! — mendova — Atje vriten njerzit, kurse ministri i mbrojtjes këndon uratë dhe mendon me nxjerrë fletore patriotike. Ka n’ushtri të bindshme dhe trime; kjo asht provue në kaq lufta; po pge atëherë mos me nxjerrë nji sasi ushtarësh në kufi dhe me ndalue rrezikun prej çetave t’Anutëve?
— Ju çudit, ndoshta, plani im kësisoji, zotni? — m’i ndërpreu ministri mendimet.
— Paj edhe më çudit! — thashë pa dashje, edhepse u pendova menjiherë për at mos përsiatje.
— Nuk jeni mjaft në korent të punës, i dashtuni im. Nuk asht këtu gjaja kryesore me e ruejtë vendin, por me e mbajtë kabinetin sa ma gjatë. Kabineti i kaluem ndejti në fuqi nji muej, kurse na teksa dy tri javë dhe të rrëxohemi kështu, s’ka lezet. Pozitën e kemi gjithmonë të tronditun dhe na, ta merr mendja, s’kemi çare pa përdorë të gjitha masat që të mbahemi sa ma tepër në pushtet.
— Çka bani?
— Punojmë ate që kemi ba deri tash! Përgatisim çdo ditë gjana të paprituna, bajmë kremtime, dhe tash, mbasi punët i kemi keq, duhet të trillojmë medoemos ndonji komplot. E kjo barem asht lehtë në vendin tonë. Dhe, gjaja që ka randsi, asht se gjindja asht mësue aq me kët punë sa bile, edhepse asht krejt robnisht e ndëgjueshme, kërkon me marrë vesh: „Çka? Vallë nuk ka ende kurrnji komplot?” vetëm poqese njeriu vonon me e përdorë disa ditë ma tepër kët mjet shum të sigurt për ta pengue opozitën. Kështu, pra, për shkak të këtyne befasive, kremtimeve, komploteve, kemi nevojë gjithmonë për ushtri për punët tona të mbrendshme. Pse njerzit vriten, kjo asht për ne gja e dorës së dytë, or zotnija im. Për mue gjaja kryesore asht që të kryej punët ma të ngutshme, ma të dobishme për vendin se sa ate që do t’ishte ashiqare budallallëk, me luftue kundra Anutëve. Si më duket nga gjithë shejat mendimi juej në lidhje me këto punë, nuk asht origjinal; kështu, për fat të keq, mendojnë dhe оficerët tanë dhe ushtrija jonë, por na antaret e kabinetit të sodit, e shiqojmë punën shum ma thellë dhe ma me mend.
— Paj, vallë ushtrija a duhet për ndonji gja tjetër mа shum se sa asht mprojtja e vendit, mbrojtja e atyne fаmiljeve, atje në jug, që vuejnë prej zullumit të huej? Po ajo krahinë zotni ministër, i dërgon n’ushtri bijt e vet, i dërgon me gëzim, sepse në ta, n’ushtri, sheh mbështetjen e vet, — i thashë zotni ministrit, mjaft me zemrim edhepse nuk ishte nevoja me ia thanë, por i plas damari njeriut dhe ban çdo gja, si me i pasë këcye dreqi në qafë.
— A mendoni se ushtrija nuk ka detyrë ma të ngutshme, zotni? — më tha zotni ministri me za të butë, por qortues dhe me njifarë përbuzje, tue më matë me nënçmim prej majës së kres deri në fund të kambëve.
— A mendoni? — përsëriti ai tue fsha me dhimbje.
— Por, ju lutem,… — fillova diçka dhe kush e din çka dojsha me thanë, sepse edhe vetë nuk e dij, por ministri ma preu fjalën me za ma të fortë, tue shqiptue në mënyrë sinjifikative pyetjen e vet të randsishme dhe bindse.
— Po paradat?
— Çfarë paradash?
— Po vallë dhe për këte mund të pyesi njeriu? Paj, barem kjo asht çashtje me shum randsi në vend! — u zemrue pak ministri i qetë dhe i devotshëm.
— Më falni, nuk e kam dijtë këte — thashë.
— Nuk e keni dijtë?!… Gjepra! E unë ju flas pada se, për shkak befasish të randsishme në vend duhet të ketë medoemos dhe kremte e parada. E ku do të mujshin me u ba këso punësh pa ushtri? Këto janë barem për sot detyrat e saja kryesore. Le t’invadojnë çetat anmike, këto nuk janë aq gjana me randsi; por me randsi asht që na të paradojmë nëpër rrugë me ushtimën e burijave; sikur tashma rreziku ta kërcnojë shum vendin, atëherë, ndoshta dhe ministri për punët e jashtme të vendit, ndoshta do të fillojë me u kujdesue për te, poqese nuk ndodhet rastësisht i zanun me punët e veta shtëpijake. Ai, i ngrati, ka mjaft fëmij, por megjithkëte shteti kujdeset për njerzit e vet me merita. Fëmijt e tij mashkuj e dini, mësojnë shum keq; çka mund të bajshin tjetër veçse me i mbajtë me bursë të shtetit. Kjo asht e drejtë; edhe për fëmijt femna shteti kujdeset, sepse u përgatit miraz me shpenzimet e qeveris ose dhandrrit që ka me e marrë vajzën e ministrit, ka me i dhanë pozitë të naltë, të cilën ndryshe, kuptohet tashma, nuk do të kishte mujtë me e marrë kurr.
— Asht gja e bukur kur çmohen meritat — thashë.
— Te na kjo asht gja e mrekullueshme. Në kët pikë nuk mundet me u barasue kush me ne: kushdo që të jetë ministër, madje i mirë ose i keq, shteti bujar gjithmonë kujdeset për familjen e tij. Unë nuk kam fëmij, porse shteti do ta dergojë kunatën time me mësue pikturë.
— Zojusha kunatë ka prirje, a?
— Paj ajo deri tash nuk ka vizatue kurrgja; por kush e din mund të pritet sukses. Me te do të shkojë edhe burri i saj, baxhanaku im. Edhe ai asht caktue bursist shteti. Ai asht njeri shum i vyeshëm dhe serioz; mund të shpresojmë prej tij shum gjana.
— Ky ëasht çift i ri?
— Të rij, ende mbahen; baxhanaku ka gjashtëdhetë dhe kunata rreth pesëdhetë e katër vjet.
— Zotni baxhanaku i juej sigurisht merret me shkencë?
— O, po si jo! Ai krykreje asht pemëshitës, por me gëzim lexon romane; kurse fletoret, si thuhet, i përbinë, lexon çdo fletore tonën, fletoret e ndryshme i çfletzon dhe romane ka lexue ma tepër se njizet. Ate e kemi çue të studjojë gjeologjin.
Zotni ministri heshti, filloi me mendue diçka dhe zu me i dredhë rruzaret e veta që i vareshin në shpatë.
— Përmendët befasin, zotni ministër? — ia kujtova bisedën e fillueme, sepse nuk m’interesonte shum as baxhanaku i tij, as kunata e tij.
— Por, po, keni të drejtë, unë e shmanga pakëz bisedën në gjana të dorës së dytë. Keni të drejtë. Kemi organizue nji befasi shum të madhe, e cila do të ketë patjetër sinjifikacion të madh politik.
— Kjo do të jetë, vërtetë, gja me randsi! A thue njeriu nuk guxon me dijtë kurrgja për te para se të ndodhi? — e pyeta me kureshtje.
— Pse jo, ju lutem? Kjo gja i asht shpallë popullit dhe tanë, populli përgatit gazmime dhe pret çdo çast ngjarje me randsi.
— Kjo do të jetë ndonji lumrn për vendin tuej?
— Lumni e rrallë. Tanë populli gëzohet dhe e përshëndet me entuziazëm qeverin për administratën e urtë dhe patriotike. Për kurrgja tash nuk flitet e nuk shkruhet ma në vendin tonë, por vetëm për at ngjarje të lumtun që do të ndodhi shpejt.
— Dhe ju, patjetër, keni përgatitë gjithëçka lypet që nji ngjarje e tillë e lumtun të ndodhi medoemos?
— Na ende nuk kemi mendue kurrgja ma me themel për te, por nuk përjashtohet mundsija që me të vërtetë të ndodhi ndoji ngjarje e lumtun. Ju, e dini sigurish at prrallën e moçme, prrallën e stërlashtë se si në nji vend pushteti i kumtoi popullit të pakënaqun se do të çfaqet në vend nji Zheni i madh, në të vërtetë Mesija, që do ta shpëtojë prej borxheve, administratës së keqe dhe prej çdo fatkeqsije e mjerimi dhe do ta çojë popullin nëpër rrugë ma të mira, kah nji ardhmëni e lumtun. Dhe me të vërtetë populli i dërmuem dhe i pakënaqun prej pushtetit toksuer dhe qeverimit, u qetsue dhe u banë argtime nëpër gjithë vendin… A thue nuk e keni ndëgjue kurr kët prrallë të vjetër?
— Jo, por asht shum interesante. Ju lutem çka ndodhi ma vonë?
— Filluen, siç ju tregova, gëzimi e dëfrimi në tanë vendin. Madje, populli, tubue në mbledbjen e madhe të përgjithshme popullore, vendosi që me ndihma të mëdha të blehen pasuni të mëdha dhe të ngrehen shum pallate, në të cilat do të shkruhej: „Populli Zhenis së vet të madh dhe shpëtimtarit”. Të gjitha këto u banë për nji kohë të shkurtë, të gjitha ishin përgatitë, vetëm pritej Mesija. Madje populli me votime të hapta, ia zgjodhi dhe emnin shpetimtarit të vet.
Zotni ministri u ndalue dhe i muer përsëri rruzaret e veta në të cilat filloi me i numrue kadalë kokrrat.
— Dhe u cfaq Mesija? — e pyeta.
— Jo.
— Kurrsesi?
— Ndoshta kurrsesil — tha ministri me indiferencë dhe dukej se e tregonte kët prrallë pa vullnet.
— Pse?
— Kush e din!
— Paj madje nuk ndodhi as kurrgja me randsi?
— Kurrgja.
— Gja e çuditshme! — thashë.
— Në vend të Mesis, at vjet ra breshën i madh dhe i asgjasoi të gjitha të mbjellunat në vend! — tha ministri tue shique qetas rruzaret qelibari.
— Po populli? — pyeti.
— Cili?
— Paj populli i atij vendi për të cilin flet kjo prrallë interesante.
— Kurrgja! — tha ministri.
— Bash kurrgja?
— Çka kishte me ba?… Populli si populli!
— Kjo asht nji çudi e mrekullueshme! — thashë.
— Hë de! Po ta kqyrni me të drejtë populli tekembrama asht në qar.
— Në qar?
— Kuptohet.
— Nuk kuptoj!
— Gja e thjeshtë… Populli, barem disa muej jetoi në gëzim e lumni.
— Kjo asht e vërtetë! — thashë i turpnuem që nuk mujta me e interpretue kështu menjiherë nji gja të thjeshtë.
— Mbas kësaj kuvenduem ende mbi gjana të ndryshme dhe zotni ministri ma përmendi midis tjerash se si bash me rastin e kësaj ngjarjeje të lumnueshme, për të cilën ishte fjala, po në të njajtën ditë do të bajë edhe tetëdhetë gjenerala.
— Po sa sish keni tash? — pyeta.
— Kemi mjaft, shyqyr zotit, por duhet me u ba ajo punë medoemos për shkak të famës së vendit. Mendoni vetëm si tingllon kjo: tetëdhetë gjenerala për nji ditë.
— Kjo imponon, — thashë.
— Ta merr mendja. Me randsi asht që të bahet sa ma tepër kangë e piskamë!
Stradija (6/12)
Ministri i financave, kur i shkova për vizitë, më pranoi menjiherë, edhepse, si thot ai, ishte i zanun me shum punë.
— Bash mirë keni ba që keni ardhë, zotni, kështu kam me mujtë me u çlodhë nji fije. Deri tash kam punue dhe më besoni, tashma po më dhemb kryet! — tha ministri dhe më shiqoi me nji shiqim të kapitun dhe të vuejtun.
— Vërtet pozita e juej asht mjaft e randë pranë nji pune kaq kolosale. Sigurisht keni mendue për ndonji çashtje financiare të randsishme? — vërejta.
— Besoj me bindje se ka me ju interesue në çdo mënyrë polemika që baj me zotni ministrin e botores për nji çashtje shum të randsishme. Prej mëngjesit kam punue plot tri orë në te. Besoj me bindje se kam të drejtë dhe se mbroj nji punë të drejtë!… Qe po ju dëftoj artikullin që e kam ba gati për shtyp.
Unë pritsha me padurim të ndëgjoj at artikull të famshëm dhe në të njajten kohë, të marr vesh rreth çkafit bahet kjo luftë e randsishme dhe e rreptë midis ministrit të financave dhe ministrit të botores. Ministri, me denjsi, me seriozitet solemn në fytyrë, muer në dorë dorëshkrimin, u kollit dhe lexoi titullin:
„Ende dy tri fjalë në lidhje me çashtjen: Deri ku shtrihej në jug kufini i vendit tonë në kohën e lashtë.”
— Paj, kjo si duket qenka ndonji debate historike.
— Historike, — tha ministri pakëz i çuditun prej pyetjes ashtu të papandehun dhe më shiqoi nëpër syzat e veta me nji shiqim të topitun, të lodhun.
— A merreni me histori?
— Unë?! — bërtiti ministri me njifarë idhnimi në za… Kjo asht shkenca me të ciiën merrem tashma afër tridhetë vjet dhe. që mos t’ia rris veshët vedit, me sukses — mbaroi fjalën ministri dhe më shiqoi qortueshëm.
— Unë e çmoj fort historin dhe njerzit që tanë jetën e tyne ia kushtojnë kësaj shkence cok të randsishme, — thashë njerzishëm, që pak ose shum, ta përligji sjelljen time të pak ma përparshme me të vërtetë të pamendueme thellë.
— Jo vetëm e randsishme, zotni i im, por ma e randsishmja a keni marrë vesh, ma e randsishmja! — klithi i entuziazmuem ministri dhe më kqyri në mënyrë sinjifikative tue më shqyrtue.
— S’e Iot as topi! — thashë.
— Qe, shiqoni, — prap tha ministri — sa dam do t’ishte sikur, të themi, kufini i vendit tim të caktohej ashtu si e paraqet kolegu im i botores.
— Edhe ai asht historian? — ia preva fjalën me pyetje.
— Historian i rrejshëm. Ai me punën e vet në kët shkencë sjell vetëm dame. Merrni, vetëm dhe lexoni pikëpamjet e tija në lidhje me kët çashtje për kufinin e vjetër të vendit tonë dhe keni me pa çfarë injorance gjindet aty, madje, me e thanë troç edhe jopatriotizëm.
— Çka provon ai, poqese mundeni me e dijtë? — e pyes.
— Nuk provon ai kurrgja, or zotnija i im! Asht argumentim i trishtueshëm kur ai thot se kufini i vjetër n’anë të jugut ka shkue në veri të qytetit të Kradis. Kjo asht gja e pandershme, sepse anmiqt tonë atëherë munden me ndërgjegje të qetë me pasë pretendime deri mbi Kradi. Çka mendoni, sa dam i sjell me ate këtij vendi të vuejtun? — bërtiti mmistri idhshëm, me urrejtje plot arsye, me za të dridhshëm, të dhimbshëm.
— Dam i pamatun! — vikata edhe unë i çmeritun nga kjo lemeri që do ta përfshinte krejt vendin nga injoranca dhe mof kuptimi i ministrit të botores.
— Unë kët çashtje, zotni, nuk kam me e lanë, sepse këte ma në fund, ma ngarkon detyra që më duhet me e krye karshi atdheut tonë të dashtun si bir i tij. Unë kët çashtje do ta paraqes edhe para vetë përfaqsis popullore dhe ajo le të bijë vendimin e vet që duhet të vlejë për çdo qytetar të këtij vendi. Në rastin e kundërt do të japi dorëheqjen, sepse ky tashma asht konflikti i dytë me ministrin e botores dhe të gjitha këto për çashtje kaq me randsi për vendin.
— Po Parlamenti a mundet me vendosë edhe për këto çashtje shkencore?
— Pse jo? Parlamenti ka të drejtë për të gjitha çashtjet me pru vendime që janë të detyrueshme për çdokend si ligjë. Bash dje nji qytetar i paraqiti Parlamentit nji lutje që dita e lindjes t’i bahet llogari pesë vjet ma heret se sa asht lindë.
— Si mundet kjo? — bërtita pahiri prej çudis.
— Mundet, pse jo?… Ai, po e zamë, asht lindë në vjetin …84 dhe Parlamenti ditën e lindjes së tij e proklamon në vjetin …69.
— Gja e çuditshme! Po çka i duhet kjo?
— I duhet pse vetëm kështu ka të drejtë me u kandidue për deputet në nji vend të shprazët dhe ai asht njeriu ynë dhe do të ndihmojë si ka hije situatën aktuale politike.
I habitun prej çudis nuk mujta me folë asnji fjalë. Ministri thuese e venoroi kët gja dhe tha:
— Si duket po ju çudit kjo gja? Të tilla raste dhe të ngjajshme me këto nuk janë të rralla. Nji zojës Parlamenti ia pranoi lutjen me nji natyrë të njajtë. Ajo u lut që Parlamenti ta shpalli për dhetë vjet ma të re se sa asht. Nji tjetër, prap, paraqiti lutje që Përfaqsija popullore t’i bijë nji vendim kompetent se me burrin e vet ka lindë dy fëmij, të cilët përnjiherë bahen trashëgimtarët legjitim të burrit të saj të pasun. Dhe Parlamenti, kuptohet, mbasi ajo kishte miq të fortë e të mirë, e pranoi lutjen e saj naive dhe fisnike edhe e shpalli nanë të dy fëmijve.
— Po ku janë fëmijt? — e pyeta.
— Cilët fëmij?
— Paj, fëmijt për të cilët po flitni?
— Këta fëmij nuk ekzistojnë, a po merrni vesh, por llogaritet se, për shkak të këtij vendimi të Parlamentit, ajo zojë ka dy fëmij dhe kështu meni jeta e keqe midis asai dhe burrit të vet.
— Këte nuk e marr vesh, — vërejta, edhepse madje nuk ishte e njerzishme, që ta thom at gja.
— Si nuk e merrni vesh?… Gja shum e thjeshtë. Ai tregtari i pasun, burrë i zojës për të cilën flasim, nuk ka fëmij me te. A po merrni vesh?
— Po marr vesh.
— Eh, bukur, tash venja veshin ma tej: meqenëse ai asht shum i pasun, dëshiron që të ketë fëmij, që ta trashëgojnë pasunin e tij të madhe dhe për kët shkak jeta bahet shum e keqe midis tij dhe grues së vet. Grueja e tij, mandej, si po ju tregoj, i paraqiti lutje Parlamentit dhe Parlamenti e muer parasysh. Po tregtari i pasun a asht i kënaqun me nji vendim të këtillë të përfaqsis popullore?
— Ta merr mendja se asht i kënaqun. Tash asht qetsue plotsisht dhe prej atëherë e don shum gruen e vet.
Biseda vazhdoj ma tutje. Kuvenduem për shum gjana, por zotni ministri asnji fjalë të vetme nuk e shtoi për çashtje financiare.
Tekembrama mora guxim ta pyes në mënyrën ma të përulët:
— Financat janë të rregullueme shum mirë në vendin tuej, zotni ministër?
— Shum mirë — tha ai me besim dhe mandej menjiherë shtoi:
— Gjaja ma me randsi asht me e hartue buxhetin mirë; mandej të gjitha punët tjera shkojnë lehtë.
— Sa miliona asht buxheti vjetuer i vendit tuej?
— Ma tepër se tetëdhetë milion dhe këta kështu janë të ndamë: për ish ministrat të cilët tash ndodhen qoftë në pension, qoftë në dispozicion, tridhetë milion; për blemje dekoratash dhetë milion; për me shti popullin që të kursejë pesë milion.
— Më falni, zotni ministër, që po ju pres fjalën… Nuk kuptoj pse me shpenzue pesë milion për me e shti popullin që të kursejë?
— Eh, shifni, zotni, kursimi padyshim asht gjaja ma me randsi, kur asht fjala për financa. Këso novitetesh nuk ka kurrkund në botë, por neve na mësoi për te halli për shkak të rrethanave të këqija të vendit, kështu kemi dashtë me e flijue çdo vjet kët shumë bukur të madhe vetëm që të mundemi me i ndihmue popullit dhe me e lehtsue pak ase shum. Tash, sidoqoftë, ka me ecë puna ma mirë, sepse për kët kohë të shkurtë u asht dhanë rrumbullak nji milion shkrimtarëve të librave mbi kursimin për popull. Unë edhe vetë kam vendosë që t’i ndihmoj pak ose shum popullit në kët pikëpamje dhe tashma kam fillue me e shkrue veprën „Kursimi në popullin tonë në kohën e vjetër”, kurse djali im shkruen veprën „Ndikimi i kursimit në përparimin kulturuer në popull” dhe vajza ime ka shkrue deri tash dy tregime prap për popull, në të cilat flitet si duhet me kursye dhe tash asht tue shkrue të tretin: „Lubica dorëlirë dhe Mica kursimiare”.
— Do të jetë patjetër ndonji tregim shum i bukur?!
— Shum i bukur; në te flitet si sharron Lubica për çashtje dashunije dhe si Mica u martue për nji pasanik të madh dhe gjithmonë u dallue për kursime. „Atij që kursen edhe zoti i ndihmon” përfundon tregimi.
— Kjo do të ketë ndikime jashtëzakonisht të mira në popull — thashë tepër i gëzuem.
— Merret vesh, vazhdon zotni ministri — ndikime të mëdha e të randsishme. Qe, për shembull qyshse njerzit kanë nisë me kursye, vajza ime ka kursye deri tash miraz për vedi ma tepër se njiqindmijë.
— Atëherë kjo qenka për ju partija ma me randsi në buxhet — vërejta.
— Ashtu asht, por vetëm kemi heqë „zi” derisa na ra në mend nji mendim fatmirë kësisoji; kurse partit tjera të buxhetit kanë qenë edhe ma parë, para ardhjes sime si ministër. Për shembull, për kremtet popullore pesë miljon, për shpenzime sekrete qeveritare dhetë miljon, për policin e msheftë pesë miljon, për mbajtjen dhe përforcimin e qeveris në poziten e vet pesë miljon, për reprezentacion antarëve të qeveris nji gjysëm miljoni. Këtu jemi, si gjithkund, shum kursimtarë. Dhe tash vijnë të gjitha partit tjera ma pak të randsishme në buxhet.
— Po për arsim, ushtri, dhe aparatin administrativ?
— Po, keni të drejtë, edhe këtu, përpos arsimit, shkojnë nja dyzet miljon, porse këto hyjnë në deficitin e rregullt vjetuer.
— Po arsimi?
— Arsimi? Eh, ai tashma kuptohet, hyn në shpenzimet e paparashiqueme.
— Paj me çka e mbuloni mandej nji deficit kaq të madh?
— Me kurrgja. Me çka mund të mbulohet? Mbetet borxh. Posa grumbullohet shum deficit, marrim hua dhe kështu prap. Por edhe nga ana tjetër kujdesohemi që në disa parti buxhetore të ketë suficit. Unë tashma në ministrin time kam fillue me e zbatue kursimin dhe në kët punë punojë gjallnisht dhe kolegët tjerë të mij. Kursimi, sikurse po ju thom, asht baza për mirëqenjen e çdo vendi. Dje, n’interes të kursimit, e kam qitë prej pune nji shërbëtuer. Ky asht tashma nji kursun prej tetëqind dinarësh në vjet.
— Keni ba nji punë të mirë! Vërejta.
— Duhet patjetër, zotni, që tashma njiherë të fillojmë me u kujdesue për mirëqenjen e popullit. Shërbëtori qan që ta marr prap në punë, lutet, dhe i ngrati nuk asht as i keq, por ajo që nuk shkon nuk shkon, sepse këte e kërkojnë interesat e atdheut të dashtun. „Me gjysën e rrogës kam me shërbye” thot ai. „Nuk mund të bahet, i thom. Unë jam ministër, por paret nuk janë të mijat por të popullit, të fitueme me djersë e gjak dhe unë duhet patjetër t’i baj syt katër për çdo dinar”. Ju lutem, zotni, thueni vetë, si guxoj me i hjedhë poshtë tetëqind dinarë të shtetit? — mbaroi fjalën ministri dhe me duer të shtrime pritte prej meje përgjegje pozitive.
— As topi nuk e lot!
— Qe, para pak kohe asht dhanë nji shumë e madhe të hollash nji antari të qeveris që ta shërojë gruen, nga buxheti për shpenzime sekrete dhe atëherë, poqese nuk vehet re për çdo pare, vaj halli për popullin?
— Sa janë t’ardhunat e vendit, zotni ministër. Kjo gja, ma merr mendja, asht me randsi?
— Tëhe, kjo bash nuk asht me randsi!… Si të ju thom? Në të vërtetë nuk dihet ende sa janë t’ardhunat. Kam lexue diçka në lidhje me to në nji fletore të jashtme, por kush e din a thue asht gja ekzakte. Vetëm, sidoqoftë, t’ardhuna ka mjaft, mjaft padyshim — tha ministri me emocion dhe mburrje eksperti.
Kët bisedë të kandshme e të randsishme na preu shërbëtori, i cili hyni në zyrën e ministrit dhe lajmroi se nji deputacion nëpunsish dëshiron me dalë para zotni ministrit.
— Do t’i thrras për pak kohë, le të presin, — i tha shërbëtorit dhe mandej m’u drejtue mue.
— Besomni se jam aq i lodhun prej pritjes së shumtë në këto dy tri ditë, saqë cok po m’ushton kryet. Kët kohë tash me ju e grabita që të defrehem në nji bisedim të kandshëm!
— Vijnë për punë? — pyeta.
— Kam pasë, qe shiqoni, mu këtu në kambë nji kallo të madhe për beti dhe para katër ditësh e kam ba operacion dhe operacioni, shyqyr zotit, u ba me shum sukses. Për këte vijnë nëpunsit në krye me shefat e tyne që të m’urojnë e të shprehin gëzimin e tyne për kryemjen e operacionit me sukses.
Unë i kërkova ndjesë zotni ministrit që e pengova në punë dhe që mos ta ndajsha ma gjatë prej punës, në mënyrë ma të njerzishme e përshëndeta dhe dola prej kabinetit të tij.
Dhe me të vërtetë për at kallo të zotni ministrit të financave gjindeshin edhe nëpër fletore gjithmonë komunikata të reja.
„Nëpunsit e entit… dje n’ora katër mbasdreke kanë qenë, në krye me shefin e tyne, si deputacion te zotni ministri i financave që t’i urojnë me gëzim operacionin me sukses të kallos. Zotni ministri urdhnoi t’i pranojë njerzisht dhe me gjithë zemër dhe me kët rast zotni shefi n’emën të tanë nëpunësve t’entit të vet mbajti nji fjalim të prekshëm për at rast dhe zotni ministri i falënderoi të gjithë për kët kujdes të rrallë dhe ndjenjë të sinqertë.”
Stradija (5/12)
Në rrugë më zu gafil turma e pamatun e njerëzve, e cila grupe-grupe, shkonte valë-valë nga të gjitha anët, tue u tubue para nji shtëpije të madhe. Secili prej këtyne grupeve të mëdhej njerzish e kishte ngrehë flamurin e vet, në të cilin asht shkrue emni i krahinës, prej së cilës asht populli në grup dhe nën të fjalët: „Çdo gja flijojmë për stradin” ose „stradija për ne asht ma e dashtun se thit!”
Rruga kishte marrë nji dukje të veçantë kremtimi, nëpër shtëpija ishin ngrehë flamujt e bardhë me stemën popullore në midis, të gjitha dyqanet ishin mbyllë dhe çdo qarkullim ishte pre.
— Çka asht kjo? — e pyeta me kureshtje nji zotni në rrugë.
— Festë. Vallë s’e keni dijtë?
— Nuk e kam dijtë.
— Paj për të shkruhet nëpër fletore tashma tri dit. Burri i shtetit dhe diplomati ynë që ka merita të mëdha e të stërmëdha për atdhe, influencë vendimtare në politikën e jashtme e të mbrendshme të vëndit thonë, ka pasë rrufë të randë, e cila u shërue me mëshirën e zotit dhe me interesimin e sinqertë të mjekëve ekspertë dhe kështu, ajo nuk ka me pengue burrin e shtetit, të madh dhe mentar që tanë kujdesin dhe përpjekjen e vet ta kushtojë për të mirën dhe lumnin e këtij vendi të vuejtun dhe ta çojë këte kah nji ardhmëni ende ma të mirë.
Gjindja u mblodh para shtëpis së burrit të madh të shtetit në nji numër aq të madh sa edhe shiu ma i fortë nuk do të mundte me ra në tokë prej burrave, grave e fëmijve. Burrat i kanë heqë fesat, kurse në çdo grup gjindet nga nji njeri të cilit i del pakez prej xhepit fjalimi i shkruem patriotik.
Në ballkon të shtëpis së vet u paraqit burri i shtetit, i thimë, dhe vigma shum e madhe „Rrnoftë!” çau ajrin dhe jehoi nëpër tanë qytetin. Në gjitha shtëpit përqark kishin zbukurue dritaret me lule dhe në to u çfaqën shum krena. Gardhiqet dhe muret rreth shtëpive, kulmet, të gjitha këto plot me njerëz kureshtarë, madje dhe në çdo baxhë të tavanit shiqojnë tinëz barem dy tre krena.
U ndaluen brohoritjet, mbretnoi qetsi vorri, ndërsa prej turmës filloi me vikatë zani i hollë e i dridhshëm:
— O burrë shteti mentar! …
— Rrnoftë, rrnoftë, rrnoftë — e ndërpren kuvendtarin brohoritjet e bujshme dhe të fuqishme, dhe kur u qetsue turma patriotike, kuventari vazhdoi:
— Populli i krahinës sime derdh lot të nxehtë prej gëzimit dhe tue ra në gjuj falënderon krijuesin e plotmshirshëm që me mirsin e vet e çmangu mjerimin e madh nga populli ynë dhe të dëshiron ty, o burrë i virtyshëm i shtetit, jetë të gjatë për lumnin e popullit dhe krenarin e vendit! — mbaroi kuvendtari, ndërsa me mija gërmaza brohoritën:
— Rrnoftë!
Burri i shtetit, mentar, falënderoi kuvendtarin për urimin e sinqertë dhe përmendi se të gjitha mendimet dhe ndjenjat e tij do të jenë dhe në t’ardhmen të drejtueme në punën që të forcohet kultura, ekonomija dhe mirëqenja e atdheut të dashtun.
Ta merr mendja, mbas fjalimit të tij përsëritet shum herë: „Rrnoftë!”
Tash kështu u radhitën nja dhetë kuvendtarë nga krahina të ndryshme t’atdheut dhe mbas çdo fjalimi, burri i shtetit, plak, përgjigjet me fjalime patriotike dhe plot përmbajtje. Natyrisht, gjatë gjithë kësaj përzihej „Rrnoftë-ja” entuziaste dhe bumbulluese.
Vazhdoi gjatë derisa u kryen të gjitha këto ceremoni dhe kur muerën fund, filloi me ra muzika nëpër të gjitha rrugët dhe gjindja shetitshin poshtë e nalt, tue madhnue kështu festën.
Në mbramje u ba ndriçim dhe prap muzika, shoqnue me pishtarë të ndezun, të cilët i mbante turma patriotike e njerëzve, çau ajrin nëpër rrugë të këtij qyteti të lumtun; në naltsi, në qiellin e errtë, u shkapërderdhën fishekzarët dhe ndriçoi emni i burrit të madh të shtetit, i cili duket si me qenë i gërshetuem me hyjz t’imtë.
Mabs kësaj erdhi nata e thellë, e qetë dhe qytetarët patriotë të vendit të bukur — stradis të lodhun tue krye detyrat e nalta qytetare, banë gjumin e ambël tue andrrue t’ardhmen e lumtun dhe madhnin e atdheut të dashtun.
Shpartallue prej këtyne mbresave të çuditshme, nuk mujta me fjetë tanë natën e lume dhe para agimit më kapi gjumi veshun dhe, me krye të mbështetun në tavolinë, m’u duk sikur ndjeva nji za të tmershëm djalli me zgërdhimje smirzezë:
— Ky asht atdheu yt! ha-ha-ha!…
U trondita dhe krahnori m’u dridh nga nji parandjenjë e tmershme, kurse ndër veshë jehoi zgërdhimja smirzezë:
— Ha, ha, ha, ha.
—
Të nesërmen u shkrue për kët festë në të gjitha fletoret e vendit dhe veçanërisht në fletoren qeveritare, në të cilën, pos kësaj, gjindeshin plot telegrame nga të gjitha krahinat e stradis, ndër të cilat, me nënshkrime të shumta të panumërta, ankoheshin që nuk kishin mujtë me mbërrijtë për të çfaqë personalisht gëzimin e vet për shërimin e lumnueshëm të burrit të madh të shtetit.
Veç kësaj, mjeku kryesuer i burrit të shtetit u ba përnjiherë i lavdishëm. Në të gjitha fletoret mund të lexohej se si qytëtarët e vetëdijshëm të këtij apo t’atij vendi, të këtij apo t’atij rrethi ose krahine, tue çmue meritat e mjekut Miron (kështu quhej) do të blejnë dhunti të këtillë e t’atillë të çmueshme. Ndër disa ftetore shkruhej:
„Kemi marrë vesh që edhe qyteti Stradija, simbas shembullit të qyteteve tjera, përgatit dhuratë të çmueshme për mjekun Miron.” Kjo do të jetë nji statujë e vogël sermi e Eskulanit, i cili do të mbajë ndër duer gjithashtu nji divit sermi, rreth të cilit thurën dy gjarpij të praruem n’ar dhe diamantë në vend të syve dhe në gojë mban lule. Në krahnorin e Eskulanit do të jenë të gdhenduna me ar: „Qytetarët e qytetit Stradija, në shëj mirënjohjeje të përjetshme ndaj Atdheut, mjekut Miron”.
Fletoret u mbushën përplot me lajme të tilla. Gjithkund nëpër vend përgatiteshин dhurata të çmueshme për mjekun e me telegrame i shprehej mirënjohja këtij mjeku të lumtun. Nji qytet ishte gëzue aq tepër, saqë filloi madje me i ngrehë nji vilë madhështore, në të cilën ka me qenë e ngulun në mur nji rrasë e madhe mermeri dhë n’at rrasë shprehja e mirënjohjes popullore.
Tashma kuptohet vetvetiu, u pа dhe u shumzue përnjiherë fotografija, e cila paraqitte se si burri i madh i shtetit rroket dorë për dore dhe falënderon mjekun për interesimin e sinqertë. Nën te asht teksti:
„Të falënderoj ty, Miron besnik, ti e largove prej meje sëmundjen, e cila më pengonte që ta kushtoj tanë përpjekjen për lumtunin e atdheut tim të dashtun!”
— Unë e kam krye vetëm detyrën time të shejtë ndaj atdheut.”
Mbi kryet e tyne, bredh në re nji pllumb dhe në sqep ban nji shirit në të cilin gjinden fjalët:
„Krijuesi i mshirshëm largon çdo kob prej Stradis, të cilën e ka në zemër.”
Sipër pllumbit gjindet nji titull i madh: „Për kujtim të ditës së shërimit të lumnueshëm të burrit të madh të shtetit Simon (mendoj se kështu quhej, poqese e kam mbajtë në mend mirë.)
Nëpër të gjitha rrugët dhe hotelet, fëmijt bajnë këto fotografi dhe vikasin me sa za kanë:
— Fotografi të reja: Burri i shtetit Simon dhe mjeku Miron!…
—
Kur lexova disa gazeta të vendit (gati në çdonjanën gjindej fotografija e hollsishme e mjekut të përmendun e patriot) e ndava menden që të shkoj te zotni ministri për ekonomin e vendit.
Ministri i ekonomis, bukur në moshë, burrac i hajthëm, xne thija nëpër flokë, me syza në hundë, më priti ma me njerzi se sa mujsha me pritë. Më vuni që të rrij pranë tavolinës së vet, kurse ai ndejti pranë tavolinës. Tavolina ishte e mbushun me disa libra të vjetër me fletë të zverdhueme dhe me kllefa të grisun nga përdorimi i gjatë.
— Menjiherë do të lavdoj vedin para jush. Nuk mund t’a besoni sa jam i kënaqun! Çka mendoni, çka kam zbulue?
— Ndonji mënyrë se si keni me mujtë me e përsosë ekonomin në vend.
— O, jo! Ç’farë ekonomije. Ekonomija asht e përsosun me ligjë të mira. Për te as që duhet me mendue ma.
Unë heshta tue mos dijtë çka me i thanë, kurse ai më tha me nji buzëqeshje t’ambël e të butë, tue ma tregue alamet libri të vjetër.
—Çka mendoni, cila veper asht kjo?
Unë shtihem sikur po kujtohem, kurse ai prap me atë buzëqeshjen e ambël:
— „Iliada” e Omerit!… Por botim shum, shum… i rrallë!… foli tue ambëlsue çdo fjalë dhe zu me më shique me kureshtje se si kjo do të më lajë gojë hapët.
Vërte u habita, por vetëm për arsyena tjera, mirëpo u shtina se si më habit bash kjo gja e rralë.
— Këte e keni shum gja të bukur — thashë.
— Por kur të ju thom ende se ky botim nuk gjindet ma!…
— Po kjo asht gja e madhnueshme! — bërtita si i gëzuem tepër dhe fillova me e kundrue librin tue u shti si shum i prekun dhe i interesuem për kët gja të rrallë.
Mezi ia dola me pyetje të gjithfarshme me e ndërrue bisedën prej atij Omerit të tij, për të cilin nuk kam ndëgjue kurr asnji fjalë për be.
— Marr lirin, zotni ministër, që të ju pyes në lidhje me ato ligjët e vlefshme ekonomike — thashë.
— Këto janë ligjë, në të vërtetë fjalë, klasike. Asnji vend, besoni nuk shpenzon në ngritjen e ekonomis sa vendi ynë.
— Ashtu dhe lypset, — thashë — ky asht dhe themeli ma me randsi për përparimin e çdo vendi.
— Këte, kuptohet, dhe e kam pasë në mend kur ia dola punës në krye që të bahen ligjë sa ma të mira dhe t’aprovohet buxheti sa ma i madh për ngritjen e ekonomis dhe t’industris së vendit.
— Sa asht buxheti, po të më lejoni me pyetë, zotni ministër?
— Vjetin e kaluem, kur ka qenë ministri tjetër, buxheti ka qenë ma i vogël, por se unë ia mbërrina, me mundim dhe përpjekje që në buxhet të hyjnë pesë miljon dinarë!
— Këto për vendin tuej janë mjaft!
— Mjaft… Eh, tash, shifni, në ligjë ka hy edhe kjo pikë:
— Drithi dhe të mbjellunat në përgjithsi, dunet të paguejnë medoemos sa ma tepër dhe duhet me pasë sa ma shum sish.
— Kjo asht nji ligjë e volitshme — thashë.
Ministri buzëqeshi me kënaqsi dhe vazhdoi:
— I kam nda nëpunsit simbas degëve të tyne, kështuqë çdo katund e ka zyrën ekonomike prej pesë nëpunsish, prej të cilëve ma i madhi asht drejtori i ekonomis dhe i organizimit të punëvet ekonomike të katundit filan fëstëk. Mandej në çdo qendër të rrethit gjindet ekonomi për rreth me personel të madh nëpunsish, mbi të gjithë janë ekonomët e krahinës, që janë nja njizet, n’aq krahina në sa asht i ndamë vendi ynë. Çdonjani prej ekonomëve të krahinës ban mbikqyrjen totale me nëpunsit e vet dhe vëren mbi të gjithë nëpunsit tjerë a e kryejnë detyrën e tyne dhe ndikon për fuqizimin e ekonomis në tanë krahinën. Me anën e tij ministrija (e cila ka njizet drejtori dhe në secilën nga nji drejtor me nji numër të madh nëpunsish), korespondon me gjithë krahinën. Çdo drejtor në ministri korespondon me njanin prej ekonomëve të krahinës dhe ata mandej e lajmrojnë ministrin nëpërmjet të sekretarëve të tyne personalë.
— Atëherë kjo qenka administratë e tmershme — vërejta une.
— Shum e madhe. Ministrija jonë ka numrin ma të madh se të gjitha tjerat. Nëpunsit nuk kanë kur me e çue kryet prej akteve gjithë ditën e lume.
Mbas nji heshtjeje të vogël, ministri vazhdoi:
— Veç kësaj e kam ujdisë punën që çdo katund të ketë nji sallë leximi të rregullueme mirë, e cila duhet të jetë e furnizueme patjetër me libra të mira për punimin e tokës, silvikulturë, blegtori, apikulturë dhe degë tjera t’ekonomis.
— Katundarët sigurisht lexojnë me gëzim?
— Leximi asht i detyrueshëm, si detyrimi ushtarak. Dy orë paradreke, dy orë mbasdreke çdo katundar punues s’ka çare pa i kalue në sallën e leximit, ku lexon (ose i lexojnë poqese asht analfabet) dhe pos kësaj nëpunsit u mbajnë konferenca në lidhje me punimin bashkëkohuer dhe racional të tokës.
— Po kur punojnë atëherë në fushë? — e pyeta.
— Eh, shiqoni si asht. Në fillim duket ashtu. Kjo asht nji mënyrë pune e javashët, e cila në kohën e parë duket e papërshtatshme, por mandej ka me u pa ndikimi mirëbas i kësaj reforme të madhe. Simbas bindjes sime të thellë, gjaja ma me randsi asht të bluhet mirë teorija se mandej shkon puna lehtë dhe atëherë shifet se krejt kjo kohë e kalueme në studimin teorik t’ekonomis, shpërblehet njiqindfish. Lypset, or zotnija im, me pasë bazë të fortë; temel të shëndoshë dhe mandej me ngrehë ndërtesën! — mbaroi fjalën ministri dhe nga tronditja e fshiu djersën prej ballit.
— I miratoj poltsisht botëkuptimet tueja gjeniale për ekonomi, — thashë tepër i gëzuem.
— Dhe kështu me të vërtetë i kam nda bukur pesë miljona: dy miljona për nëpunsit, nji miljon honorar shkrimtarëve për libra ekonomikë, nji miljon për themelimin e bibliotekave dhe nji miljon për shpeiizime udhtimi të nëpunësve. Këto bajnë rrafsh pesë miljon.
— Kët punë e paskeni ujdisë për mrrekulli!… Mjaft po shpenzueki edhe për biblioteka.
— Eh, shifni, unë tash kam dhanë nji qarkore që, përpos librave ekonomikë të blejnë edhe libra mësimi për gjuhën greke dhe latine, kështuqë katundarët mbas punës në fushë të mujnë, tue i mësue gjuhët klasike, me u fisnikue. Çdo sallë leximi ka Omerin, Tacitin, Paterkulin dhe plot vepra tjera të bukura të literatyrës klasike.
— Mrrekulli! — bërtas tue i hapë krahët dhe ngrihem menjiherë, përshëndetem me zotni ministrin dhe nisem, sepse tashma m’ushtonte kryet prej kësaj reforme të madhe, të cilën nuk mujta me e kuptue.
Stradija (4/12)
Të nesërmen shkova për vizitë te ministri, i punëve të mbrendshme.
Para ministris nji turmë djelmoshash t’armatosun, me çehre të mrrolshme, çiltazi të pakënaqun që tash dy tri ditë nuk kishin rrahë qytetarët në kët vend me kushtetutë të rreptë.
Koridoret dhe sallat e pritjes rrestik me njerëz që dëshirojnë me dalë para ministrit.
Kush nuk gjindet këtu! Disa janë të veshun elegant, me cilindër në krye, njado, prap, të rreckosun e coplanë e disa të tjerë me dofarë uniformash të larme e shpata për bel.
Nuk deshta me u paraqitë menjiherë te zotni ministri pse deshta me bisedue pakëz me këta njerëz të ndryshëm.
Ma parë e ma dalë hyna në bisedë me nji zotni të ri, elegant dhe ai më tregoi se ka ardhë me kërkue që të hyjë në shërbim shtetnuer në polici.
— Ju, duket, jeni njeri me shkollë? Sigurisht do të ju shtijnë menjiherë në detyrë shtetnore — i thashë.
Djaloshi i ri u trand prej pyetjes sime dhe frigueshëm u suell rreth vedit për me u bindë a thue ndëgjoi ndokush dhe a ia vuni veshin pyetjes sime. Kur pau se gjithë tjerët ishin të nxanun tue folë me shoqi-shojnë, tue i rrahë hallet e tyne, i erdhi fryma dhe mandej më dha shej me krye që të flas ma ngadalë dhe më tërhoq kujdesisht për mange që të rrijmë pak me nji anë, më larg prej tjerëve.
— Edhe ju keni ardhë me kërkue punë, a? — më pyeti.
— Jo. Unë jam i huej. Dëshiroj me folë me ministrin.
— Për kët arsye ju thoni kështu haptas që si njeri me shkollë do të hy menjiherë në shërbim të shtetit! — tha ai me za t’ulët.
— Vallë nuk mund të thuhet kjo, a?
— Mundet, por kjo kishte me më damtue.
— Si kishte me të damtue, përse?
— Sepse në kët degë, këtu, në vendin tonë, nuk i durojnë njerzit me shkollë. Unë jam doktor në drejtsi, por kët punë e mshehi dhe nuk guxoj me ia thanë kurrkujt, sepse, sikur ta merrte vesh ministri, nuk do të më shtinte në punë. Nji sboq i imi, gjithashtu me shkollë, ka qenë i detyruem, për me hy në punë, të paraqesi vërtetim se nuk ka studjue kurr kurrgja, as nuk mendon me studjue — dhe kështu hyni në punë dhc përnjiherë në pozitë të mirë.
Fola edhe me disa dhe midis tjerëve edhe me nji nëpunës me uniformë, i cili m’u ankue se ende nuk ishte gradue, megjithse u kishte mbathë faje për trathti të naltë pesë vetëve që bajshin pjesë n’opozitë.
Unë e ngushllova për kët padrejtsi kaq të madhe që i bahej.
Mandej bisedova me nji tregtar të pasun, i cili më tregoi shum gjana për të kaluemen e vet dhe prej gjithë atyne mbajta në mend vetëm këte se si, para disa vjetësh, kishte mbajtë hotelin ma të mirë në nji pallangë dhe se si sharroi për shkak të politikës, sepse humbi disa qinda dinarë, por përnjiherë, mbas nji mueji, kur erdhën në fuqi njerzit e tij, muer disa kontrata të mira, prej të cilave fitoi nji kapital të madh.
— Në ndërkohë — tha ai — ra kabineti.
— Dhe prap sharruet?
— Jo, u tërhoqa nga fusha politike. Në të vërtetë, në fillim e ndihmojsha me pare fletoren tonë politike, por nuk shkojsha ndër votime as nuk shquhesha fortë në politikë. Nga ana ime ishte mjaft edhe kjo. Tjerët nuk kanë ba as kaq… Edhe më lodhi politika. Pse të dërmohet njeriu tanë jetën! Tash kam ardhë te zotni ministri me iu lutë që, në zgjedhjet e ardhshme, të më zgjedhin për deputet të popullit.
— Paj, ndoshta, deputetin e zgjedh populli?
— Paj, si t’ju them? … Po, ate e zgjedh populli, kështu asht mbas statutit, por zakonisht zgjidhet ai, të cilin e don policija.
Mbas nji bisede të këtillë me publikun, iu afrova shërbëtorit dhe i thashë:
— Dëshiroj me dalë para zotni ministrit.
Shërbëtori më shiqoi mrrolshëm, krenarisht, me njifarë përbuzje dhe më tha:
— Prit! A shef sa njerëz presin këtu?!
— Unë jam i huej, udhtar dhe nuk mundem me e shty punën për nji tjetër ditë — thashë njerzishëm dhe u përkula para shërbëtorit.
Fjala i huej pat efekt dhe shërbëtori shpejt, si i krisun, fugoi në zyrën e ministrit.
Ministri më pranoi menjiherë njerzisht dhe më tha që të rrij, mbasi para kësaj, kuptohet, i tregova, kush jam dhe si quhem. Ministri, ishte trupgjatë njeri i thatë, me shprehje të randë dhe t’ashpër në fytyrë që të largon prej vedit, megjithse orvatej me qenë sa ma i njerzishëm.
— E si po ju pëlqen këtu ndër ne, zotni? — më pyeti ministri tue u qeshë ftoftas, pa zemër.
Unë u shpreha në mënyrën ma lajkatare për vendin dhe popullin dhe shtova:
— Veçanërisht mundem me e urue kët vend të bukur për administratën e mençme dhe t’urtë. Vërtet njeriu nuk din se çka me admirue ma tepër.
— Tëhe, mundet me qenë dhe ma mirë, na mundohemi sa mundemi — tha me mburrje, i kënaqun nga komplimenti im.
— Jo, jo, zotni ministër, pa lajka, të vret zoti me kërkue ma mirë. Populli asht, po e shof, shum i kënaqun dhe i lumtun. Për këto pak dit u banë aq shum kremtime e parada! — thashë.
— Ashtu asht, por në kët kënaqsi të popullit ka gisht edhe merita ime, sepse ia kam dalë në krye me shti në statut, pos gjithë lirive që i janë dhanë dhe garantue popullit plotsisht, edhe këte:
„Çdo qytetar i Stradis duhet patjetër me qenë i kënaqun dhe i gëzueshëm dhe me përshëndetë me gëzim me deputacione dhe telegrame çdo ngjarje me randsi dhe çdo akt të qeveris.”
— E dij, por si mundet kjo, zotni ministër, me u zbatue? — e pyeta.
— Shirni lehtë, sepse çdokush duhet me doemos me iu bindë ligjëve të vendit! — u përgjegj ministri dhe u fry si biban.
— Bukur — vërejta — por sikur të ndodhi ndonji gja e pavolitshme për popullin dhe interesat e tij si dhe për interesat e vendit? Qe, si për shembull, dje kam marrë vesh prej kryetarit të qeveris se asht ndalue në veri eksportimi i thive; si duket, vendi do të pësojë dam shum të madh prej kësaj pune.
— Gja s’e luen, por kjo s’ka pasë çare pa ndodhë; megjithate sot nesër kanë me ardhë shum deputacione prej të gjitha anëve të Stradis për me e urue kryetarin e qeveris për politikën e urtë dhe të marifetshme me at vend kufitar dhe mik! — tha ministri gëzueshëm.
— Kjo nuk hahet prej s’ambli dhe nji vend kësisoji t’urtë njeriu mundet vetëm me e dëshirue; jam i lirë edhe unë si i huej që të ju uroj sinqerisht për at ligjë gjeniale që duel në dritë për meritat tueja dhe e cila e lumxioi vendin dhe i prapsoi të gjitha brengat dhe hallet.
— Për çdo eventualitet, edhe sikur populli bash të harrojë diçka me krye detyrën e vet ndaj ligjës, tue parashique dhe kët rast ma të keq, veç u kam dërgue, para tri ditëve, nji qarkore serkete të gjitha zyrave policore në vend dhe i kam porositë rreptë që populii, për at rast, të vijë me numër sa ma të madh dhe ta urojë kryetarin e qeveris.
— Po sikur mbrenda pak ditëve të çelet rruga për eksportimin e thive — atëherë çka mendoni me ba? — e pyeta njerzisht dhe me kureshtje.
— Nuk ka gja ma të thjeshtë: dërgoj nji qarkore të dytë sekrete, në të cilën e urdhnoj prap policin që të veproj poashtu me ardhë prap populli në numër sa ma të madh për urim. Kjo në fillim medoemos shkon bukur vështirë, por populli shkallë-shkallë mësohet dhe vjen edhe vetë.
— Ashtu asht. keni të dretë! — thashë i habitun prej përgjigjes së ministrit.
— Njeriu, zotni, mundet me ba çdo gja, vetëm kur don dhe kur ka bashkim. Na në qeveri ndihmojmë njani tjetrin që urditni i secilit antar të qeveris të zbatohet sa ma me përpikni. Qe shiqoni, sot ma ka dërgue ministri i arsimit nji qarkore të veten që edhe unë ta ndihmoj dhe t’u urdhnoj organeve poIicore që mvaren prej ministris sime që t’i përmbahen rreptsisht asaj qarkorjeje të Ministris s’Arsimit.
— Ndonji gja me randsi, nëqoftëse guxoj me ju pyetë!
— Gja me shum randsi. Në të vërtetë e domosdoshme; edhe unë i kam ba hapat e duhun. Qe, shifni, — tha dhe ma dha në dorë nji tabak letër.
Mora me lexue:
„Shifet se si tash disa dit gjithnji ma tepër e ma tepër ka nisë me u prishë gjuha në popullin tonë dhe madje disa qytetarë shkojnë aq larg sa, tue harrue nenin ligjuer që thot: „Gjuhën e popullit asnji qytetar nuk guxon me e prishë as me shtrembnue rendin e fjalëve në fjali dhe me përdorë disa forma kundër rregullave të pershkrueme dhe të fiksueme, të cilat i ka urdhnue këshilli i posaçëm i gramatikanëve”, kanë fillue madje edhe fjalën urrejtje, për fat të keq, brutalisht dhe pa asnji arsye me e shqiptue urejtje. Që edhe në t’ardhshmen mos të ndodhin këso dukunish të papëlqyeshme që munden me pasë rrjedhime shum të mëdha për atdhen tonë të dashtun, ju urdhnoj që me fuqin e pushtetit ta mproni fjalën urrejtje të cilën aq e kanë përçudë dhe të dënoni ashpër mbas ligjës cilindo që këte ose ndonji fjalë tjetër ose ndonji formë gramatikore të fjalës, e ndërron në krye të vet, tue mos kqyrë nenet e dispozitat e qarta ligjore.”
— Paj kjo gja a thue u dënueka? — e pyeta i shtanguem prej çudis.
— Ta merr mendja, sepse kjo asht nji gja shum e madhe. Për nji rast të këtillë dënohet fajtori — poqese gabimi vërtetohet me dëshmitarë — prej dhetë deri më pesëmbëdhetë dit burg.
Ministri heshti pak, mandej vazhdoi:
— Duhet të mendoni, zotni, pak kët gja. Ligja me të cilën kemi të drejtë me dënue kedo që përdor fjalët gabimisht dhe ban gabime gramatikore, ka nji vlerë të paçmueshme edhe nga pikëpamja financiare e politike. Mendoni thellë edhe do ta kuptoni si duhet tanë çashtjen.
Orvatem të thellohem në mendime, por asnji ide e urtë nuk më vjen në mend. Sa ma tepër mendojsha, aq ma pak kuptojsha kuptimin e fjalëve të ministrit, në të vërtetë gjithnji ma pak dijsha në lidhje me ate që mendojsha. Ndërsa mundohesha, tue ba orvatje të pasukseshme me mendue për at ligjë të çuditshme në kët vend ende ma të çuditshëm, ministri më shiqoi me buzëqeshje kënaqsije si të donte me thanë se të huejt as afërsisht nuk janë t’arsyeshëm, gjind mendehollë, si populli në vendin e Stradis, të cilit i vjen për dore me trillue gjana aq të mençme, saqë në nji vend tjetër kishin me u konsiderue madje, marrzi!
— Ani, nuk po mundeni me e sjellë ndër mend, a? — tha me buzëqeshje dhe më shiqoi me bisht të synit, tue më shqyrtue.
— Më falni, por nuk po mundem kurrsesi.
— Eh, shiqoni, kjo asht ligja ma e re që ka vlerë të madhe për vendim. Ma parë e ma dalë, dënimet për faje të këtilla paguhen në të holla dhe prej tyne vendi ka t’ardhuna të majme, të cilat i shpenzon për plotsimin e deficitit që gjindet n’arkat e miqve të nji parimi ose në fondin në dispozicion prej kah shpërblehen partizanët e politikës qeveritare; së dyti ajo ligjë, që duket aq naive, mundet me i ndihmue mjaft qeveris në zgjedhjet e deputetëve popullorë, që së bashku me mjetet tjera, të sigurojë shumicën e vet në parlament.
— Mirëpo, ju zotni ministër, thatë se me statut ia keni dhanë popullit të gjitha lirit?
— Ashtu asht. Populli ka të gjitha lirit, por ato nuk i përdor! Në të vërtetë, si të thom, ju e dini, na kemi shum ligjë librale, të cilat duhet të jenë në fuqi, por, diqysh, simbas shprehis ma me qejf i përdorim ligjët e vjetra.
— Po me çfarë qëllimi atëherë keni pru ligjë të reja? — u bana burr dhe e pyeta.
— Te na asht shprehi që sa ma shpesh të ndryshojnë ligjët dhe të ketë sa ma shum sosh. Në kët punë e kemi kalue tanë botën. Vetëm mbrenda dhetë vjetëve të mbramë, janë dhanë pesëmbëdhetë statute, prej të cilave çdonjani nga tri herë ka qenë në fuqi, asht hedhë poshtë dhe mandej prap asht pranue, kështuqë as na, as qytetarët nuk mundemi me u gjetë dhe me dijtë cilat ligjë janë në fuqi dhe cilat janë çfuqizue… Mue ma han mendja, zotni, se në kët punë qëndron përsosmenija dhe kulttira e nji vendi! — shtoi në fund të bisedës.
— Keni të drejtë, zotni ministër, edhe të huejt duhet të ju kanë lakmi për nji organizim kaq t’urtë.
Mbas pak kohe u përshëndeta me zotni ministrin dhe dola në rrugë.
Отправник послова у Румунији
Борили смо се, патили се, мучили, гладовали, невољисали, и све то зашто је било? Чему је служило све то? Зар је за то да данас благују они који су и пре благовали, зар за то да кретени узвикују: „Ми смо творци новог стања после 29. маја“. И какво ми је то ново, то јадно стање? Не осећам, додуше, да ми је омча око врата, али осећам нешто горе, осећам бол, бол тежак. Пре 29. маја ишао сам широким путем, ишао сам празним друмом на коме смо се нас неколицина сретали. А данас? Данас је друго, данас је на тај друм поврвила маса полтрона, маса шићарџија. И они вичу, они се деру, они су сада први! Јаој, како је то страшно гледати, гледати ниткова како се шепури, гледати одрода, и бити тих, миран, чак расположен. Мени је тешко, ја осећам страхоту у души кад видим ко се истакао и за што се истакао, кад видим ко ме води. Ко треба да ме води? Треба да ме воде људи, људи, људи! А ја људе не видим. Треба да ме воде они који презиру ситне интересе, који презиру оно што ми смртни чинимо. Треба, треба, и по сто пута треба, али се не може. Не може се, јер смо Срби, не може јер смо чудан, одвратан сој. Не може се, јер смо гадови, не може се, јер ми поштени не умемо да лажемо. Лажи, народе, лажите, лажите много, и лаж је срећа. Тешко ономе ко не лаже. Лажи, лажи данас у овом глупом времену што више. Лажи, лажи народе, лажи! Ко те води, ко за тебе брине? Глупаци, ви који ништа не мислите, ко за вас брине, ко о вама води рачуна? Ви мислите да министри мисле! Ништа они не мисле, ништа они не раде, ништа они не брину. Не брину они, они гледају само своју кућу. Мудро они то пазе. Везе, везе, драги мој, везе неке чудне, везе неке непојмљиве, али видим да су везе. Радикалски министри, лепо и красно, али помажу ипак шљам, помажу оно што је до јуче сметало напретку. То они дижу, то они проглашавају за спас ове луде и чудне земље! Па шта на то може човек, али човек, прави човек, да каже? Може само да се згади, да окрене главу и да ћути. И ко то ради? Раде ђубрета, раде те ситне, пакосне душе! Ситне, ситне; ситнији су од макова зрна, па ипак чине своје,они разлажу и располажу. Како располажу, како и шта раде ти изабраници? Мени се крв леди кад помислим шта и како раде! Јадна је ово земља, мали су људи у њој, ту нема људи, него су само играчке. Подлаци, улизице, кује, а они вреде; а прави људи који су у стању рећи министру: „Ти грешиш“, то су одроди у очима министара, у очима оних људи који разговарају и гледају у сат и прекину најзанимљивији разговор, ако је пет минута до пола осам.
Добро! Ко је тај што ме води, ко је тај што је на врху?
— Је ли Пашић?
— Је ли Стојан?
Ко је, питам, ко је тај?
Све гад и олош! Све; ја се грозим. Погледам полицијски указ и видим да Стојан [Протић], Стојан, и нико мање, меће за чуваре јавне безбедности оне који су до јуче и њему и његовој породици задавали страх. Видим, а боље да не видим, да у самосталцима, међу тим људима који хоће да странка буде чиста, има људи који су раније у изјавама грдили целу Радикалну странку. И тим људима добро је и данас! Па где је онда поштење, где је добро, где је оно што још куражи овај свет да буде као што треба. Буде реакција, подлацима добро, дође некаква вајна слобода, опет подлацима добро. Па шта да радимо онда ми, бестрага нам глава, шта да радимо, шта чекамо? Ја ћу добро да мотрим шта раде ове наше добричине, шта раде ови којима је и данас теткина реч јача него квалификација, шта чине ови бедници који губе мозак чим седну на министарску столицу! Они ће да мисле да је ово шала, али ово шала није, ово је само увод, ово је предигра, а јаком ћемо имати разговора. Јаком, чујте ви који вајно државом управљате, јаком, разумете ли?
Постављен је чиновник нижи да буде отправник послова у Букурешту, и то чиновник војне шиваре.
Јаој, пуста мотко!
„Страдија“
17. март 1905. године
Извор: Вученов, Димитрије (прир.), Радоје Домановић – Сабрана дела I–III, Просвета, Београд 1964.
Као у Страдији… (4/4)
III ИСТОРИЈА
О лакомислена и луцкаста историјо! Ти си у дубокој старости својој шенула мало, грешна учитељко народа, па се запричаш о свему и свачему без икаквих обзира и такта. Причаш о свему у старинској наивности и о ономе што треба и што не треба. Не умеш ни најмање да водиш рачуна о времену у коме си! Не иде то тако, честита старице! Друго је време данас. Ти бар знаш колико је пропатио српски народ, ти си сведок толиким патњама и јадима Србиновим, а ти видиш (ако још можеш видети без наочара које смо ти ми спремили) како је и данас у Србији. Зар је мало овој земљи што је „смутљиви елементи“ разоравају, зар јој је мало што јој чак и граматика смета да се прилике у земљи среде, да се Србија може мирно развијати и снажити у погледу културном, привредном и економском, већ хоћеш и ти својим наивним лапарањем да јој се попнеш на леђа!
Не прича се данас све што се зна, луцкаста старице, не иде то више! То тако не сме и не може остати. И хајде још и којекако да само причаш одраслима, маторима; то се још може и разумети, од њих већ треба дићи руке, ал’ ти се распричаш и међу децом. Узалуд ти намигујемо и гурамо кад се тако матора и излапела изланеш по штотод пред децом, што није за децу! Ништа то не видиш и не разумеш, као да су ти свраке мозак попиле. Будибокснама шта ти све не истандрљаш: те, не знам, овај владар био добар због тога и због тога, те онај био рђав и упропашћавао земљу, те рђави министри у двору тога и тога владара штетно су утицали на њега својим лукавим саветима и сплеткама између круне и народа и народ је због тога грцао у беди и невољи; те како је тај и тај владар био превртљив и поводљив према ћудима своје покварене околине, која је служила интересима туђинским, будући себична… Какве су то ствари луда историјо!? Зар се тако пред децом прича, матора будало?
Причај ти то друтом, широк ти свет, бирај земљу коју хоћеш! Вољ’ ти Енглеска, вољ’ ти Француска, вољ’ ти Русија, вољ’ ти Немачка, где год хоћеш, ал’ одсад у Србији нећеш говорити којешта! У Србији, док смо ми (данашњи министри) живи, причаћеш онако како ти ми кажемо, или га, вала, нећеш причати никако. Не морамо ми тебе трпети да нам развраћаш и квариш омладину. Ако не хтеднеш љуцки, наш ће Веља лепо тебе за јаку па пребацити у Аустро-Угарску, па се тамо лудирај до миле воље, ал’ код нас нећеш. Можемо ми, кад се наљутимо, протерати из земље и Устав са свима законима, а камоли тебе. Ако не можемо без овако добри’ плата, без историје можемо.
Одсад ће се ученицима отприлике овако предавати историја. Да почнемо са Историјом Срба.
Срби су једна грана великог словенског стабла и у прво време живели су негде далеко одавде у друштву са осталим Словенима.
Какви су били стари Словени?
Стари Словени су били добар и питом народ, а међу свима њима су били Срби најбољи. Они су веровали своју веру, чували стоку, радили земљу и слушали своје власти, које су богом дане. Они су још у оно доба били на врло високом ступњу културе, тако да се ми и данас морамо на њих угледати.
А шта је томе узрок да се у њих развије култура?
Томе је узрок што Словени (нарочито Срби) нису у то доба имали партија, које, као што је познато, разоравају живот народни. У старих Словена не беше ни радикала, ни либерала, ни социјалиста, ни напредњака, већ сви они беху ваљани и из тога доба се и налазе у чертама и резама речи тантуз, прсташ, нокташ (Черноризац Храбар).
Сви су они живели мирно, без трзавица, политичких теревенки и опозиционих новина (нису ни реч одјек имали, а камоли да имађаху лист Одјек), те су сви сложно слушали своје власти и у миру се развијали и снажили културно, привредно и економски. Они су љубили своју отаџбину, као добри и ваљани синови њени, те су избегавали све оно што руши срећу народну и поткопава корен мирног и правилног унутрашњег развијања и снажења земље: Нису они тражили Устав, законе, слободе политичке, слободу збора, слободну штампу и штетне ствари по земљу. Место свега они су се занимали патриотским радом, што сведоче речи које они имађаху, као што су: копати, орати, сејати, жети, мучити се, гладовати, данак, десетак, порез, кулук, ропска послушност, власт, окружни начелник, полиција, ’апсана, глоба, наредба озго, виши разлог, сређеност, стишавање страсти, итд.
Кад је чуо некакав цар (кажу да се звао Ираклије, како ли) како су Словени добри и ваљани, зажели јако да један део од њих себи примами да буду његови поданици како би своје царство оснажио и проширио. И он пошље свога доглавника да Словенима саопшти његову царску жељу, да најбоље награди скупоценим царским поклонима и да их умоли да се преселе у његово царство. Царев доглавник отиде у ту далеку словенску земљу и од свију Словена највише му се допадну Срби, јер беху најпослушнији и најмирнији, па им рече:
„Добри народе, твоја послушност, ропска и одана, учинила те је великим и ваљаним народом, и теби данас завиде, и диви ти се цео свет. Та врлина треба да буде награђена. Теби је, дивни народе, суђено да постанеш велики народ. Мој господар, Његово Величанство Цар Ираклије нашао се побуђен да вас Србе награди скупоценим поклонима и изјављује жељу да постанете његови поданици.“ После тих речи доглавник царев разда Србима скупоцене поклоне.
(Овде ће учитељ извести наравоученије. На пример:
Ето децо како се награђује народ који је ропски послушан. Срби су одувек такви били. Хоћете ли се и ви трудити да будете овако добри и ваљани, па ћете и ви добити поклоне? Деца ће одговарати да хоће, разуме се.)
Срби се веома обрадују поклонима, и будући послушни, радо приме царску понуду и пристану да дођу у ове крајеве, где и данас живе. Чувши цар за то, одмах нареди да се држи весеље по целом његовом царству, а Србима пошље путни трошак да се преселе.
Тако Срби дођу у ове крајеве, где су дуго времена лепо живели.
Кад се срећно сврши предавање о досељењу Срба у ове крајеве, онда се прелази даље. Ређају се имена владара по хронолошком реду. За сваког се каже да је рођен и место рођења (ако се зна), име оца и матере (ако се зна), кад је ступио на владу и колико је година владао. Ако је било ратова за време тога владара, каже се с којим је народом рат вођен, и свуд се дода да су Срби одржали сјајну победу над непријатељем. Кад се говори о унутрашњем уређењу земље, онда се за свакога каже: управљао је земљом преко својих мудрих доглавника у чисто словенском духу, без устава и закона, јер пошто су доглавници најмудрији, најбољи и најпоштенији људи у земљи, то нису били потребни ни устав ни закони.
Да ли је било случајева да доглавници не буду мудри, да не управљају земљом онако како то треба и како интереси владара земље и народа захтевају?
На то питање увек долази позитиван одговор:
— Таквог случаја није никад било, од најстаријих времена па до данашњег дана.
— А откуд се деси случај да су баш доглавници најмудрији?
— То је тако од бога остало. Има случајева, како се усмено прича у народу, да су, у давној прошлости, за доглавнике узимати људи од реда, без избора, какви било, па ако се случајно деси да буду глупи, неваљали и рђави, одмах се скупи све земаљско свештенство, па се држе дан и ноћ молитве богу и бог се одазове молби народној и промудри глупе доглавнике. Ово још није историјски утврђено, али ће се деци причати као историјска, утврђена истина.
Тако је, дакле, народ српски живео дуго времена срећно и задовољно слушајући своје власти и не знајући за проклете законе.
Али и Србима дођоше тешки дани. Прођоше златна времена незаконитости, ишчезе срећа и благостање.
Како се мирно развијаше земља без трзавица, без унутрашње борбе (разуме се да деца не смеју знати да може бити унутрашње борбе и ратова у земљи), без „смутљивих елемената“ који траже законе и сметају правилном развитку отаџбине, и земља беше снажна, велика, моћна напредна културно, економски и привредно. Све је то било тако донде док не дође на престо Душан Силни. И он је био добар, ваљан, мудар и храбар владалац и земља цветаше под његовом владом. Непријатељи српског народа, странци, који завидеше великој и моћној држави његовој, нису могли мирно гледати како се Србија снажи и напредује те зато измишљаху разне начине да нашу земљу омету у напредовању. Најпре почеше ратовати, али их Душан Силни тако разбије да увек, кад год ратује, прошири још више границе српске државе. Најзад странци, у злоби и пакости, удруже се с ђаволом и овај се претвори у некаква цара, па као дође у госте Душану. Цар Душан га по обичају српском лепо прими и угости, не знајући да му је сами ђаво дошао у походе. Ђаво га у разговору тако преласти и почне га на зло преговарати хотећи учинити зло и њему и народу његову. Ђаво, као што само ђаво може, измисли најгрознији начин да шкоди земљи, круни и народу, те наговори цара Силног да своме народу да Законик по коме се има судити у земљи. Дакле, да се не суди по ћефу и жељи чијој ни по писму цареву, већ само по законима царства ми.
Цар Душан, прелашћен сатаном, послуша и изда Законик, учинивши тиме грдну погрешку, учини небогоугодно дело, и погази традиције великих предака својих, погази дивне обичаје словенског племена, разори срећу народну; јер чим је цар Душан по наговору сатане урадио ово против воље божје, бог окрене лице своје од њега и љуто казни цара, а с њиме и цео народ српски, што не спречи да се ово срамно дело изврши у православној, словенској земљи Србији.
Није дуго времена прошло, а Душан, сред своје војске, умре напречац и за српски народ насташе тешки и мучни дани.
Бог ражљућен на Србе због Законика, хотећи народ нагнати на покајање, пусти зло по земљи Србији.
Душанов син Урош би кажњен смрћу због очеве погрешке и онда:
Великаши проклете им душе
На комаде раздробише царство,
Великаши грдне кукавице
Постадоше рода издајице:
Забацише владу и државу
За правило лудост изабраше;
Почеше се крвнички гонити
Један другом вадит очи живе,
Неверне им слуге постадоше
И царском се крвљу окупаше.
Ето, шта је, децо (како је Његош опевао то доба), учинио Законик. Али није то све. Одмах дође и погибија на Марици, па затим страшна Косовска битка.
Бог се драги на Србе ражљути (због Законика),
Седмоглава изиде аждаја (Турчин)
И сатрије Српство свеколико.
Дакле, на Косову пропаде и царство због Законика, а због тога је и робовао српски народ близу пет векова.
— Због чега је, децо, пропало српско царство на Косову? — питаће учитељ.
— Српско царство на Косову пропало је због Законика, који даде српском народу цар Душан прелашћен сатаном, те је српски народ због тога много пропатио и робовао пет стотина година! — одговориће добар ђак.
— Е, лепо, а како је било пре Законика?
— Пре Законика Србија је била моћна и силна земља и мирно се снажила и развијала културно, привредно и економски и њој су завиделе све остале земље у Европи.
— Какви су, дакле, најбитнији услови потребни једној земљи да може напредовати?
— Да би могла једна земља напредовати, на првом месту не сме у њој имати никаквих закона по којима ће се судити, већ се мора судити по ћефу, вољи и ћуди власти земаљских.
— Кад је бог хтео казнити српски народ због Законика, који је начин изабрао?
— Бог је, кад хтеде српски народ казнити због Законика, пустио међу Србе неслогу, те због тога настадоше мучни и тешки дани у земљи, који трајаше толико векова.
Кад учитељ увиди да су деца добила тачан појам о овој ствари и да у довољној мери схватају у сву страхоту коју народу у земљи закони доносе, онда прича даље:
— После петвековног робовања бог се сажали на грешни српски народ и намисли га опростити мука, пошто је већ довољно покајао велику грешку своју, и 1815. године књаз Милош помоћу божјом обнови српску независност.
Кад се, дакле, српски народ 1815. године спасе беде и невоље, поче се сигурно развијати и снажити, живећи срећно и задовољно.
Како је због неслоге, коју бог пусти међу Србе, хотећи их казнити због Законика, пропао српски народ, то је у ослобођеној Србији покренут лист Слога по промислу божјем, и сад цео српски народ живи у слози и љубави, без трзавица и међусобног трвења, јер сви ми Срби сложно мрзимо законе, који доносе зла земљи.
За ово су заслужни сви данашњи министри, а поглавито генерал Цинцар-Марковић, велики философ и мислилац српски Лука Лазаревић, Милован Павловић и чувени светски дипломата Веља Тодоровић (штета што се бави унутрашњом политиком, те ће унеколико закржљати његов силни геније).
После овога учитељ може питати децу која су важна места историјска у Србији.
— Кажи ми, мали, која су важна места у округу крагујевачком?
— У округу крагујевачком пре су била важна, историјска места Вишевац, Страгари, Крагујевац, Топола, Сараново (итд.), а сада су важна места Баре (у срезу лепеничком), Аранђеловац и друга.
— Зашто је важно место Баре?
— То је место важно због тога што се ту родио велики и заслужан Србин, Милован Маринковић, чије су заслуге због цемента познате целом свету, а данас је министар финансија и прима велику плату.
— Која су још важна места у округу крагујевачком?
— У округу крагујевачком важна су још ова места: Орашац. Ово је место важно због тога што се ту родио г. министар унутрашњих дела Веља Тодоровић.
— А због чела је важан г. Веља Тодоровић?
— Г. Веља Тодоровић не одликује се знањем и мудрошћу, али познат по својој храбрости и куражи, јер прети како ће укинути Устав и законе, створити преки суд и по’апсити радикале (који сметају деветорици данашњих министара да се мирно гоје на корист отаџбине. О, како су сва деветорица јешни, као да их је сам бог удружио да тако сложно усрећавају овај народ!), а за данашње врeме такви нам и требају!
— Даље, међу најважнија места у округу крагујевачком рачуна се Бања. Ту се родио велики и заслужни Србин г. Милован Павловић, генерал и министар војни. Овај се велики муж отечества нарочито прослави гутањем устава. Свети Ђорђе је пробо аждају, Самсон порушио храм, али нико ни изблиза није раван великом јунаку Миловану, који је, да би „спасао“ отаџбину, протутао цео устав. У последње време, како се чује, увелико се окупљају прилози да се овоме витезу дигне споменик, јер заиста – народ који не уме да цени заслуге својих великих људи не треба ни да их има.
Али од свију места је најважнији Крагујевац. Ту је поникао најважнији Србин данашњег времена г. Министар Председник, генерал Д. Цинцар-Марковић. Његове се велике заслуге држе у највећој тајности. Он их за живота неће ником казивати, а жели да остану тајна и после његове смрти. То је јединствена скромност. Сви данашњи светски и наши историци изгибоше трагајући и лупајући главу да расплету то важно историјско питање и открију заслуге овог великог Србина, али све узалуд. Сав тај њихов рад само су нагађања, претпоставке неутврђене историјски. Неки су нашли да је он (Цинцар-Марковић) ујединио српске земље, а не Немања, али је то тврђење нетачно, јер су други историци доказали да је Немања ујединио распарчане српске области, а не Цинцар-Марковић. Једни су нашли да је Цинцар-Марковић управљао битком на Косову и да је том приликом распорио цара Мурата (с њим су у друштву били Лука Лазаревић и Веља Тодоровић). Али против тога мишљења војују многи историци износећи непобитне доказе да је Мурата распорио Милош Обилић, а не генерал Ц.-Марковић, и да су на Косову били Иван Косанчић и Топлица Милан, а не Лука Лазаревић и Веља Тодоровић.
Чувени историк светски Ђура Врбавац, како јављају енглески и француски листови, пише велику историску расправу о генералу Д. Цинцар-Марковићу, а добричина „Српски Народ“ спрема споменик на коме ће у мрамору бити урезане речи:
„Захвални српски народ свом великану, генералу Д. Цинцар-Марковићу, чије ће велике заслуге за отаџбину може бити пронаћи будући историци.“[1]
Као ретка историјска знаменитост постоји у Крагујевцу и Денићева бина. Немањићи су се одликовали у подизању манастира (Хилендар, Студеница, Жича и друге), а преци данашњег министра уваженог Србина Павла Денића подигли су меану, коју народ у том крају зове Денићева бина. Дакле, и старина Павла Денића је у славном крагујевачком округу. Овај славни Србин има заслуга врло много, али неки историци му чине прекор што је некад у’апсио евог садашњег колегу Милована Маринковића. Други су опет историци оштро устали против тог нетачног тврђења и око тога се води очајна борба историка. Кажу да чак и кума-Милована занима ово питање, те је као зналац старословеноког почео преривати и читати све старе споменике, повеље, хрисовуље, не би ли пронашао праву истину. Најзад, пође му за руком те на једном листу супрасалског зборника нађе запис како је уапшен неки калуђер, а не Милован Маринковић. Према томе утврди да су писмени споменици и анали из године 1893, као и народно предање о апшењу Милована Маринковића, нетачни. Ствар је сад легла.
Извор: Вученов, Димитрије (прир.), Радоје Домановић – Сабрана дела I–III, Просвета, Београд 1964.
[1] Право има кума-Милован. Он не крије своје заслуге, да се морају бактати историци кроз векове док их измисле, код њега је јавно. Његов се цемент зна, па квит посла. Примедба ауторова.
Као у Страдији… (2/4)
I НАУКА ХРИШЋАНСКА
Пре сваког предавања читаће се молитва коју ће влада саставити, а не као досад. Молитва ће гласити:
„Владо наша, која си на земљи, нека се слави име твоје; нека не прође власт твоја и нека буде воља твоја у Србији; хљеб наш потребни не дај нам никако, да теби буде више.
И не наведи нас у напаст, но избави нас од радикала[1].“
После молитве прелази се на учење.
Из науке хришћанске деца не могу учити ни Стари, ни Нови завет. Морају се учити неке измене. Деца су досад читала: „СВИ СУ ЉУДИ ПРЕД БОГОМ ЈЕДНАКИ“. То је тек најлепше: сви пред Богом једнаки! Зар једнаки пред Богом један којекакав сиромашак, надничар, сељак, или занатлија, тишлер, кројач, как’и било, и благородни господин, ђенерал Цинцар-Марковић; зар један практикант једнак са Милованом Маринковићем, зар пандур једнак са Вељом Тодоровићем? Што не иде, не иде! Тако „опасно“ место треба поправити, па да се деци овако предаје:
„Пред Богом нисмо сви једнаки, и тамо се задржавају ранг и чинови!“
Досад су деца учила: „ЉУБИ БЛИЖЊЕГА СВОГА КАО СЕБЕ САМОГА“. Лепо, ал’ ако је тај ближњи, по несрећи радикал, и то још, сачувај боже, од оних неумерених, „опасних по поредак отаџбине“, шта ћемо онда. Какав, наопако, ближњи, далеко му лепа кућа! У таквом случају мора се деци поменути да у ближње треба рачунати: министре, жандарме, пандуре и друге богоугодне људе, или то опасно место, што је много боље, сасвим избацити из уџбеника.
Деца су досад учила да „НИКО НИЈЕ БЕЗ ГРЕХА, САМО ЈЕДАН БОГ“. Све лепше и лепше! Значи, ни мање ни више, већ уливати деци у главу мисао да и министри греше. Зар се сме рећи да Цинцар-Марковић, Веља, кума-Милован, Лука и остали министри греше. То место треба сасвим избацити, а место њега треба деци рећи: „Цео народ, сви људи греше, сем министара. Они су непогрешни.“
Затим деца могу учити овако прерађене идеје: „Ако те министар (или ко по његовој наредби) удари по једном образу, окрени му и други.“
„Ако министри погреше и погрешком својом оштете земљу, колико пута народ треба да им опрости? До седам пута?“
„Не седам, него седам пута по седамдесет, па ако опет згреше, кажи цркви, па ако и њу не послушају, онда ћути па гледај посао!“
„Ако хоћеш савршен да будеш, а ти продај све што имаш у кући и окућницу и имање и стадо и кошуљу с леђа, па све то подај властима земаљским да плаћају шпијуне и граде ’апсане, а ти остави жену и децу и оца својега и матер своју, па иди у затвор кад те власт поведе, да благо ти буде и да долголетно поживиш!“
„У почетку бјеше ријеч и ријеч бјеше у вољи и воља бјеше у закону, и закони бјеше ријеч, а ријеч постаде закон.“
Тако исто треба у заповестима учинити измене.
Код заповести „НЕ УБИ[Ј]“ треба наставник да објасни да то не важи ако је реч о радикалима, и да дода: „јер заиста вам кажем, децо, пре ће камила проћи кроз иглене уши, него што ће се радикалима признати љубав према отаџбини, јер пре ће лицемјери и курве бити награђени, у овој земљи, него тај пород аспидни“.
Заповест „не укради“ треба изоставити, пошто школа има да спрема и чиновнике који рукују касама и бирачким кутијама. Место заповести: „Поштуј оца својего и матер своју…“ доћи ће оваква:
„Ако хоћеш, и ако ти буде потребно, поштуј оца и матер, а ако ти кадгод буде потреба да грдиш оца и мајку своју, ти назови мајку курвом а оца издајником, па ћеш бити награђен на небу. Можеш укинути заповијест божију за обичаје своје.“ Место заповести „Не сведочи лажно!“, учиће деца: „Сведочи лажно!“
— Кад треба, децо, сведочити лажно? — има да пита наставник, а ђак да одговара:
— Лажно сведочимо противу радикала кад их власт невине окриви за велеиздају!
— Лепо, мали, а је ли то богоугодно дело?
— То је дело богоугодно, јер тиме чистимо земљу од ђавола.
— А ко је ђаво?
— Ђаво је радикал. То су отпадници од Бога, зли духови, пород аспидин!
— А ко су праведници и угодници божји?
— Праведници и угодници божји то су министри.
— Колико има данас у свету великомученика, праведника и угодника божјих?
— Великомученика, праведника и угодника божјих има девет и њих је Бог изабрао за своје пророке да преко њих саопштава грешном народу вољу своју.
— Хајде поброј све пророке?
— Пророк Лука Мироточиви[2], Пророк Димитрије Праведни, Великомученик Веља Преблаги, Пророк Милован Чудотворац[3], Рабъ Божји Милован Златоусти…
— Доста, мали, ти ћеш бити ваљан грађанин.
*
Тако ће се из науке хришћанске васпитавати омладина по новом владином програму.
(Даље)
[1] Реч ђаво има се стално заменити речју радикал.
[2] Миро, уље, зејтин, трговина. Види Вуков Речник.
[3] Није реч о гутању устава.
Као у Страдији… (1/4)
Још је једино уздање у млађи нараштај да ће он бити и увиђавнији и прожман већом љубављу према свом роду. Нека васпитници буду бољи од својих васпитача; то је најискренија жеља наша.
(Слога, бр. 9)
Не ваља! Не ваља ништа, па то ти је! … Обрћи и преврћи од сваке руке, гледај с које год хоћеш стране, аја! Што не ваља, не ваља, па ти можеш пући од једа, ништа ти не вреди. Не ваља! О, Господе Боже, шта си учинио од ове земље. Беше јадна добра, ваљана, поносна, пуна карактера, пуна поштења, поче лепо да се развија и напредује, па ти чисто милина! Ал’ хоћеш, одједном, као да је ко урече, поче да иде све како не ваља. Како то би, шта јој јадници би наједанпут, нико не зна. А и ко ће, напослетку, знати божје тајне. Зар јој грешној би таква судбина! Судбина, црна судбина! Шта ћеш?! Није се нико од судбине ни отео. Како би, да би: да л’ је урок, да л’ су мађије, да л’ судбина, тек јадна Србија поче да куња, поче у њој да вене све што је добро.
Отпоче зло, као да га неко, лепо ево овако, руком донесе.
Будибокснама! Чисто човек да се прекрсти па да се помакне с места, што рекли наши. Сећам се како је то некад лепо било: здрав, бујан устав, закони напредни, карактера и врлине пуно. Кад, не лези ђаволе, пуче глас да је устав умро.
— Како то, зар онако здрав устав, бујан, млад, шта му би?!
— Не зна нико, потеже па умре напречац. Нити сирома’ болова, ни куња, здрав здравцит, као јабука, па одједном пресвиште, к’о да га уби човек. Штета, а како диван беше, бог да га прости!
Умре тако, као што ти рекох, устав напречац, кад погледам, а оно, и његова деца, јадни закони, увенули, почупани, па жалост човеку да погледа. Тако је то кад су деца без родитеља. Поштења и врлине се почеше крити. Ћуте тако негде по буџацима, јер чим се јаве на свет, одмах се за њима дигне граја, вика, псовка, пљување. Куд би се и појављивали; шта ће него да се склоне! Склонили се и карактери, и на њих се дигла читава хајка. Понеки се прерушени виде улицом овде-онде, али не може човек да их позна. Куњају, кашљуцају, лецају сироти, једва се држе на ногама. Еле, потера Србију неко зло, па удри данас, удри сутра, па не може јадница очију да отвори. И ето до чега дође. Не може да је позна човек. Ослабела, измучена, исцеђена, ни она земља, ни дај боже. Душа јој чисто дошла у подгрлац. Како који дан, све јаднија и беднија, лепо видиш како се суши и вене, копни нагло, као снег у пролеће. Па се, зар где је она јадница таква, не држи у њој ништа што је добро.
*
Не ваља, не ваља ништа! Куд год хоћеш погледај, свуд ћеш наћи понешто што не ваља; куд се окренеш, све у нас пошло наопако, странпутицом. Ко зна докле ће то тако ићи и како ће се све то свршити?
Тако је и никако другојачије. Уздиши, плачи, кукај, наричи, уби[j] се од муке, ал’ тако је; то ти све не помаже.
Тако је, тако! Ништа лакше него слегнути раменима и рећи равнодушно: „Тако је!“ Али, ко је томе крив? Ко то све почини? Ко је крив свему томе злу, тој несрећи? Ко је крив, људи божји, ако ко бога зна? То реците, да ли то ко год зна?!
Ко је крив? То је тај ђаво — ко је крив. Народ вели криви су рђави, реакционарски кабинети, криви су министри пандурске крви и осећања, криви су лични режими, криви су ниски људи на високим положајима, криве су продане, гадне душе, којима су, за добар, мастан залогај, за добар положај, лични ћефови и болесни каприци пречи од закона; криви су ласкавци, који би за добру плату прогласили за племенито дело и да се пола народа повеша! Тако народ мисли како он грешан у својој души осећа.
Али министри таквих кабинета друго веле, они овако резонују:
— Народ осећа, народ мисли. Шта зна народ да мисли?! Ко пита њега шта он осећа? И напослетку, ко је тај народ? Шта хоће тај народ, шта он тражи? С каквим образом он још говори о некаквим правима? Где то пише да он може и сме имати права. Ако је за вајду, доста је дато том народу, а и то није морало бити, и то је од добре воље. И тај безобразни народ место да буде захвалан, гле ти њега: он као хоће још нешто. Ама, лепо се каже: пусти петла на праг, а он хоће и на совру. Зар мало томе народу што се библиотека зове народна, банка народна, школе народне, орфеум иародни, војска народна, позориште народно; па толики листови се зову народни (чак и здравље народно, а куд има од здравља веће среће. И то што је најбоље, дато је народу). Али, све то није ништа, да видите само шта све народ има, а то му му нико не спори и не отима. Народ има цркве, народ има песме, има пословице, има загонетке, има приче, народ има обичаје, има мудре изреке, има игре, има бајке и гатке. Сваки човек из народа има ноге, има руке, има очи, има оца, има мајку, има гробље, има ваздуха. Народ има… О ко би још све побројао шта све народ има. Не да се то ни избројати. Е, па онда шта још хоће тај народ?! Толико му је дато, и опет му није право! Тај неблагодарни створ хтео би све себи да приграби. Ваљда и другом коме треба да шта има. Народ би хтео да не да оно што има никоме, а од другог да отме све. Ето, загонетке су његове, то му нико не дира, али народ би хтео да има и загонетке и политичке слободе. Е, гле, молим те! Хоће народ да има бајке и слободу збора и договора! Хтели би људи из народа да имају ноге! Лепо, имају ноге, ал’ они сад хоће и ноге и добар устав! Е, па оно има много безобразлука, ал’ ово је превршило сваку меру.
И сад како ће министри да усреће и унапреде земљу кад имају посла са тако грамжљивим, саможивим и исквареним народом. Пропада земља, не ваља у њој ништа! Није никакво чудо што иде све наопако!
Народ упропасти ову овакву дивну земљу, народ упропасти народ! Ни мање, ни више, већ треба народ спасавати од народа!
До таквих закључака долазиле су многе „родољубиве“ владе, и свака је, по свом нахођењу и увиђавности, одмах предузимала брзе и оштре мере да народ спасе од народа.
Владан [Ђорђевић] је са својом „одабраном“ дружином по’апсио народ да не смета народу. Тај племенити покушај није имао повољна успеха, али је потицао из „чиста“ срца, из „искрене“ намере да се земља спасе! Али, Владанова велика заслуга за рад на овом пољу није овај бесплодан покушај. Владан је дао једну велику мисао, која прави епоху у политичкој историји. Он је први устао противу школа оваквих какве су. Његово бистро око увиде да школе „трују“ свет „заразним“ идејама, и обузме га силна мисао да школе, да просвету, то зло за земљу и народ, сруши и преврне из корена. Догађаји претекоше овога несрбина да Србију усрећи. Али мисао његова неће погинути. Та мисао тињала је лагано, ’ватајући све дубља и дубља корена у душама великих родољуба, док једног дана не избије на свет свом јачином својом.
Бог чува Србију, те не даде да се та спасоносна идеја угаси. Идеја је, напротив, живела и све се јаче развијала.
*
Кажу да је Цинцар-Марковић са својим друговима прихватио одушевљено ову спасоносну Владанову идеју, а ко познаје чланове овог кабинета, у то мора веровати. Влада, веле, најенергичније ради на остварењу те замисли. „Родољубиви“ данашњи министри дошли су до непоколебљивог убеђења да школе са оваквим програмима упропашћују српски народ. Зло треба лечити из корена и онда се мора почети из почетка. Образовање народно мора се потпуно слагати са теоријама влада Владанова правца, те да би се то постигло, мора се народ почети политички васпитавати одмалена, још од основне школе. „Спасоносне“ идеје и погледи на државу морају се, такорећи још с мајчиним млеком усисати. Давно је речено да се старо дрво не савија. Треба га савијати док је младо.
Треба, што је рекла Слога, у Србији оставити само „луду децу од седам година“, па их лепо и правилно васпитати по нарочитом програму, и тек онда се може добити прави, ваљан народ! Ово друго, што је преко седам година, све је пропало, све је то несрећна школа и просвета заразила убитачном и штетном садржином школских и других разних, опасних књига, које се зову чак и слободоумне.
— А шта ће се с оволиким народом, побогу?!
— Шта ће се!? … Што је пропало, пропало! Лека му нема. То треба, као оно што је Мојсије радио, водити по пустињи да изумре да не би саблаживали млађе, децу. Остали би само богоугодни, ваљани људи, као што су министри и њихова родбина, Брзак и други, пробрани, а њих је врло мало. Од оног осталог дижи руке!
*
Хвала богу кад се једва једном нађе правилан пут. Ако је за вајду, лутало се доста. Толико се влада измењало са разним покушајима и начинима да се народ поправи, па све узалуд. То ти је као год болест кад погрешно лечиш. Волиш неког, рад си да га спасеш и излечиш, па пробаш лекове од сваке руке, трчиш и врачари и доктору, кумиш, што кажу, и гору и воду, ал’ не погодиш лек који треба баш за ту бољку, па ти све узалуд. Место да излечиш, а болест све на горе! Рђави лекови! Тако су и многе владе пробале и обртале од сваке руке да народ излече и усреће, али, оно народ све нагоре. Једни су народ, да би му помогли, ’апсили, једни га би̏ли, једни га глобили, једни га окивали у ланце, једни га мучили глађу и жеђу, једни га убијали! Шта се још није чинило и предузимало да се народу помогне, па све не поможе. Ко би могао веровати да и овако племенита и лепа средства не помогоше народ усрећити. Значи да је „зло“ ухватило дубока корена. Владан је, можда баш и случајно, као што то и бива код великих идеја, натрапао на овај начин, назрео само пут, а суђено је Цинцар-Марковићу да ту велику замисао свога претходника оствари са својим генијалним друговима.
*
Ствар је већ сазрела. Наша влада већ увелико енергично ради на остварењу те племените, спасоносне идеје. Прво је приступила изради програма за школе, а за то је образована нарочита комисија стручних људи.
*
Сад је на реду да изложимо како ће, отприлике, углавном, бити удешен тај нови начин народног васпитања, и како ће се изменити садржина школских књига; који ће се нови предмети увести, а које треба сасвим избацити из школа као „опасне по правилан развитак Србије“.
(Даље)
Баш је безобразлук
Постали људи министри!
— Зашто, како, јесу ли заслужни?
— Ко те пита?! Ћути, па гледај посла! Шта све у овој Србији није било и шта још неће бити. Ова наша земља у последње време постаје отаџбина чуда и лудости и ми смо свему нашли смисла и виших државних разлога, па тек само нам, као бајаги, остало да разберемо што је Цинцар-Марковић министар председник, а министри Лука, Веља, кума-Милован, Денић, Лозанић, Павловић. Министри су, па квит. Можда је људма таква судбина.
—Знам, брате, али они немају никакве политичке групе да их помаже.
— Немају.
— Онда не могу бити министри.
— Како не могу кад су министри; шта говориш којешта. Група! Каква група? Бунцаш неке старе отрцане фразе.
Било је наивних људи, па се овако чудили кад је Цинцар-Марковић образовао кабинет. Свако чудо за три дана, те и ово. Људма постало то обично, као да тако треба да буде. Из почетка су се и сами они — министри — чудили шта се од њих учини, изгледало им неверица. Али виде да им пандури праве темена, многи скидају капе, навалиле на њих чете молитеља, тражи се од њих протекција; потписују акта, премештају, отпуштају, и увере се да све то изистински бива што они нареде.
Кад се састадоше у једној седници, рећи ће кума-Милован:
— Море, па ми смо, истина, министри!
— Ја шта ти мислиш? — одговарају му други.
— Није ово рђава ствар бити министар, шта велиш, Вељо — пита кума-Милован и завео се од смеја.
— Може да се трпи — вели Веља.
— Добро је, хвала богу! — рекоше остали задовољно.
— Сви видимо да је добро! Видимо нас девет, не ја сам, да каже човек превиђам, види један даровити Брзак, види један „двадесетогодишњи одлични новинар“ који је, брате, учио и неке „извесне науке“, Петар Тодоровић, види један по један Јовић, види Андра Гавриловић, па ево да питамо и све одаџије по нашим министарствима, па ће сви, смем се кладити у живот, рећи да је у овој нашој земљи добро, боље него игде. Па опет опозиција трабуња како земља пропада, како су финансије рђаве, како народ пати, како нема у земљи политичких слобода и шта још не веле. Не ваља им устав, нема парламентарности, не пуштају се закони и ови овамо кржљави. Ето, опет они лармају, а ми толики видимо да је добро у земљи! — вели председник министар.
— Ама ко то ларма? — викну Веља.
— Опозиција!
— Која је то опозиција?
— Цела штампа.
— Ја ћу штампи брњицу на уста! — плану Веља.
— Па шта ће та опозиција, а? Шта оће, велиш? — цикну кума-Милован.
— Чуо си шта хоће! — вели председник.
— Гле како се то обезобразило — зацича кума-Милован. — То све онај Одјек измишља.
— Одјек опет вели то народ тражи — вели Лука кроза зубе.
— Па шта ’оће тај народ, шта он ’оће? Који је тај народ? Народ, народ! Проби ми главу тај народ! То све Одјек измишља, лаже! Питај Перу, Брзака, Јовића, Андру, питај, што рече човек, све одаџије, ево и нас ту. Ваљда смо и ми народ. И ја сам из села, из народа. Народу је добро, њему ништа не треба — Мучи се! Е, богами, нека се и промучи, мучим се и ја! Јакако! Мучимо се сви! — опет ће кум.
— Сви, разуме се! — опет додаде Лука кроза зубе.
— Народу треба добар устав, вели безобразни Одјек. Питај у мојим Барама сељака да л’ воли печено пиле или парламентарну владу! Деде, брат Одјече, питај то у мојим Барама, па ћеш да чујеш! … Чик, деде! Сељаку требају волови, а он и не сања о слободи. Питај мог Баранина да л’ воли добре волове ил’ слободу политичку. Е, хе, не дам ја подвалу, ту ја њих чекам… Чик сад реци! — цичи кума-Милован.
— Тако је! — одобравају сви, тако бистре погледе на народни живот и његове потребе.
*
Заиста, ко је тај народ, шта хоће на крају крајева тај ћудљиви народ. Какав устав, какве слободе, какви бакрачи? Није му добро!? Шта њему фали? Ко њега дира? Народ нек оре и копа, сеје и жање, ако има, ако нема, шта да му се ради. Шта ће народу поштене власти, шта ће му слобода збора и договора? Зар су то све што данашња опозиција тражи имали наши стари под Турцима? Нису, па ништа. Нико за те лудорије није ни знао.
Народ, народ, народ! Благородни министри већ су нервозни на ту глупу реч, коју је без сумње Одјек и измислио. Ко то сме да каже да у овој земљи није добро? Зар девет министара, зар један Брзак, један по један Пера, један Јовић, зар толике одаџије веле да је добро, а испречио се с друге стране некакав народ па дречи кроз Одјек и друге опозиционе листове како не ваља, није добро.
Што рекао кума-Милован, то је баш безобразлук.
„Одјек“
9. јануар 1903. године
Извор: Вученов, Димитрије (прир.), Радоје Домановић – Сабрана дела I–III, Просвета, Београд 1964.
Радоје Домановић 