Py’a mongeta peteĩ buey Séviagua
Heta mba’e porã oiko ko Yvorape ha ñande retãpe avei, he’i haicha heta, oñehẽ chugui mba’e porã, tuichaiterei ja’ehaicha la maravilla ya ndaha’eveima maravillaiterei jevy. Oĩ ko’arupi ava hetava ipira pire ndoje py’a mongetaiva ha upevare, ha ikatu otro mba’e gui avei, peteĩ buey campesino ndojoavyiva mba’evepe umi otro buey Sévio gua gui oñepyrũ ojepy’a mongeta. Ñandejara mante oikuaata mba’epa oiko ko mymba re la peiha ojapo hag̃ua, ko’anga voi oje’eha hina la Séviape ko mba’e tygerakunte voi ojapova mba’e vai. Ha upevare ikatu ja’e ko mba’e aña memby, opa akahatã harupi, ni ndoikuaaiva ko ne’eha’ã otuichaite ojapova ndoikoi ko tetãpe guarã, ha upevare ndarome’ei ichupe mba’eve porã ko ojaovape. Ha avaveva guiti ndoikuaai mba’eichapa ko buey la ojepy’a ñe’ẽ si ha’e ko ni ndo votai, ni oñembo ñe’eva ichupe, ni kara tuja, ni ndojelegiri diputado rã peteĩ ñembyaty vacaguigua ha avei hi’ari (oimeramo peteĩ arype) peteĩ senador. Ha ko mymba mboriahumi ikera rire he’i ikatu ha oikta ha ichugui peteĩ ministro ko tetãpe oĩmiba tetã vacape guarã, ha’e oikuaa mo’ã, upeicha, o ñembo py’a mongeta’y ve va’erã, umi ministro kuera katupyryicha umi tetã oejvy’a hape guaicha, ko ñande retã ko hyge raku la upeva guio lado. Ipahape, ¿mba’ere ñande iteresa va’erã mba’ere peteĩ buey Sévio ojagarra ko jemba’apo ha ohejata ava kuerape? Ha avei, ikatu ha’e ojapo avei ko buey ojapo va’erãgui vointe.
Upevagui, ¿mba’eichagua buey koa? Peteĩ buey opaichagua vointe oĩva, ñande mbo’e haicha zoología, peteĩ akã, hete ha ijextremidades buey haicha, ha’e oitira peteĩ carreta, ho’u kapi’ipe, oherei juky, orumea ha oñe’ẽ. La hera ha’e Sivonja, buey hungy.
Ape ndajaikuaaveimai mba’eichapa oñepyru oñembo py’a ñe’ẽ. Peteĩ arape ijara ojokua jugore ha hapichape avei, Galonja, oitira peteĩ pikete oñemonda va’ekue carretape ha ogueraha tavape o hepy me’ẽ hag̃ua, upei oguahẽ potaite rire pe tavape, ovendema la pikete ha ojora Sinvonja ha isociope, ogancha pe candena oñaytiva ichupe ichupe kuera jugo re, oity peteĩ planta atyra oguerekova henondepe ha oike omokõ hapicha kuera ndive peteĩ taberna pe. Oiko hina peteĩ farra pe tavape, upvare oĩ karia’y, kuña ha mitã ohasa apo ha pegotyo. Galonja, avei ojeikuaa buey apytepe ha’e ijuicio porã’yva ha’e ndo mañai mba’eve ha avavere, ha lomismonte oike la ikarupe tovasype, okaru hyguatã ha peve, osapukai y’agui ha upei oñeno, orumbea oke kueramo michimi. Ava kuera ohasava uperupi ha’e ndopenai. Ha’e oke ha orumbea minte (Jambyasy nda ha’ei aguere ava ikaru kuri ha’e oiko ichugui mburuvicha). Sivonja katu ndaikarui oisu’u ni mba’eveicha ramo. Hesa kuera osoña ha hovasy ohechauka ha’e ha py’a mongeta ha marangatu ha. Umi ava, Sévio, ohasa ijykerupi, aguara hekore kuer re, hera, hetã ha ko py’a kyryi ohechaukava iguatape. Sivonja omaña la oikovare ha sapy’aitepe oñepyru hasy chupe ha hovasy avei oikuaa hague la oikova nda’iporãi ha ndaikatui mba’eve ojapo, pe ñe’ẽ asy ha tasype, tesaype avei. Hasy pa’upe chupe oñepyru ojepy’a ñe’ẽ:
– ¿Mba’ere ovy’aite la che jara ha hetãygua? ¿Mba’ere la oguata hikuai aka rapu’ãpe ha omaña che ava kuerare aguarape? Oguerohory la itetã, oguerohory ñandejara oguero kakuaa hague ko tetãpe. Che sy avei che guereko ko tetãpe ha Sévia ndaha’ei che yvynte avei ha che ru avei ha entero ore rypykue ojapo, hendive kuera, ou ko yvype, yvy eslava kue.
– Ha upeicha ore ni peteĩ buey kuera nda ore aguarai upevar, ore roguerohory roguaña haguere mba’e pohyi ayvate gotyo lado, ko’angaite peve ni peteĩ buey nde’ira guiti he’i buey Alemán pe: mba’epa reipota ce hegui, che ha’e buey Sévio, che retã ha’e ko Sévia porãite, che ypy kuera ape paite okakuaa, ko yvyguy pe oĩ che taita kuera re’ongue. Ñandejara ta ñande rovasa, ore nda’ore py’a kyrỹiva upevare, ndohasaiva ore akã rupi ha ha’ekuera katu upevare ijaguara. ¡Ava oñentende’yva!
Heta iñakãpegua gui, pe buey omogu’e iñakã kangy vai, icampaña hy’apu ijajura re ha ijugo hy’apu avei. Galonja oabri la hesa, omaña hapicha re ha he’i:
– ¡Jaha rei jeyma hese la nde makanada reve! ekaru, itavya, tande kyra’imi jepe, nde costilla sẽ hina, ja pensa iporã rire, la ava kuera nañande rejai va’erã ande buey kuerape. ¡Ni mba’eveicharamo ñande ndañande afortunado o’ai kuri!
Sivonja omaña hapichare ñembyasy pe, ombo jere hova ichugui ha oñepyrũ jevy opensa.
– Ha’e kuera ijaguara hekove kuere. Oguereko ijyvy Kosovo pe, iñorãirõ Kosovo pe, tuicha mba’e, ¿che ypykuera piko ndo guañai carreta bala ryru kue mba’e jepe uperamo guare? Ndaha’ei ramo ore mediante, ava kuera ojapo mo’a kuri ha’ekuera ha’eñoite. Upei oĩ turco ndive ñorãirõ kue. Ñeha’ã mbarete terei, ha ¿mava oĩ uperamo guare? ¿oĩ Kuri ko’ava tova tavy tĩ pe, oñoraĩro hina aguarape, che aime’yre gueteri, ha’ete voi oguerekotava ñemomba’e, ogurekotava umi oñepyru va’ekue ñemopu’ã?
Eju, ejagarra che jara ta’anga ramo. Ha’e ijaguara pe ñorãirore, itaita kuri oñoraĩro avei ha oje hecha chupe tendotaicha upi. ¿Ha che jara piko jaguero hory va’erã? I taita ru la oguereko va’erã py’a porã, ndaha’ei ha’e, i taita ru oamno ikatu hagua che jara, ha ita’yra kuera ikatu hag̃ua oiko py’a guapype. Ha upevare ha’e oiko py’a guapype ha ¿mba’eicha oporu upeva? Omonda korapy aheno, che aguaña vae’erã ichupe ha ipikete kuerape ha’e oke aja hina icarretape ou kueramo. Ko’anga ojehepy me’e ipikete, ho’u guaripola ha oka’u, ha ijaguara ara ha ara la hekove kuere.
¿Ha che taita kuera ojejuka va’ekue ko ñorãirõ guasupe omongaru hag̃ua ichupe kuera? ¿Uperamo guare piko che taita kuera ndoguañai mboka kuera, cañon, tembi’u ha bala kuera? Ha ni upeichavero ore nda rojeguero horyi ore mba’e porãre, ko’angaite peve rojapo ore rembiapo, mbegue katu pe he tapiaite.
– Ipy’a kyrỹi la itaita kuera oñorãiro haguere kuri ha oiko are terei haguere esclavoicha.
Che ichagua oikove guive oiko peicha ha ko’angaite peve peicha ha roje esclaviza ha ni peichaveramo nda rosapukai upeva oiko haguere ore rehe. Ha’e kuera he’i umi turco kuera heta oinũpa ha chupe kuera, o masacra ha oñotỹ ha chupe kuera, ore ypykue kuera heta ojejuka avei ojapo Sévio kuera ha Turco kuera avei, ombichy, ha oñemoĩ tortura oĩ miva guype.
– Ipy’a rory upe ojeroviavare ha ni upeichaveramo ndogueroviai mba’eve re. ¿Ore mba’epe ore culpa ava cristiano kuera nda ore agarrasei gui? Ojeroviaha he’i chupe kuera, “ndere monda mo’ai” ha ndapepe che jara omonda hina ha oka’uma avei ha ohepy me’e upe pira pire ñemona kue gui. Ijerovia kuera ombo’e chupekuera ohayhu hag̃ua ivecino kuerape ha upeicha veramo ojapo veva hikuai mba’e vai ijupe kuera jevynte. Chupe kuera, pe arriero oiko veva hina, ha’e upe ndojapoiva mba’e vai avavere, ha avei, avaveva ndojerure avavepe ojapo porã hag̃ua opa mba’e avei, en vez ojapo ivaiva.
Peichaite la yvyre opyta va’erã mba’e porã ojapo va’ekue yma hikuai ha ndohoi mombyry mba’e vale’y ndojapoiva mba’eve gui.
Upe buey osuspira pykuku porã omopu’ã tatatĩ yygui.
– Upei – upe buey py’a mongeta kangype – kova ko casope, ¿Che ha umi che rehegua ndaha’ei ivale veva chugui kuera ko’ava mba’epe? Che ndajukaiva avavepe, nda ñe’ẽ vairi va avavere, nda mondai mba’eve, ha ndamosẽiva avaveape hembiapogui ko tetãpe, ndapokoi che retã pira pire re, nda’ei ho’ama ha che negocio pira pire’y gui, nda jokuai y nda agarrai peteĩ ava ndojapoiva mba’eve ivaiva, nda ñe’ẽ vairi che angiru kuerare, che ndahaiva che buey haicha che contra pe, nda ñe’e reiri, che ndaha’eiva mburuvicha che retã pe ha ndajapovai ba’eve vai che retãre, ha ndaha’ei la ndajapoiva mba’eve ivaiva, che ajapo iporãva umi ava ojapova cherehe mba’e vai. Che ko che sy che guereko rire minte ya ojejapoma cherehe mba’e vai, che sy kamby entero ojeipe’ama che hegui. Ñandejara jepe ore recha kuaa ha ojapo oreve guarã kapi’ipe ha ndaha’ei ava pe guarã, ha upeicha veramo, ha’ekuera, oipe’a vointe orehegui jey. Ñeipypã rire jey, ro estira icarreta kuera, ro ara ijyvy, ha ro’uka chupe kuera pan. Ha ni upeicha veramo avave ndohecha kuaai rojapova ore retãre…
– O ejagarra pe ayuno ta’angaicha, umi arriero peguarã, ijerovia ha he’i chupe kuera ojapo hag̃ua ayuno ara ñemandu’ape, ha ni upeichave ramo ndaikatui ojapo hikuai, ha ore buey kuera katu rojapo ayuno roikove guive ko’angaite peve, ro po’o guive ore sy kamby gui.
Upe buey omboguejy iñakã ha’ete ojepy’a angatava, ha upei omopu’ã jevy la iñakã oipeju pochype ha’ete vaicha ouva iñakãpe jevy mba’e angata, py’a kyhyje va, ha sapy’ante, upei osapukai vy’ape:
– Oh ko’anga aikuaama, upeva va’erã – ha ojepy’a mongeta jevy – peva ha’e la ha’eva, ipy’a kyrỹi ko ojaposeva ojapogui hikuai ha ikatuta gui oguereko derecho. Che ajepy’a mongeta hatã va’erã upevare.
Ha ha’e ojepy’a mongeta, mongeta, ha ndaikatui aikuaa mba’epa.
– ¿Mba’epa la che derecho? Umi tahachi kuera he’iramo ovota hag̃ua, ha’e kuera ovota va’erã ha upeicha ikautu hag̃uaicha ro sapukai porã: “¡Ore faa-aa-voo-or pe!”, ha ndo mandai ramo ndo votai o ikatuve avei ojeike politikape, oreicha avei. Ha’e kuera oñeinupã avei ka’i rãipe, lomimonte ndojapoiva mba’eve ivaiva. Ore jepe romongu’e ore juru, romongu’e ore ruguai ha ha’e kuera ni upe mba’e sa’iva ndojapoi avaicha.
Upe rire, ijara osẽ tabernagui. Ka’u reve, okacha vaipa, ndohecha porãi mba’eve, he’i ñe’ẽ oñentende’yva memete, oguata vaipa tapere.
– Ehechana, ¿mba’eicha piko peichagua ikatu ijaguara oipuru vaipa ramo ilivertad o gana va’ekue itaita ruguy repy kue rupi? Añete, che jara ika’u ha imonda, ha ¿Mba’eicha umi otro ava kuera oiporu jeiko rei? Oiko rei hag̃ua ha ipy’a rory avei hag̃ua hekove yma guare re ha oguero mba’e porã hag̃ua itaita kuera ojapo va’ekue hese kuera, upevare ojapo che ajapo haicha avei kuri. Ore buey kuera, romba’apo jetu’u ha obrero deprovecho haicha ore rypykueicha avei. Ore bueyes, roĩ va’erã py’a rorype umi ore rypykuera ojapo va’ekue ore rehe, ha ore py’a rory va’erã ore rembiapo ha ore rembiapo kue rehe avei ko araite peve.
Upe buey osuspira pykukumi ha ojeivy, omoĩ ijajura yugo peguarã.
Belyrat-pe, 1902.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe. 2021.
Pere
Aguereko kuri peteĩ kera ivaietereiva. Noporandui cheve ko che kerare, oporandu cheve mba’eichapa la peichaite che kera vai, si che ndatorvai avavepe che tavape, peteĩ ta’yra vale ko ñande retã sy Séviagua, umi otro imembyicha avei. Upeicha avei, reikuaa va’erã, ndaha’e mo’ai ha peicha ikatutaramo, ko’anga nahairi, che angiru, ijapo peichaite avei tavaygua kuera ojapova opa mba’e, avave nda chembohovai mo’ai upevape. Peteĩ arape ahecha peteĩ botõ overava, tahachi ao gui guare oñemombo raka’e tape ari ha amaña la overa porãiteha, haimete ahasa, henyhe che akãpe mandu’a porã asyete, upeirireminte che po oryryi ha opo jepopyhype. Che akã jeivy ko yvy porãitepe, ha che juru ojeitira pukape, ku opa jaiporuva ja ñe’ẽ ramo ñande superiorpe.
– Tuguy vale osyryry che vena rupi – ¡Peva ha’e la ha’eva! – kova ha’e la ajepy’a mongetava uperamoguare ha amaña porã ko ava ñarõ ohasava ha opyrũ upe botõre.
– ¡Ava ñarõ! – ha’e argel vai ha andyvu, ha upei aguata jey kirirĩ hape, ha’e aja che jupe ko’avaichagua ndahetai oimene, ha avy’aiterei ko ñandejara ome’e haguere cheve ko korasõ tranquiloite, ava ymaguare ogurekovaichagua.
Oima, ko’anga pa pehechama mba’eichagua arriero mbap’e porãva che ha’e, ajogua umi arriero oikova ko tavape ndarojoavyi mba’evepe, ha ko’anga ereta nde py’apype mba’eicha ko che kerape oikone mba’e vaiete.
Mba’eve iko’y va’erã ndoikoi cherehe upe arape. Acena porã ha upei aguapy amopotĩ che rãi peteĩ yvyra po’ipe, aipyte che vino ha upei, aiporu rire che derecho tavayguaicha, aha tupape ha aguereaha peteĩ aranduka che pope ake pya’eve hag̃ua.
Upei pya’e voi upe aranduka isỹi che po gui, ajapopa rire la ajapo va’erã apya ake mitã ra’yicha.
Upei rire minte ya ajetopama peteĩ tape tuju kuava ohova yvy kandu gotyo. Peteĩ pyhare hũ ha ho’ysãva. Pe yvytu ro’ysã ohasa ha oikytĩ upe nde pire ha hy’apu pe yvyra rogue piru omongu’epe. Pe ara hũ ha, ha okyseva, ovela morotĩ ho’a nde resa ha nde rovare. Ndaipori ni peteĩ ava ko’arupi. Aryryi ha apu’a jevy jipi hina ha akañyma avei, aguataparei – ñandejara mante oikoaata mamopa – ha ndaha’ei peteĩ pyhare mbykyva ni oikova tapiaite, ipukueterei, ha aguata hetaiterei ni che ndaikuaai mamopa.
Aguata heta ary ha aguahẽ peteĩ tavape, mombyrypa jepeva mombyry che retã gui peteĩ aikuaa’y hape ko avyjape, peteĩ yvy ikuaa’yva, avavea oikuaava ha, che kera pe minte ikatuva oiko.
Ajere rire ko yvyre, aguahẽ peteĩ tavape oiko hape heta ava. Upe ñemuhape aty guasu, oñehendu peteĩ ty’apu vai etereiva, ikatuvaichagua ombokapu nde rapysa. Apyta peteĩ jekehape oĩva ñemuha ykere ha aporandu ijarape mba’ere hetaite ava oñembyaty.
Ore ha’e ava marangatu ha mba’e porã – oñepyru omombe’u – rojapo ko karai tuja he’iva oreve.
– ¿Pe karai piko pende mburuvicha guasu? – aporandu oñe’epa’yre.
– Pe tuja omanda ko’ape ha ha’e ore mburuvicha guasu, ha hapykueri tahachi.
Che apuka.
– ¿Ma’ere epuka?.. ¿Ndereikuaai ra’e?.. ¿Mamogui reju?
Amombe’u chupe mba’eichapa akañy che rapegui ha aju ha tape mpmbyru gui – Sévia.
– ¡Ahenduva upe tava gui heta mba’e! – oñe’ẽ mbeguemi ijupe guarã oga jara, omaña cherehe jepoyhupe ha upei he’i ñe’ẽ hatãpe:
– Peicha ore ha’e – oho hese – pe tuja arandu omanda ape itahachi kuera ndive.
– ¿Ha mba’eicha umi nde tahachi kuera?
– Hetaichagua oĩ tahachi kuera – odepende ipintare. Oĩ oñemonde porãva ha nahaniriva.
Ore, reikuaa haicha ava py’aguapy ha avavepe ndaro’inchai, hatu entero arriero tekorei ou ko yvyre, ombyai ko tava ha orembo’e mba’e vai. Roikuaa hag̃ua mavapa otro yvy gua, ore mburuvicha he’i oreve kuehe roho hag̃ua roñembyaty koty ojejapova atype guarã, oñemoĩ hag̃ua oreve peteĩ pere. Upevare heta ava oñembyaty hina ko’ape, oikuaa hag̃ua mba’epa ojejapota.
Ajepy’a mongeta ha ha’e che jupe akañy va’erã ko yvygui pya’ente voi, che haicha, Sévio haicha, ndajepokuaai ko’a angatupyry ha katypyry jehechaukare ha ¡ndavy’aveima upeare!
Upe jekeha jara opuka cherehe karia’yicha, che nupã nupã che rati’ype ha he’i cheve jeroviape:
– Oh, arriveño, ¿kova piko ya ovalema ekyhyje hag̃ua? ¡Upevare eho va’erã mombyryete etopa hag̃ua py’a guasu oreicha!
– Ha, ¿mba’e rejapose? – aporandu atĩ pa’upe.
– ¡Mba’e piko la reporanduva! Ehechata mba’eichaitepa ore py’a guasu. Ha’eta ndeve, eho va’erã mombyry etopa hag̃ua ore py’a guasuichagua. Mombyetereigui eju ha rehecha heta yvy, ha nderehechamo’ai oreichagua imbarete va. Ejeha taroho oñondivepa. Ajapura va’erã.
Rohota jave rohendu, okẽ renondepe, verreinke ry’apu.
Amaña ñemi oka gotyo: oiko peteĩ mba’e – peteĩ karia’y oguerekova saco rendy mboapy hatĩva iñakãpe, itraje estampado ichucova, oĩ hina peteĩ hapicha lomo’ari oñemondeva ao hepyva akãrague mbyky. Oñembo’y jekeha renondepe ha upe aria’y oguejy hapicha ari gui.
Ijara osẽ, oñakãity ha upe arriero itrajepava oike upe jeke hape peteĩ mesa ojejapova upe va’ẽra voi. Upe oĩva ao comunreheve opyta okape ha oha’arõ. Upe ijara oñakãity avei ichupe.
– ¿Mba’e piko la oikopava? – aporandu ijarape, nontendeiva mba’eve.
– Peicha, oike va’ekue ko jekeha pe ha’e peteĩ tahachi mburuvicha vemava ha ko arriero ha’e ko tavaygua jehaihuva, plata heta ha retayhua katupyry – he’i ñe’ẽ mbeguepe ko ijara.
– ¿Mba’ere piko upeicharamo oheja pe otro ojupi ilomo’ari?
Jekeha jara omongu’e iñakã cheve ha roho otro lado. Opuka cherehe ha he’i:
– ¡Ore rohecha mba’e guasueterei ha sapy’ante oikoha! – antes he’i cheve hetaiterei mba’e, che ndaikuaaiva mba’epa ha avy’a upevare. Ahendu porãiterei jepe upe huguape he’i va’ekue cheve: – ¡Ha’e peteĩ servicio porã ñande retãpe, nda oimerãeiva ohayhuva hina!
– Roho la atyhape ha jeiporavo mburuvicha hape ya ohoma hina hendaguãpe.
Peteĩ aty’i omoĩ peteĩ karia’y herava Kolb, che mandu’a porã ramo hina herare, upeva ha’e la ijeiporavo pyre upe puesto rã, mokõi aty’i ha omoĩ aipo Talb herava ha irundy aty’i katu oguereko voi la ijeiporavo pyre.
Oĩ peteĩ ñentende’y, cada aty’i omoĩ se la ijeiporavo pyre va.
– Ndajaguerekoi otro oikoveva Kolb gui ko atygui he’i peteĩ aty’i – enteroveva jaikuaa la iñarandu eterei ha. Ndaikuaai omene pa ñande apytepe he’i ojejupi hague hi’ari hera vece ava katupyry va.
– Mava pa nde ere hag̃ua upeicha, – he’i chupe peteĩ pe otro aty gua – ¡Avaveva tahachi tahachi manda’yva ndojupiri nde ari!
– Jaikuaa mba’epepa nde guapo, – he’i pe irundy ay’i pegua – ¡ñande ndaikatu mo’ai voi ja agarra ñeinupã ñande rasẽ’yre!
– ¡Angiru kuera ñambuesakã kova! – oñe’pyrũ Kolb. – Añete la ava katupyry oñesaingo che lomo’ari pa ary hama, cheinupã asapukai’yre, pero oimene oĩ peteĩ iguapoveva chehegui ñande hegui imitã veva.
– ¡No, no! – he’i umi ohayhuva ichupe.
– ¡Ndarohendusei ymaguare jejapova! Ohasama pa ary Kolb ari ojejupi hague, – osapukai umi ñe’ẽ mokõi aty’i gui gua.
– Tuguy pyahu omanda hina ko’anga, jaheja la jagua tuja oisu’u kangue tuja, – he’i peteĩ irundy aty pegua.
Upei ndikovei ty’apu, ava kuera aguevi, oho izquierda ha derecha gotyo, tuichave hag̃ua tape ha ahecha peteĩ arriero pyahu 30 ary kuera. Oñemboja aja hina enteroveva oñakãity.
– ¿Mava peva? – oñe’ẽ ñemi ijarape.
– Ha’e tendota jeikuaa pava. Peteĩ karia’y pyahu, jerovaha. Oñepyru kueramo he’i ohupi hague peteĩ tuja ilomo’ari mbohapy vece. Ha’e la ojeikuaaveva enterovevagui.
– ¿Ha’e kuera ikatu oipavo chupe? – aporandu.
– Upeva ikatu, enteroveva jeiporavo apytegui – ha’e kuera itujama, ara mbykyma chupe kuera, tuja ojupi rire ilomo ari kuehe.
– ¿Mba’eicha hera?
– Kleard.
Oñeme’e ichupe henda porã guarã.
– Che ha’e, – Kolb oñe’e, – ndajatopa mo’ai peteĩ oikoveva Kleard gui. Imitĩ, avaveva ore tuja nda’ore mbojojai.
– ¡Pehendu, pehendu!… !Tekove puku Kleardpe!… – enteroveva mba’a ñe’ẽ he’i.
Kolb ha Talb ogueraha chupe mburuvicha rendape. Enteroveva oñakaity ichupe ha oiko peteĩ kirirĩ ñande mondyiva.
– Aguije, angiru kura, ko che poravo haguere ko mba’e guasuete pe me’eva cheve enteroveva voi. Pende py’a guapy, opytu’u cherehe ko’anga, che rayhueterei.
Hasy jamyakã ko mba’e ava kuera ko tetãpe oipotava ivai jave ko ñande rekove kuera, ajapota oĩva che pope pe moĩ haguere che rehe pende py’a guapy, amyakã ñe’ẽ porãpe pende ñe’ẽ ha che rayhu haguere avei.
Aguije, che angiru kuera che poravo haguere.
– ¡Hurra! ¡Hurra! ¡Hurra! – umi oiporavo va’ekue ichupe osapukai vy’ape.
– Ha ko’anga angiru kuera, ha’ese heta mba’e ko mba’e tuichaite oikovare.
Nda ha’ei je’urei ko tasy peñanduva, umi tasy ñande ra’arõva, hasy ñande marca hina hierro akupe ñande renonde. Añete, no – oĩ tasy arriero ndaha’eiva arriero kangy pe guarã. Jaheja umi py’a kangyva toryryi, peheja toryryi py’aju gui, ñande ndañande resarai va’erã jajuha ava katupyrygui, tuguy ale oĩ ñande retepe, ñande taita ruguy katupyry, umi arriero py’a guasu omano va’ekue ñande sã so hag̃ua, jaiko porã hag̃ua ñande, ijypykue kuera. Ñande tasy ndaha’ei mba’eve, jambo hovairamo umi ohasa va’ekue ñande taita kuera – ¿ñande piko jaiko va’era umi arriero onetede’yva mba’eve guaicha ko’anga jaiko porãmi ongua?
Tetaygua añeteteva, enteroveva ndomotĩseiva hetãpe yvy renondepe, oaguanta tasy arrieroicha ha ava katupyryicha.
– ¡Pehendu! ¡Pehendu! ¡Tekove puku Kleardpe!
Kleard rire oĩ heta oñe’ẽ kuaava avei, ombojerovia umi ava okyhyjevape ha he’i jey heta mba’e he’i va’ekue Kleard.
Upei, peteĩ kangy ha kane’o karai, hova cha’ĩva, iñakãrague ha hendyva morotĩ heladaicha, ojerure oñe’ẽ hag̃ua. Hetyma oryryipa tijagui, ipo oryryipa, ilomo ojero’a, hesa katu hesaypororopa.
– Mitãkuera, – oñepyru, tesaype oguejyva hosa moroti ha cha’ĩrehe oguejy avei henduva morotĩre, – Che arruinado ha vokointe amanota, che ha’e ndatekotevei peichaite peve roñemotĩ nderenondepe. ¡Aguereko sa ary ha aiko ko che rekove pukukue peva’yre. ¿Mba’ere che oñemanda va’erã che rehe, che ko che tuja ha che cha’ĩpama va?
– ¡Pejuka pe karai ñembotavy! – osapukai mburuvicha.
– ¡Pejuka! – osapukai enteroveva.
– ¡Karai tuja arrruinado!
– Ombo py’a guasu rangue mitãrusu kuerape, ¡ha’e omondyi opavave oĩva ko’ape!
– ¡Ha’e otĩ va’erã pe hova cha’ĩ re! Ha’e ovalema la oikoveva ha ikatu guiti okyhyje –ñande mitã veva ñande py’a guasuve chugui…
– ¡Pejuka pe py’aju!
– ¡Peguenohe!
– ¡Pejuka!
Mitãrusu atyra odispara upe tuja oĩ hape, ha’ekuera oho oguaña ichupe, oitia ha opygoi hatã ha pochype.
Ipahape, oheja oho hikuai tujagui – haimete ojuka hikuai itape.
Enteroveva ome’ẽ iñe’ẽ ko’ero ipy’a guasuta ha ha ohechauka mba’eguipa ojejapo hikuai ha mba’erepa upe tavaygua.
Avakuera oho atyhagui ojorapykueri. Oho kueramo he’i hikuai:
– ¡Ko’ero jahechata katupyry!
– ¡Jaikuaata mavapa ndoñe’e reiri ko’erõ!
– Oguahẽma ko ara jaikuaa hagua ava katupyry ha ndaha’eiva, ¡Upeicha jaikuaata oñembotavyva ndaha’emo’ai ñande rehegua!
– ¿Rehechapa mba’eguipa rojejapo? – oporandu cheve py’a kyrỹipe jekeha jara.
– Ha’ema, ajapoma, – ha’e pya’e voi, añandu ramo cherejaha mbarete ha che akã ogrekoha mba’e ndaikuaaiva che mba’epa.
Upe arape voi, che alee kuatia ñe’epe peteĩ articulo he’iva peicha:
– Tavaygua kuera, ya horama jaheja hagua jealaba reiete ha ñe’ẽ reigui ñande apytegui, ya arama jaheja hagua ñe’ẽ rei ha nandi, jaiporueteva jahechauka hag̃ua ñande vale ha gua’u ha japu va ¡Oguahẽma la ara, tavaygua, ñamoĩ hag̃ua ñande ñe’ẽ ñorãirõpe, ha jahechauka hag̃ua mavapa añete hape ivaleva añetete ha mavapa ndovalei mba’everã! Jaguerovia hina ndaipoi ha ñande apytepe ñemotĩpy ha py’aju ñande apytepe ikatu va’erãichagua ojegueru forzado hierrope guarã.
Enteroveva oñanduva ipype tuguy ñande ava ymaguare oguerekova’ekue, oñeha’ata oĩ hag̃ua puntape oaguanta tasy ha py’aju, kirirĩ hape, kova ko ha’e tasy sagrado, ha’e peteĩ sacrificio ñande retãpe guarã ha ñande vy’arã avei. ¡Haleke tavaygua kuera ko’ẽro ha’eta ara jehechaika tuicha ha!
Jekeha jara oho tupape, oikopa rire la aty guasu, upei oho hag̃ua voi porã ko’ẽ rire upe aty guasu oikota hape. Oĩ ohova ko ñembyaty ha rãpe opya voi upepe oke upeicharamo voi porã oiko hag̃ua.
Che avei aha ko’e rire upe oikota hape la aty. Enteroveva oho avei – mitã ha tuja, karia’y ha kuña. Oĩ sy ogueruva mitã ijyva’ari ikatu hag̃uaicha oñemarca sellope, honorgui guava, ha upeicha oguereko hag̃ua puntape ñeñatende umi oikotevẽ hape.
Oĩ oñeguañaba ha itie’ỹva (upe mba’epe orejogua Sévio kuerape ha upevagui avy’aiterei), enteroveva oiko se la oñepyruva upeicharamo osellama hag̃ua ichupe. Oĩ uperumi ohupiva hapichape ijahy’o guygui.
La sello kuera omarcaba ha’e peteĩ tavaygua omba’apova, oñemondeva ao morotĩpe ha upeicha ha’e ndojoguai la oĩva upepe:
– Ani embopu mbegue nde juru, alapinta, enteroveva jañe’ẽta- ndaha’ei vaca ñande, che ha’e ikatuha jaiko ape jañoguaña’yre.
Oñepyrũ omarca. Peteĩva hasẽ. Oĩ iñe’e argel, ni peteĩ ndose porãi, oñesẽ tasẽreve ha tovasy aime aja upepe.
Ndaikatuvei apyta ahecha hag̃ua upe ojapova hikuai
Ndaikatuvei ahecha upe ojapoa hikuai mba’e hasyeteva, upevare aha jevu che kehape, aguahẽramo atopama upepe okaruva ha ho’uva guaripola.
– ¡Opama! – he’i peteĩva.
– Oima, ndarosapukai añete, ¡Talb oñe’e ha osapukai ojapohaicha chaburro…! – he’i otro.
– ¿Ehechapa mba’eichapa Talb? Ha reipota kuri ichupe mburuvicha rã kuehe ñembyaty hape hina kuri.
– Oh, ¡ndajaikuaa i ve la voi mba’eve!
Oñe’e hikuai, hasy etereigui chupekuera, oñongatu se hikuai gua’u lamhasyha, ha’ekuera ndoipitai che ha’e hesekuera irranuinado ha hikuai.
Kleard otĩ ijehe, oñe’ẽ vai haguere peteĩ karia’y herava Lear, upe karia’y ajerure va’ekue mokõi ve voi oje sella hag̃ua ha ndahasyi ichupe mba’eveicharamo.
Tavaygua kuera enteroveva voi oñe’ẽ porã hese ivale terei haguere kuri.
Oĩ ava okañy va’ekue, umi’ava ndojehayhu vei upeirire.
Ohasa la ara, upe arriero ogurekova la mokõi sello isyvare oguata iñakã yvate voi py’a guasupe. Ohohape, ñe’ẽ mbeguepe vy’ape ava kuera he’i ikupepe: ¡Lear, Lear!… !Kova ha’e hina!… ¡Kova ha’e py’a guasu ndosapukai va’ekue, ndojapoi va’ekue ni peteĩ ty’apu oje sella aja hina isyvape mokõi sello pe voi! Osẽ kuatia arandupe voi la hera, ñe’ẽ poangue oje’e hese.
Mborayhu oĩmiva chupe guarã memete.
Aime hape voi ahendu ñe’e porã ichupe guarã ha añepyrũ añandu tuguy Séviagua ocorre co che vena rupi, ñande ypykue py’a guasu memete, ha’ekuera oano estacare ñande rekove porã hag̃ua ko’anga, ñande jareko avei ñande rekove kue yma py’a guasu ñe’ẽpe ha ñande Kosovo. Che avy’a che retãre, vy’ape aime ahechakare la ore rehegua mba’eichapa ivale, ha adispara pe ñembyaty hape ha asapukai:
– ¿Mba’ere pe güero mba’e terei la Lear? ¡Peve ndoape hechaiva arriero py’a guasu añeteva! ¡Peju ha pehecha pende voi mba’eichaguapa la Séviagua ruguy! ¡Pe moi cherehe pa sello voi che akãre, ndaha’ei voi la mokõinte!
Pe mba’apoha tavagua ñemonde porãva ogueru la ierro che akã ypype ha oñepyrũ…
Apay la che keragui.
– Haimete amotĩ la i Lear pe – añe’akã mogeta, ha py’a valepe, ajere ha aimehaicha atĩ lento che kera ndoguerekoi hague paha.
Belyrat-pe, 1899.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe, 2021.
Tendota (3/3)
Upeicha ohasa peteĩ ara, umi ara ohasava upei ojogua upe ohasava’ekuepe. Mba’eve guazui ndohasai, karãi’imi jipi: oñepysanga ovakãro yvykuape, ha upei varrancape, ojeykyty mora rakãre, opyrũ ñoatĩre, oiko tormento’imimi. Karai kuera ojeheja tapere omano haguã. “Omano mo’a vointe opyta rire hogape, ¡jañe’e’yre tapere!” he’i ñe’ẽ gueru, he’i enterovevape ipy’a guazú haguã.
Umi mitã’i michimiva, peteĩ ha mokõi ary oguerekova, omano avei. Ituvakuera py’a rasype omokõ pochy, ñandejara rembiapo. “Ha umi mitã michivea, avaveva nombyasyi. Michiveramo omanova ndoikoi ñembyasy. Ñandejara tome’e tuva kuerape ani ta’yra kuera ha tajyera kuera omano ohupyty haguã upe ary omenda haguã. Umi mitã omano va’erã voire tomano upeicharamo ndaipori ñembyasy. ¡Upeicharamo la ñembyasy ndaipukui!” ñe’e gueruva oñemoñe’e chupekuera. Ava kuera oñeakã pytĩ ha omoĩ pohã hetymare omonguera haguã pya’e. Alguno ijyva omongera pohãpe avei. Enteroveva oguereko hetere mba’e vai. Ijao kuera oñesaingopa, upeicha hikuai oguanta vu’apope tenondegotyo. Opa mba’e ndahasyvemo’ai kuri upe vare’a vaiete ndojeguerekoi rire. Lo mismonte omaña va’erã tenondegotyo.
Peteĩ arape, mba’ẽ iporãitereiva ojehumi.
Tendota oguata hina tenondepe, ojere hese umia arriero ipy’a guazú veva atygui.
(Mokõi okañy ichugui kuera ha avave ndoikuaai mamopa oime hikuai. Peteĩ ñe’ẽpe oĩ hikua oheja ha hembiapo kuera ha oho jevy hogape. Peteĩ momentope upe ñe’e gueruha omombe’u ko ñemotĩ oikova’ekue. Oĩnte la ogueroviava omano hague hikuai tapere, ndoñe’einte hikuai ani oiko vai hikuai.), umi aty rembyre oguata hapykueri kuera. Sapy’a, ojekuaa peteĩ yvy kua tuichapa jepeva – pykuku añetehape. La bajada tuichaiterei ha avaveva ndohosevei tenondegotyo. Umi arriero py’a guazú opytapa ha oha’arõ mba’e pa ojapo tendota. Omaña mbyky, py’a mongetape, ñakãietype, ha’e oho tenondepe vale pa’ume, oinupa kueramo ibaston henonderãpe, ijykepe avei ojapo haicha voi.
Heta la he’iva omo’oanduve ha ichupe kova. Ha’e nomañai avavere ha nde’iri mba’eve. Ndaipori hovare kyhyje ni mba’eveichagua mba’e vai, upeare avave nde’iri ichupe mba’eve iñarandugui tendotaicha. Mokõi paso ha ojapo rire ojejuhuma orillare. Enteroveva ipy’a guazúva oñepỹsanga kyhyjepe ha hesa po omaña tendota re. Umi arriero ikatupyry veva haimetema ojagarra tendotape, toiko la oikova upei, toñembyai jepe la oje’eva’ekue ani ojejapoti, ha’e peteĩ paso ojapo rire, mokõihape ho’ama katu pe yvykuape. Ha ko’ape oikoma la sarambi, jejahe’o, jesapukai, kyhyje oñemoĩ tenonderãpe.
– ¡Peha’arõ angiru kuera! ¿Mba’e la apuro? ¿Koicha piko la ñande ñe’ẽ arriero guaicha jajuka va’erã?, jaha va’erã ko arriero arandu rapyueri, ha’eko oikuaa la ojapova. Itavy va’erã la ijehe hevy ojaporamo mba’e vai. Hale, ¡ikupepe! Kova la tuichave ha ikatu la ipaha avei ñeha’ã jajapova hina, kova ja ipahama. ¿Ava pa oikuaa? Ikatu amogotyove, ko yvyku rire, jatopa yvy ndeporãpa jepeva Ñandejara ojapo va’ekue ñandeve guarã. He’ipa rire ñe’ẽ gueruva upeva ojepoi avei yvy kuape. Umi ipy’a guazú veva oho hapykueri ha upei enteroveva ojeoi.
Oiko tasẽ, ja’o, plageo, sapukai upe yvykua mbyte rupi. Ikatu ja’e añete hape noñesẽ mo’ai ha tekovere upe gui, la michiveva ñepẽreve o opa ba’e rasy, la ava ko hosã hina. Tendota gui la ivaleveva ha osẽ porãva ichupe mba’e ndaipori vointe. Oñesaingo ñanare ha upevare ndojehui ichupe mba’eveichagua mba’e vai. Oñeñandu porã ha ojupi jevy yvate. La tasẽ, sapukai ha jeja’o ikatu gueteri oñehendu upe yvykua ruguape, tendota oguapy kirirĩpe, ha ndoku’ei, ojepy’a mongeta. Oĩ hete rasy va, umi’ava oñepyrũ oja’o tendotape, ha ha’e nde’iri mba’evete, okirirĩ ha ndopenai hesekuera. Umi vale pa’ũpe oñembo’y va’ekue ojejoko yvyra rakãre ha oñepyrũ ojupi jey hikuai mbeguekatu osẽ jevy haguã. Ndaipori oĩ porãva nda’eiramo upe tendota. Enterovevante ipochy ha hasẽ rete rasypa gui, ha tendota okirirĩ ha ni ndoñakã rapu’ãi. ¡Tovasype oĩ ha opyta peteĩ arrieri arandu opytahaicha!
Ohasa la ara. Ha la ava ohova haspykueri sa’iverei ohoramo. Cada ara omano ha omano lomitã. Oĩ avei ojevy jeyva.
Hetaite rire kuri oñepyru ramo guare ko’anga ja sa’ivema ohoramo. Hova kuera sa’yju ha kane’o kue ohechauka ñembyasy, ku’a rasy ha vare’a. Upeichaveramo avaveva noñe’ẽi. Tendota jepe ojepy’apyma pe iñarandu pa’ũme. Tape avei hasyetereima jeguata.
Sa’ive hikuai ohoramo ha opyta pa avantema. Hova vaipaitema hikuai, ojeplagea oikoramo ha ndoñe’ẽ veíma voi hikuai.
La ipinta kuera ndaha’eveimai arrieroicha. Oĩ imuletava. Oĩ ijyva ñapyytĩva. Ipore oguereko heta ñapytĩha ikuai. Ha ni ojaposeramo mba’e porã ndaikatuveitama voi, hetaitereima ojembyesarai hikuai hetere. Umi ava ijapytepe kuera imbareteva ha py’a guasuva, ndoguerekoveima upe jerovia, oñorãirõ lo mismonte, upeichaite, oguata yke vai hikuai ha oho mbaretepe, plageope, turyrype ha tasype. ¿Mba’e ojapoveta si ndaikatui ojevy? ¿Heta ñeha’ãpe ha ko’anga piko ohejata hikuai ko jeho mombyryete?
K’aruetema. Muleta jeguatareve, ohecha sapy’a hikuai la tendota ndaiporiveima henondepe kuera. Peteĩ pasope ha ho’a mo’a jeyma yvy kua pe.
– ¡Oh che retyma! ¡Oh che po! – ou jeyma la tasẽ ha sapukai. Peteĩ ñe’ẽ kangy oja’o vaieterei la tendota pe ha upei okirirĩ jevy.
Kuarahy resẽ rire, upepe oĩtendota oguapy hina, upe ojeiporavo hague araicha. Ndaipori mba’evete hese oje’e va’erã.
Upe ñe’ẽ gueruha ojupi upe yvykuara ari, ha hapykueri mokoĩ avei. Tova ñembyasype y tuguy memete, ojevolea ohecha haguã mbovypa opyta, ha opilla hikuai ha’e kuera mintema opytaha. Upe ikorasõ henyhẽ kyhyjepe ha mba’e vaipe. Upe yvy oĩha hikuai avaeva ndoikuaai, yvykandu, ytakua – ndaiporivei tape ojeho haguã. Kuehembue otopa hikuai kuri la tape, ha ohejante kueri ikupepe. Tendota ogueru chupekuera ko yvyre.
Imadu’a hikuai umi iñangiru kuerare, igente omano va’ekue ko jeho mombyry hape.
Peteĩ ñembyasy tuichaitereiva ha hasyveva ko rete rasypagui oñua chupekuera.
Ha’e kuera ohecha hesarupi ko ñembyai pa guasu.
Upe ñe’ẽ gueruva oñemboja tendota rendape, ha oñepyrũ oñe’ẽ peteĩ ñe’ẽ kangy, kane’o ha ryryipe.
– ¿Mamo jahata?
Tendota okirirĩ.
– ¿Mamo jahata, ha mamo oregueru? Ore ha ore gente kuera roñemoĩ nde pope ha roho nderapykueri, roheja ore roga ha ore taita yvy roimo’agui ikatuha ojetopa yvy porãve ikatu haguãicha roikove. Ha nde ore hundi vaieterei. Oĩ kuri mokõisa ava nde raykueri ha ko’anga ¡emañami mbovypa oĩ!
– ¿Ndaipori piko hikuai ape? – he’i ñemi tendota oñakãrapu’a’yre.
– ¿Mba’eicha piko reporanduta ava mba’e? ¡Emopu’a la nde akã ha emaña! ¡Eipapa movypa opyta orehegui ko jeguata puku aja! ¡Emañana ore rehe!, I cuenta ve romano kuri ropyta rangue peicha.
– ¡Ndaikatui amaña!
– ¿Mba’ere?
– Che ndahechai.
Peteĩ ñekirirĩ vaieterei.
– ¿Embyai piko nde resa ko jeguata puku jave?
– ¡Che aikove’ypy guive peicha!
Mbohapy ava voi iñaka guapy ñembyasype.
Yvytu ro’y oipejuvai ko yvy kandu pa’ũpe ha oity yvyra rogue piru. Serrason pohyi ojere upe vallere ro’y ha omongu’e guyra pepo. Peteĩ guyra vai oñe’ẽ. Kuarahy okañyma hina arai kupepe, ojere ha oho pya’e pya’e voi mombyry. Omaña ojohe kyhyje vaietereipe.
– ¿Mamo piko ikatu jaha ko’anga? – he’i peteĩva.
– ¡Ndajaikuaai!
Belyrat-pe, 1901.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe.
Tendota (2/3)
Enteroveva oguerovia ojapo porãtaha upe hembiapo tendotaicha, ha mba’eve ndoipy’apy mo’aiha ichupe. Ha upeicha, ko’ejuramo osẽtama hikuai upe yvy porã reka.
Ko’e rire, umi ava oguereko ipy’ape ohota ha hikuai mombyry oñembyaty hikuai. Mokoĩsa ava oho upe ojotopata hape hikuai. Sa’i optyava upe hogape oñangareko hagũa imba’e repyre.
Añete, py’a kangy ojapo ñanderehe jahecharamo ava mboriahu ojapo vaiva hesekuera yvy vai, ohejaka forzado chupekuera oikoha ha oĩha i taita re’ongue kuera. Hova kuera oñembyaipama, kane’o ha kuarahy ohapypava. Upe ñembyasy ary puku opoko hesekuera ha ohechaukava tova kane’o ha py’apy.
Ha ko’anga vy’a pope ikatu iporã – añete ojehe’ava jepy’apy ndive. Peteĩ tesay ho’a pe tova cha’ĩ ari heta karaigui, umi oñembuasyva tarovape ha omongu’eva iñakã jehechauka vaipe. Ha’ekuera oleji opyta omano hagũa umi ita guazú aputepe oheka rangue tekove porã. Heta kuñaombyasy ha ohecha ipahague umi taita kuera oñeñoty hague omano rire ohejata upepe ha oho hikuai mombyry.
Kuimba’e kuera oñembo vale hikuai ha osapukai – Oima, ¿Pende pe mano se vare’agui ko yvy vai ari, ha peiko oga vai guype?
Añete, ha’ekuera ikatu rire oguerahapa mo’a voi hikuai opa mba’e oguerekova upepe ilomore ikatu rire.
Oñehenu ty’apu ha sapukai upe aty apytepe. Taha’e kuimba’e ha kuña ndopytai peteĩ hendape. Mitãnguera hasẽpa, omongu’e aja isy ichupe ilomore.
Mymba kuera avei ndopytaveimai peteĩ hendape. Ndahetai la mymba, peteĩ vaca ra’y ape ha pegotyo, ha upei peteĩ piru ha tague guazú jamelgo akã guazú ha tetyma kyra, hi’ari ojehupi ao kuera tuya ha sabana, bosa, ha mokõi saco silla ari, upe mymba anga oguata kangy vai piru. Oñembo’y valegui ha hasẽ sapy, ante.
Oĩ ohupiva opa mba’e burro ari, mitãkuera oitira jagua isãgui. Oñe’e, osapukai, oñe’e tie’y, hasẽ, aguahu, ha orelinchaba. Hembypa opa mba’e. Burro ma katu hasẽ avei sapy’ante. Ha upe tendota katu ndoñe’ẽi ha nde’iri mba’evete, ha’etevaicha ndaha’eiva imba’e la oikova. ¡Peteĩ ava aranduva!
Ha’e oguapy ojepy’a mongeta mombyry kirirĩ hape, oñakãityhare oiko. Sapy’ante ondyvu, ha upeante. Umi ava mba’e ha’e ojapova ombo jeroviave umi ava kuerare ha’ekurea ijapotaha opa mba’e ha’e he’iva oahasata tata ha y ari upeicha ha’e oipotaramo. Oñehendu ñe’e he’iva:
– Javy’a va’erã enteroveva jatopa hague koichagua karia’y arandu. Jaiko rire hese’ỹ !ñandejara ani oipota! Jamano mo’ama. Ha’e oguereko upe arandu añeteguava, ¡ha’e ndeve! Okirirĩ hina. ¡Mba’eve ndahe’iri! – he’i peteĩ omaña aja hese tesa’ỹipe ha jeroviape.
– ¿Mba’e la he’i va’erã ha’e? Umi ava oñe’etereiva ndomongu’ei upe aranduryru. Peteĩ ava arandu, ¡añeteguape! Ha’e oñembo py’a mongeta ha nde’iri mba’eve, – omoĩ avei otro ava omaña aja hese py’a rorype.
– ¡Hasy ko aty ñemongu’e!, oikuaa va’era oipy’apyva ichupe kuera, ndoguerekoi mba’eve ipope, – he’i jey upe oñe’e va’ekue puntape.
Oguahema la hora. Oha’arõ hikuai michimi upeichahagui umi opytaseva ikatu ojere ha oho hendive kuera, upeva ndikoigui, ndopytavei hikuai.
– ¿Ndajahaima va’era? – oporandu hikuai tendotape.
Ha’e opu’a he’i’yre mba’evete.
Umi ariero ipy’a guazúveva oñembyaty ijerere sapy’ante oikoramo algo ivaiva hese.
Tendota, oñakãity hape, oguatamimi, omongu’ejaro ibaston henonderã arandupe. Ava aty oku’e ikupepe ha osapukai hikuai ¡Tekove puku ñande tendotape!, oguata jey ha ombeti peteĩ korapy ahenore. Upepe, opytaite, ha umi ava atyra ohova ikupepe opyta avei. Tendota oguevi’imi ha oinupã ibastonpe upe korapy.
– ¿Mba’epa reipota rojapo? – oporandu hikuai.
Ha’e nde’iri mba’eve.
– ¿Mba’e rojapo va’erã? ¡Roity korapy aheno! ¡Upeva rojapota!, ¿ndapehechai piko ohechaukaha ñandeve ibastonpe mba’epa jajapo va’erã – ¿osapukai umi oĩ va’ekue tendota jerere?
– ¡Oĩ peteĩ okẽ! ¡Oĩ peteĩ okẽ! – Osapukai umi mitã ha ohechauka okẽ oĩva henonde kuerape.
– Shh, mitãkuera, ¡pekirirĩ!
– Ñandejara tañande pytyvõ. ¿Mba’e la oikova? – kuñakarai kuera ojovasa.
– ¡Nde’iri mba’eve! Ha’e oikuaa mba’epa ojapo va’erã. ¡Pembyai la korapy!
Sapy’aitepe ombyaipa hikuai la korapy, ha’ete voi ndaipori va’ekue upepe.
Ohasa hikuai la korapy ahenope mba’eve’yramo ronguaicha.
Ohasa korapy ari.
Ndohoi mombyry rire pe tendota oñepysãnga tuicha ñana iñoatĩvare ha opyta.
Hasype osẽ jey ha oñepyrũ oinupã upe ibaston apo ha pegotyo. Avaveva ndoku’ei.
– ¿Mba’e la oikova ko’anga? – osapukai umi huguapegua.
– ¡Peikytĩ upe ñana! – osapukai peteĩ oĩva’ekue tendota ypype.
– ¡Upepe oĩ la tape, upe ñana kupetepe! ¡Upepe oĩ! – osapukai mitãkuera, ha enteroveva oĩva hugupe.
– ¡Upepe oĩ la tape! ¡Upepe oĩ la tape! – oñembohory umi oĩva tendota jerere, oha’angava pochype. – ¿Ha mba’eichapa ava hecha’ỹ jaikuaata mamopa ñande gueraha hina?, ndaikatui enteroveva omanda. Ko tendota oikuaa mamopa tape ipoãveva ha mbykyva. ¡Peikytĩ pe ñana iñoatĩpava!
Pya’e omopotĩ hikuai tape.
– Auch – hasẽ oikutu va’ekue ichupe ñoatĩ akua ha petẽiva katu oĩnupa chupe yvyra mora rakã.
– Angiru kuera, ndaikatui jaipota algo mba’evegui. Jañeha’ã va’erã michimi ikatu haguaicha oiko mba’e porã, – he’i ipy’a guazúveva pe atype.
Ha’ekuera ohasa upe ñana kua rupi heta oñeha’ãrire ha oho hikuai.
Oguata mieverire, otopa ñana guazú oikytĩ ha oho hikuai.
Sa’ieterei gueteri ojeguata upe peteĩ ara, hetaiterei mba’e ojoko chupekuera. Ha upeva ari, sa’i tembi’u, oĩ orahava galleta atã ha michimi quesu ha otro pan ojepy’a joko haguãite. Ha oĩ ndoguerekoiva mba’evete. Ku iporãva a ara haku, upevare ojetopa yva apeo ha pegotyo.
Peicha, upe peteĩ ara ndoguata pukui hikuai, lo mismote ikane’õ oñeñandu hikuai.
Ndoikoi mba’eve vai ni mba’eve. Ko’a mba’e tuichaite oikoramo ojehecha va’erã ko’a mba’e makanadaicha:
Peteĩ ñoatĩ opa’ã peteĩ kuña resape, ha oñua ichupe peteĩ ao kue he’õvape, peteĩ mitã oñepysanga yyrare ha opyta iparĩ, peteĩ karai tuja oñepysanga ha itobillo ombyai, oñemona rire hese seboi ku’i, py’a guazupe oho tendota rapykueri, oipytyvo ichupe ibaston guapoite. (Ja asegura haguã, oĩ he’iva upe karai ijapuha itobillo rasy ha, ikatu haguãicha oho jey haguã hogape.) Pya,e, oĩnte la ndoguerkoiva ñoatĩ ijyvare, ha hovare. Umi karia’y ojoko tasy py’a guazupe, ha umi kuña kuera ñe’e tie’ỹpe oja’o pe oikova hesekuera ha osẽ hague hikuai hogagui, mitã kuera hasẽ, ndopillai la ñeha’a oikova ko’anga upei ojehepy me’eta chupe heta mba’e porã pe.
Enteroveva vy’arã, mba’evete ndojehui tendotape. Oñeñatende porã voi hese mba’eve ojehu haguãicha. Upe pyharepe, ombo aguije ñandejarape hikuai avavetepe ndojehui haguere mba’eve, ni maavea ndomanoi haguere, ha mba’eve ndojehui haguere tendotape. Upeare, peteĩ ava ipy’a guazúveva oñepyrũ oñe’ẽ. Hova okarãi chugui mora rakã, ha’e opena’ynte upevare.
– Angiru kuera, – oñepyrũ – peteĩ jeguata porã jajapo ko ara jahejava oho.
Aguije ñandejarape. Ko tape hasy, ha jaha va’erã hese opa peve, enteroveva jaikuaa ko tape hasyva hina ko’anga, jaguaherire vy’ape jaguahẽta ha. Ko ñandejara tañande rovasa ha ñande tendota pe ha ani oiko hese mba’eve vai ikatu haguãicha oho ñande renonderã jahupyty haguã vy’a.
– ¡Ko’ẽro ko cheresa mokõiveva ojeita chehegui peichante jaharamo hese! – he’i peteĩ kuña, pochype.
– ¡Auch, che retyma! – he’i pe karai, upe kuña he’i rire mba’e pochy.
Mitãkuera hasẽgueteri, ha ndopenai isy kuera ñe’ere, hasype okirirĩ hikuai, ikatu haguaicha oñe’e ko ñe’e gueruha.
– Sí, eperdeta nde resa mokõi, – okapu pochygui, – ¡ha eperdepaitema! Nda’ivairi la oikovata nderehe, ko mba’e porã jajapova rapykueri! ¡Ñemotĩ!
¿Nde piko ndereñepy’a mongetai nde memby reiko porãre? ¡Jaheja alamitã ñandehegui tomano ko jajapova rapykueri! ¿Mba’e diferencia ojapo? ¿Mba’e la peteĩ tesa? O ¿mba’epe reiporuta nde resa oĩ hape peteĩ ñande guerahava hapykueri arandu poguype upe vy’e rendape? ¿Jaheja va’erã piko ñande rembiapo nde resa rehehape o ko karai retyma rasy rehehape?
– ¡Ijapu! ¡Ko karai tuja ijapu! Ha’e he’inte peva ojevy jey haguã – oñe’endu oje’e opaguio lado.
– Aipo ndohose veimava angiru apytepe – he’i ñe’e gueruva – jaheja toho jevy, ani ojeplaguea ha oñotĩ ñe’e rei ñande apytepe. Che, ¡ahata ñande tendota arandu rapykueri opyta peve chehegui pehengue!
Tendota okirirĩ.
Enteroveva omaña hese ha oñe’e ñemi:
– ¡Iñakãpe heta mba’e oguereko!
– ¡Karia’y arandu!
– ¡Pemaña henondere!
– ¡Kirirĩhape oiko!
– ¡Hovasy!
– ¡Ha’e ipy’a guazú! Upeva ojehecha hese oimehape.
– ¡Ikatu ere jey! Cercas, troncos, zarzos – ojei henonderãgui. Tovasype oinupã ibaston, nde’iri mba’eve y rejaserta va’erã mba’epa oguereko iñakãpe.
Tendota (1/3)
Reindy ha angiru kuera, ahendupama la peje va’ekue, ko’anga ajerure pendeve cherendumi haguã. Enteroveva mba’e ja’eva ndoikomo’ai jaime aja ko yvy ndovaleiva ari. Mba’eve ndokakuaaiva ko yvyku’ipe ha ita kuape, ni oky jave avei, ha ni ndaja’esei ko ára haku puku apytepe ojehuva hina koanga ha avave yma ndojehuiva’ekue ko’anga guaicha. ¿Mboy vece pa ñañembyatyta ko’anga guaicha ja ñe’e pa rei haguã?, ñande rymba kuera ivare’apama ha ko’eroite ñande ha ñande ra’y kuera omanopata averi vare’agui. Jatopa va’era myatyrõ iporãveva ñandeve guarã. Che ha’e ku jaha va’erã umi yvy iporãve hape, ñasã ko yvora ári jatopa haguã ku yvy ovaleva, upeicharamo ndajaikoveimai ku jaikohaicha ko’anga.
Upeicha, peteĩ ava oikova ku yvy ndokakuaaiva mba’eve ári oñe’ẽ ñe’ẽ kane’õpe peteĩ ñembyatyhape. Moo ha mba’e ary pa ñandeve nañande interesai va’erã ndeve ha cheve avei. Tuicha mba’e cheve guarã che guerovia ramo oiko hague mombyry hayma avei, ha pea ya ovalema. Ape oñondivemi, che voi apensa añe’epa rei hague hina ko amombe’uvare, ha upei mbeguekatu añesãso ko amombe’uvare ha ndaha’ei japu ra’e. Ko’anga, aguerovia mbarete la amombe’uta ku oikova’ekue añete hape ha mba’epa la oiko va’era kui uperamo guare upepe, ha ni mba’eveicharamo la añe’eparei hague.
Umi ohenduva, tova kangype ha vaikuepe ha omaña nandiva, ha’etevaicha noñentendeiva voi ku ipo kuera iku’a kuape, ha’ete vaicha oikove jeyva umi ñe’e porã ohendurire. Oĩvante upepe opensa mombyry ha’eteva ku oĩ va hina upe yvy iporã hape ha ku ihepy me’e kuera ha’eva hina ñembyaty iporã pa jepeva.
– ¡Upeichaite! ¡Upeichaite! – oñe’e umi ñe’e mbeguekatumiva oparupi voi.
– ¿Upe tenda oĩ aĩguĩ?, peteĩ ñe’e kangy pukuva oñehendu pe huguagui.
– ¡Angiru kuera! – oñepyru he’i peteĩ ñe’e pyrusu hatã. Jajapo va’era ku ñe’e arandu he’iva ko’angaite guive, ndaikatuveiumai jaiko peicha ñande, ipukuetereima hina. Jañeha’ãrei etereima ha ñande kane’o paitema, ha ndovalei mba’everã. Ja ñotỹ temitỹ ikatu va’erãichagua oiko ñandeve tembi’urã, ha ou la oky guasu ha ogueraha temitỹ kuera ha ñande yvy porãngue mombyry ñandehegui, ha opyta ita atã nandi. ¿Ja pyta va’erã piko tapiaite ha jamba’apo pyharevete guive pyhare peve ñande vare’ave ha uheive haguã avei, opivo ha pynandi? Jasẽ va’erã jaheka yvy iporã veva ikatu hagũaicha jañemitỹ, ha ikatu hagũaicha jahecha ñande rembiapo kue ñemitỹre.
– ¡Jahake! ¡Jahake, ko’angaite voi, ko yvy ndoikoveimai jaikove haguã!
Pe ñe’ẽguymi va’ekue hatãvema ha enteroveva oñepyrũ oho, oikuaa’yre moopa ohota.
– ¡Pe ha’arõ, angiru kuera! ¿Mamó peho? ¡Oñepyru va’ekue pe ñe’ẽ he’i jey!
Jahata hina pero ndaha’e mo’ai peicha. Jaikuaa va’era mamópa jahata. Ani japa jey ku jaiko haicha hina ko’anga o ivaive. Che ha’e jareko va’erã ha peteĩ tendota, ha ha’e he’iva jajapo va’erã ohechauka haguã ñandeve tape iporãva.
– ¡Jaiporavo!, jaiporavo ko’angaite voi, – oñehendu enterove hendape.
Ñe’e hatã hatãpe, oikoma katu la sarambi. Enteroveva oñe’e ha avaveva nohendui mba’eve oje’e. Oñepyruma oñembyai la aty’i, oĩveva ava oheka ijupe guarãnter voi ha upecare aty’i kuera oñembyaipa.Oñondive mokoiha, oñepyru ojagarra ojojyvagui, oñe’engueramo, oneha’ã otantea opa mba’e, oipyso hikuai y camisa jyva, ha omogu’e ipokuera okirirĩ haguã hikua. Ha upei, enteroveva oñembyatypa jey, oñe’e kueramo.
– ¡Angiru kuera! – peteĩ ñe’ẽ pyrusu ha hatã oñehendu ha okirirĩpa umi oñe’eva pe orillare, umi ñe’e mbeguemi ha kangy. – Ndaikatui jaguahẽ peteĩ ñe’epe peicha. Enteroveva ko’ape oñe’e ha ndañahendui mba’eve.
– ¡Jaiporavo peteĩ tendota! ¿Mavapa ñande apytepe ikatu jaiporavo? ¿Mavapa ñande apytepe ohoma mombyry ha oikuaapama tape kuera?, enteroveva jajoikuaa porã, ha ni upeichaveramo, che namoiri chene che jupe ni che ra’y kuera ku tendota rembiapo avaveare ko’ape. Hendaguepe, peje cheve ¿mava pa oikuaa upe arriero arriveño oĩva siempre ku tape rembe’yre ko pyhareve guive?
Ojekirirĩ joa paite. Enteroveva ojevolea ku arriveño lado ha omaña kikuai hese iñakã guive ipy peve.
Ha pe arriveño, karia’y paitemava, tova pochy hasype jahechava hendyva ha akãrague pukugui, oguapy hina ha okirirĩnte voi tapiaite, avaeva ndoikuaai mba’epa oguereko hina pe iñakape ha oinupa nupa ku ibaston yvyre.
– Kuehe ahecha ko arriveñope peteĩ mitãrusu ndive. Ojopore oikonei hikuai hina tapere. Ha ange pyhare, pe mitãrusu oho ko’agui ha ko arriveño opyta ape.
– Angiru kuera, ñande resarai va’era ko’a mba’egui ñamombyky haguã. Ndajaikuaai ichupe pero ou mombyrygui, ha avaveva ape ndoikuaai ichupe, la jaikuaava oikuaaha ha’e umi tapekuera mbykyveva ha iporãva ñande gueraha haguã. Che ha’e ko arriero ivaleterei ha oguapygui kirirĩpe ha omañante voi. Ava ñanderegua rire oñe’e ranguema kirirĩpe heta vece voi, ha oñe’ema rangue peteĩ ñande rehegua ndive, ha ha’e oĩ ape ndoñe’ẽi ha ha’eñoite.
– Ha upeicha, pe arriero oguapy kirirĩhape oñeakangeta peteĩ mba’ere. Ndaikatui otro mba’e gui, ha’e ivaleterei – oñontende umi otro ha oñeakangeta hikuai upe arrierore. Enteroveva añonte otopa hese mba’e vale, ha ojapokase ichupe mba’e oikuaa haguã hikuai orekopa mba’e porã.
Ndohasai are ñe’epe hikuai, ipahape eneroveva oñontende hikuai iporãveta oñeporandu ramo upe arriveñope – mavapa oimo’ane ha’e ku ñanejara remimbou oñembo tendota haguã ha enterovevante ohenduta ichupe ha ojapota la ha’e he’iva plageo’ype.
Oiporavo pa kuimba’e ojohe gua, ohova’era upe arriveño omombe’u haguãicha mba’epe ojoguenohe hikuai. Ko’aa arriero kuera oh ohechauka haguã upe arriveñope mba’eichaitepa ivai ha omombe’u haguaicha ichupe ha’e la tendotarã.
Ha peicha umi pa arriero oho ha oñesũ py’a mboriahupe. Peteĩva ijapytegui kuera oñepyrũ oñe’ẽ upe yvy vai oguerekova hikuai upepe, pe ara haku aretema ogureko ha hikuaiha mboriahu apytepe oimeha hikuai. Oremata koicha:
– Ko ara haku ore forza roheja haguã ore rogami ha ore yvy, rova yvora rapere rotopa haguã tetã iporãveva.Upei riremi, hasyperire roñontende, ha’ete vaicha ñandejara ohechaukava hembiapo porã oreve ha ndembou ore rendape – nde, peteĩ arandu ha arriveño vale – ha nde oremotenondeta rosẽ haguã ko mboriahu apyte gui. Enteroveva ava ko’ape gua rerape, rojerure ndeve nde haguã ore tendota. Nde reho hape, rohota nde rapykueri. Reikuaava la tape, ha ekakuaava yvy porã ari. Enteroveva nde renduta ha rojapota ku ereva rojapo haguã.
Arriveño arandu ¿ikatuta nde mediante ava kuera oikove porã jevy? ¿Eikose nde la tendota ramo?
Ojerure aja hina, pe arriveño arandu ndomopu’ai iñakã ni peteĩ ve. Ndoku’ei ha opyta pe otopa hagueichaite hikuai.
Ojeivy hare oĩ, ha nde’iri mba’eve. La ojapova, oinupa pe ibaston yvyre ha sapy’ante oñepy’angata. Opa rire pe ñe’e aty, oñe’e mbegue mbegue katumi oguerova’yre mba’eve:
– ¡Ajapota!
– Upeicharamo, ¿Ikatuta ojeho nendive ha jaheka yvy porãveva?
– ¡Si ikatu! – he’i omopu’ayre guiti iñakã.
Ombuetia’e de otro ha ndopai la aguije umi arrierogui pe arriveñope ha ha’e nde’iri mba’eve.
Umi oho va’ekue oñe’e hagua upe arriveño ndive, omombe’u umiava kuerape la oikova vy’ape, omombe’u avei hapykueri mba’eichaitepa iñarandu upe ava ture’y.
– Ha’e ndoku’ei upe oime hagui ha ni ndoñe’aka rapu’ai omaa hagua jepe mavapa oñe’eva ichupe. Ha’e la oapomiva, oguapy a osapymi mombyry.
– ¡Peteĩ arandu añeteva! ¡Arandu ijehupyty’yva! – oiko jesapukai ha vy’a apo ha pegotyo, he’i hikuai ñandejara ombouha chupekuera peteĩ angel ikatu haguaicha opysyvõ enterovevape.
Mä amuytawi serbia markata turuta
Aka pachana walja musparaña utjiwa, jiwasana markana, ukhama waljanaka arusipxiwa, akana wali musparañanakata phallantaskiwa jan tukusita janiw musparañataki ukham uñt’ayaskiti. Akana utjiwa jaqinaka jacha patanapiniwa uskutawa jan amuyuni, ukhamaru uka askichañataki, aliqakicha, mä ina awatiri, niya serbio wakanakampi irpthapitawa, amuyañasiña qalltawixa. Yusaki yatiwa kunjama aka ch’ikhi uywaxa yant’asiwixa, chiqana k’aturu uñxatawa Serbia markana uka awatirita tixi ayt’asiñaki purintaspawa. Akham sasna aka tukusita supaya, jan juchani, janipini yatita uka yant’a uraqipana chhijnuqaspana, ukhamata janiw kuna yupaychaña uskuyapkiti. Ukampisa jan uñjt’ataskiwa kunata aka turu amuyaski jan chhijllatasina concejaltakisina, jan alcaldetakisina, ukhamaraki janiw khitisa diputadotaki sutipa apskiti ina wakanakana tantasiñana, ukampinsa (phuqhata mararu puritaspa) senadurataki. Ukhamaxa uka tukusita jaqi samkapana markata ministro chhijllata purintaspan ina turumarkana, aka yatiñapan, jan ukhamata, jani puniwa amuyañapanti, uka suma ministronakajampi yaquipa kusisita markanakana, jiwasan marksay janiw ukhama kusakiti. Tukuñataki, ¿jiwasa kunata llakisisna akham mä turu Serbiamarkana jan amtata jaqinakata irnaqawi sartayaski? Ukampisa, inkiñaspan jaqinkata ukham uñstatasix amuyasiña qallaña.
Ukhamaxa, ¿kuna turu kastarakisti?, mä ina turuki, uywa yatjatawina ukham yatichaistu, p’iqi, janchi chhuchhullanakampi, taqpacha turunaka ukhamawa; k’añasku jiyariri, pampana manq’asi, jayu jallq’asi, muuu arusi. Uqisito satawa.
Ukhamawa qallantawix amuyaña. Mä urunxa uywiripa juparu masipampi tantsusiwix, Ch’iarito, awturu lunthatata lawanaka khumuntawi aljañataki mä iska markaru apjasiwixa. Niyapuni uka markana mantasina lawanaka aljantawixa ukharu Oqisituru masipampiru chiwnuqawix, chillaqampi tirintawix yapintañataki, qhach’unakampi willtawix jupanakata nayraparu ukhamru mä isk’a umañanaka utaru mantasina. Uka markana phista lurawiskatan, warminaka, chachanaka ukharu wawanaka maysat maysat sarawiskan. Ch’iaritu, taqi turunakata yatita ipiku, janiw kunsa uñantkanti, ukampinsa, manq’apa sumata manqt’asiwix, phuqhata purakapuni, K’anuskan kusisit’ata ukata ikikipawix, k’uchuki. Uka jaqinaka saraskan janiw jupana amuyañapan. Maynixta Ikiki amuyaskan k’anuskan (juk’ata jaqispan, taqpacha yatxatataniwa uka uypayu irnnaqawitaki). Ukampinsa Uqisito janiwa ni mä manq’a purakapa katunkiti. Ikita nayrampi llakita ajanumpi machaqa uñachawimpi mä amuyuri ukham uñstasiwix mä misk’i qhantati ajayumpi. Jaqinaka, serbionaka, janiw amuykiti, apusita nayra pachatapa, sutipata, markapata, aka apusita jichuntañanakapana uñstasiwixa. Ukham Uqisito taqpacha unch’uk’uwix, ukxaru chuymapa llakitampi taqhisimpi q’alt’ayasiwa jach’a k’arinakata utjasina, jan kuna kamachasina sinti chuyma ch’allxtayañata jaytjasiwixa, mayaki purintawix jan yatita; llakisisina qanchiskan, t’aqhisisina, nayrapata jachampi mistusisina. Jach’a llakitampi, Uqisito amuyaña akham qalltawixa:
– ¿Kunata suti apusita yatichirixa markachirinakampi, serbionaka? ¿Kunata p’iqi aptata thurt’asipxi jach’a apusitampi jisk’achasimpi markaru uñakipawisa? Markapata wali k’urk’unaqatawa, apusita aka Serbia markana wawachatawa. Mamitaxa Serbia markanaraki wawachituwa, Serbia markaxa janiw uraqixakikiti, tataxankarakiwa, nayrat achachilanakatarakiwa, jupamkiri ukhamaraki, taqpacha, aka uraqiru purintawipxi aski nayrata europa markata; ukampisa, janiw kitisa jiwasata, turunakata, jach’anchasiptwa, jiwasa jathinaka yapintasita pataru apsusisina apusisipxiritwa. Jichurukama, janiw khiti turu Serbia markata mä turu Alemania markata sawixa: “Kunsa munta nayata” nayaxa Serbia markata turutwa, jach’a Serbia markaxawa, taqpacha aksi nayrata achachilanaka akana wawachjatawa, akana, aka uraqina, achachilanakana janchipa akamkiwa. Tatitu janiw munkaniti, janiw akama akanakata apusipjañani, janipuni akhama amuykäsnati, akata jach’antasiskasnati. ¡Mayja jaqinaka!
Aka amuyunakata apata, turu p’iqipa llakita alinaqawixa,kunka talankipa ist’asiwixa yukumpi k’arakiwixa. Ch’iaritu nayra chipjtawixa, masiparu uñkatawixa akham qhulthusisina:
– ¡Mayampi uka ipiptayampisktawa! Manq’tasima, ipi, mä juk’a lik’intamay, jaraphimaxa uñkatamay janchimata niya mistuski; amuyaña walispa, jaqinaka janiw turusisina jaytawistuspan. ¡Janipuniwa samini puriskanana!
Uqisitu masiparu awiriyampi uñkatawixa, piq’i alinoqawixa amuyunakapampi p’ulthintasina.
– Jupanaka jach’a khuri sarnakatapa apusipxiwa. Jupanaka Kosovopampananiwa, Nuwasiwi Kosovona. Jach’a khust’aya, ¿laq’a achachilanaka janiw manq’ampi ch’axwaña lawanakampi khumxatañanaka jiyarapkiti uka aski maranakan? jan nänaklayku, jaq’inaka jupanakata lurañapana. Ukata ukhamarusa nuwasiwi turkonakampi. Jach’a uypayu ch’amampixa, ukampinsa ¿Khitinakasa uka pachana ukankana? ¿Uka ipinaka aytat nasanakani, k’urk’unaqasisina jach’antasita nayan nayräxa walichawi jupanakankirispa aytasipxiwa, kithinakasa sartawi sartawipxatan? Katjamaya, yatichirixaru katjamaya uñacht’awijama. Jupaxa wali jach’antatarakiwa sartawi sawkasina, arusisina jach’a tatapa jiwankatanawa qhispiñataki nuwasiñana mä suma p’iqinchirispana. ¿Yatichirixa iñawipa akhamati? jach’a tatapa jach’antasiwijaspan, janiw jupax; jach’a tatapa tukusiwixa uywirixataki, wilamasinakapatlayku, qhispiña waxt’añataki. Ukhamaxa jupana qhispiña katjatatawa, ukampinsa ¿kunjama qhispiñapa apnaqaski? jaqinakana uyupa lunthatasina, nayaru k’añasku jiyaraskitu ukampi lunthatasina nayaruki khumuñaskitu imana jupax ikiskakiwa. Jichha uka uyunaka lunthawita aljatatawixiwa, machantaski, jan kuna luriri apusita jach’antata aski nayra pachata. ¿Qawqha nayankiri laq’a achachilanakaxana kharinuqpacha uka sartasiñapachana nuwasirinakaru manq’ayañataki? ¿Nankiri laq’a achachilanakaxa uka pacha lawanaka, iskupitanaka, maq’anaka, nuwañanaka, janiw apsunipkiti? Ukampinsa, jiwasax janiw jach’antasiptwa jupanakana walt’awinakapaxa jiwasa janiw mayjtanti; jichhakama irnaqawayasktan, aski laq’a achachilanakaxama, llamp’u chuymampi chuymanimpi.
Jupanaka laq’a achachilanakapata llakiñanakampi jach’antasipjatawa phisqapataka maranaka t’aqhisirita jan mistuta. Aka jakawina wilamasixa t’aqhisiskiwa, jichhakama t’aqhisisktan, ukampinsa nänaka janiw qhantata aytata arumpi q’asaptwa. Turkonaka chuxrimtapjatanawa, t’aqhisiyawipjatanawa lawampi k’ulluru nach’antapjatanawa sapxiwa; ukhamaxa, laq’a achichilanakaxa turkonakampi serbionakampi t’aqhiyasipjatawa, kankata ukhampacha ist’asita walja t’aqhisiñanaka katuñataki.
Jupanaka religionapampi jach’antasipjatawa, ukampinsa, janiw kuna iyaw sapkiti. ¿Kawkïri nanakan juchapachasa janiw critianonakaru iyawsapxitusa? religionapa siwa “janiw lunthatasitati” ukhamïpanxa lunthata uywirixa ukankaskiwa umatasiskiwa lunthatata qullqimpi. Religionapa jaqimasinakaparu munasiña yatichatawa, ukhamïpanxa jupanakapura nuwasisipxiwa. Jupanakataki, taqpachata jaqinakata, suma chuymani jaqix uñacht’awi, jan nuwasiri ukawa, ukhamapï, janiw khitisa wayt’anjxiti suma lurawi lurañataki, jan nuwasiwiña yaqhankata. Ukawa jupanaka akhama wali manqharupuniw purinjatanawa, suma uñacht’awinakapa ina kuna janiw nuwasirikiwa.
Ukjama turu chuyma manqhata qurpañawixa samanapampi thakhina laq’a t’alsusina.
– Ukhamaxa, turuxa llakisita lup’isiskan – Akhama, ¿wilamasinakaxampi nayampi janiw jupanakata sipana sumaktanti taqpacha arsuta lurawinakapana? Janipuni nayax khitirusa jiwaykti, janipuni kitirus qhiphata k’arisiritwa, janipuni kunas lunthatkti, janiw khiti jay juchaniru alispayantwa servicio publikota, janiw juchachasiritwa markana tesoreriana qullqipampi pist’awisisina, janiw k’arisiritwa marka t’aqhitawa sasina, janiw jan juchaninakaru karsilt’ayiritwa, janipuni masinakajaru k’arit tumpasiritwa, janipuni turunaka thaxsipana juchantiritwa, janiw k’arisiritwa jaqi arxatañataki, janipuni nayax marka ministrokayäthti ukampisa janiw aka markaru usuchkthi antisa nayax walichayasktwa usuchirixa ukanakaru. Mamitaxa nayaru wawachasina ukhana, ratuki, ukhampacha saxra chachanaka jalsuwayxiwa mamitaxana millk’ipa aparituwa. Tatitux wakanakataki ch’iji uñstayawixa janiw jaqinakataki, ukampinsa, jupanaka ukhata jark’apsipjarakiwa. Ukhampacha, ukhama jawq’anukata, jaqinakana k’añaskupa jiyanukastan, yapintata uraqipa yapuchasktan ukampi jupanakaru manq’ayastan. Ukhamata janiw khitisa jiwasana walt’awinaka aka markataki katuqapxiti…
– Jan manq’aña urunaka uñacht’awita; jisa, jaqinakataki, Iyaw sañapa siwa sapa jach’a urunakana jan manq’añamati, ukampisa, janiw mä isk’a t’aqhisiña katuña munapkiti, ukañkama nanaka jakawinakaxana sapuru jan manq’atasktan, uka nayriri uruta jupanaka mamitanakata t’aqayapkistuwa.
Turuxa p’iqipa alt’anuwixa llakisita ukhama, ukxaru p’iqipa aptanukjarakiwa, thithisina pataru phusantawixa, mä kuna wakisiri juparu kutintaskana ukhama wasitat uñstasisina, juparu t’aqhiyasisina, mä ukxata, kusisitaki qhulthuñawix:
– ¡Ukhamapï!, jichhaki muytw, ukhamapachawa – ukhama amuyusiskan – ukax kuna akhamawa; jupanaka wali jach’antasipjatawa jupan jaqinaka chiqapanakampi quispiñampi, nayax chiqpachapuni amuyañatwa.
Ukhama lup’iskan, lup’iskan, ukampinsa janiw amuyaskanti.
– ¿Kawkïrisa jupanakan aka chiqapanakapa? Pallayu chhijllantam siwa jupanaka chhijllantapxiwa, ukhamaxa, jiwasa qhulthuñasknawa: “¡Waaa-li-kiii!” Janiw chhijllantam sasita, janirakiwa yanasa utjaniti chhijllañataki, janiraki jach’a utt’awi apnaqañaspawa nanakama kikipa. Nuwata t’aqhisipjarakiwa watañ utana, jan juchaniskaspa. Nanakax ukhampacha qhulthuñasktan wich’inkha thalantasina, jupanaka janiw ni mä juk’a qamasanirapkiti.
Uka pachana, uywiripa umaña utata mistuniwixa, machata, chankasisina, juri nayrampi, jan qhana arunaka arsusiwina ina chhillaqiskan, kañasku ukxaru payiñaskan.
– Akaki uñanaqamay, ¿kunjamasa aka jach’antata jaqix laq’a achachilanakapata qhispiñapa wilampi awqasita thanthaski? Jisa, uywirixa machiri jaqiwa lunthata jaqirakiwa, ukampinsa ¿kunjamasa yaqhipanaka aka qhispiña thanthapki? Jayrasiñampi, jach’antasipxi laq’a achachilanakapana sutipa unrapa aytasina, yanapasisina naya ukhama kikipa. Jiwasa, turunaka, nayra ukhamakisktan walipuni irnaqirinaka kikipa laq’a achachilanakaxama. Nanakax turunakatwa, ukampinsa jichhurukama nanakax jach’antaskasnawa suma irnaqawi lurt’ataxa ukhamaraki nanakana khust’awinakaxa.
Suma turuxa manqhata ñatañawix kunkapa wakichasina yapintasiñataki.
Belgrado, 1902.
“Radoje Domanović” Proyectotaki Jeannine Alcon aymara aruru jaqukipiri jaqukipatawa, 2021.
P’iqínchiri (3/3)
Ukjama uka uru tukusiwixa qhipürunaka khust’ayampi taqpacha sarantarakiwa. Janiw kunasa kamachankiti, jisk’a utt’awinaka uñstasiwirakiwa: p’iqita t’anqtaña q’awjañaru, qutunakaru liwisiña, ch’aphinakaru jalaqtaña, ch’aphinanakru takxataña; walja jaqinaka ampara chara p’akisiwix; yaqhipa p’iqi thuqthapisiwix. Ukampinsa taqpacha uka utt’awinaka amuki t’aqhisiskan. Yaqhipa achachinakaxa thiya qhiparu tukutasiwix. “¡Utanasa thakhinsa tukusipunikaspan!” arusirinaka siwa, ch’amanchasina taqiru sarantaskakiñataki. Jisk’a wawanaka mä marata pä maratkama, ukhamaraki jiwantarakiwa. Tatanaka mamanaka imantasina llakipaxa t’aqhisiskan tatituna yanasapawa sasina. “Wawakata juk’aki llakisiyaña. Huaynakipan tawaqükipan, llaki juk’akiwa. Tatitu munañapawa tatanakaru mamanakaru jaqichasiña wawanakaparu jan tukusiñapaxa. Apayaña jisk’a wawanakaxa munasi, khithañaki walispa. ¡Ukjama llaki janiw chuymaru usuchankaniti!” arusirinaka kuttintarakiwa chuymachañataki. Yaqhipanaka karunampi p’iqi k’iruntasiwipxan thaya pañumpi ch’uxñsutapataru uskusiwiskan. Yaqhipa amparanakapa awayumpi aythapitaskan. Taqpacha t’aqxata isimpi sarantaskan. Thanta isinakampi janchita wayllunkusitaskan, ukampinsa, kusisitaki saraskan. Taqpacha taqhisiñapaxa jasakispan manqh’a sapuru utjasispan. Ukampinsa nayraqataru taqi saraskapxan.
Mayüru wasitat uñstasiwix.
P’iqinchiri sarantaskan jaqinaka nayräxata, muyupayata qamasani chachanakata. (Pä chachanaka chhaqayataskan, janiw khitisa yatin kawkinkaspan. Taqpacha k’ithasiwix arusiskan. Mayüruna, mä arusiri p’inqha uka chachanaka sallqjawitapa aru apawixa. Yaqhipanaka thakhina jiwpacha sasaskan, chhipchhiñaki jan tamaru p’arxtañataki.) Tama saraskan qhiparu. Akxajamata jach’a p’iya qalarara wali manqha uñstasiwix, manqhapuniwa. Jaqhi wali saytatapuni janiw kithisa makataña munkanti, chiqa manqhapachapuniwa. Ukhamarusa qamasani chachanaka janiw makataña munkanti p’iqinchiriru uñakipasita. Sip’uskasina pichupa, musparaskan kumuta p’iqimpi, qamasampi nayraqaru sartawix, warampi ch’allaru sumataki junuskan, kupita qalltasina ch’iqa tuqiru. Walja jaqi yupaychañjama uñtaniwa sasaskan. P’iqinchiri amuki janiw kithiru uñkatawix. Ajanupana janiw axsarayata utkanti nayräru sarasina niya niya uraq p’iyaru jak’achayasina. Jan axsariri chachanaka jiwañaru tunti ajanumpi purintawixa, janiw kithisa yatiyawixa ch’ikhi p’iqinchiriru. Pä chillqimpi thiyaru purintaskan. Axsarampi, taqi jist’arata nayrampi, khathatiskan. Jan axsariri chachanaka niya p’iqinchiri suyt’am sasaña munan,ukjama jan ist’asiña p’iqinchiri arupawa, mä chillqi thiyaru takt’asina, jaqhiru manqhst’awixa. Qhuypinaka, llakinaka, wararinaka qallantapxiwa; axsaraya atipasisina. Yaqhipa qhispiyasipxiwa.
– ¡Suytam, jilatanaka! ¿Kawkiru k’ithasisktasa? ¿Akhama aru katxasiñati? Jiwasa p’iqinchiri qhiparuta sarañani, jupa yatiwa kuna lurañawa. Ipiti kunarakisti jupapacha amuljasiñataki. ¡Nayrt’añani, jupa qhiparu! Akaxa taqpachata jark’añanaka jach’awa ukjama niya akampi jark’añanaka tukusiniwa. ¿Kithisa yatispa? Inasa uka manqhana suma jachuxa uraqi katuntasnawa tatituna imatapa jiwasataki. ¡Sarañani! ¡Jan t’aqhisiña, janiw kawkir purintañani! – Ukjam arusiri sasina jupa manqharu mantarakiwa sarawayxasina. Qamasani jaqinaka jupa qhiparu mantarakipxaraki ukharu taqpacha mantawirakiwa.
Llakinaka, jachañanaka, nuwjañanaka, wararinaka uka qalarara manqhata ist’asiskan. Kithisa jiwatawa, janiw kithi qhispita mistuta chiqtaspan, janchi thuruwa. P’iqinchiri juk’ata tukusiña purintawix. T’ula t’ula katthapisitanawa. Ukhamaru askichasiwix mistuñataki. Ukañkama llakita, jachañanaka ayquñanakaraki ist’asiwix uka manqhana, p’iqinchiri jan unuqita amukita lu’piskasina qununtasirakiwa. Yaqhipa usuchata phiñasita jaqinaka p’iqinchiriru qallantapxi jachjaniña, jupaxa janiw ist’asirikiti. Ukanaka, t’ulata katthapisitanirakitan jalaqtasina, ch’amampi pataru mistuña munan. Yaqhipa p’iqipa q’asartata wila ajanuta phallantaskan. Taqi usunpi ayquñaskan, p’iqinchiriki waliptatakiskan. Akatjamata taqpacha uñch’ukiyapxi phichu sip’thapisita llakita arumpi p’iqinchiriru, ukampinsa janipiniwa jaqiru uñaqanxiti. ¡Amuki saykasiwix lup’iskasina ajanumpi, mä jach’a yatiri ukjama!
Jayata. Tama jaqinakaxa pist’askan. Sapüru mayni ch’usäntawix. Yaqhipa jalsuwix kutthasina nayra uraqirupata.
Taqpachata, tunka päyaniki purintawix. Llakita, axsarata, awtjatata uñstasiskan k’asuta qarita jaqina ajanunakana, taqpacha amuki saraskan jan arusita. Pachpana p’iqinchiri ukjama amukiwa saraskan. Ukhamaraki wasitat arsuri janiw saña p’iqinpi sasaskan. Thiya sarawi wali ch’amapuninwa.
Taqpachata sapüru mayni jalqawix tuka jaqiru purintañakama. Aynacht’ata ajanumpi, janiw parlasipkanti ayquñampiki saraskan.
Usuta uñstatakisarakiskan jan jaqi ajanuni. Yaqhipa wali usutapuninwa. Yaqhipa amparanaka p’akita awayumpi kunkaru yapita sarapxaskan. Amparanakapan walja saqanakampi yapitaskan.
T’aqhisina munasina, janiw ch’iqtaspanti, janchi ukch’pachaki usuntakispan.
Ukhamaraki wali qamasani jaqinaka suyawipa tinkunawix, ukhamaru jan atipayasita sarakarakiwa; ukjama, t’aqhisita ch’amampi qilunaqasina saraskan, arnaqasisina, usuta llakisiyata. ¿Kuna lurjataspan janiw kawkir kutthintaya utxanti? ¿Walja t’aqhita jiccha sarxatañata atipayasisnawa?
Jayp’u purintawix, wixchuskasina lawata katusita, akatjamata p’iqinchiri janiw jupa khurkati saraskanti. Mä chillqimpi taqpacha mayampi p’uyuru manthapxi.
– ¡Atataw, charaxa! ¡Achakay, amparaxa! warariwix t’aqhisisina. Llakita arumpi mayni jachjawix p’iqinchiriru, jayata amukisiwix.
Qhantatiru, uka uru mayita p’iqinchiritaki ukhamaki qunutakiskan. Kikipaki.
Arusiri p’uyuta mistunkawix, pä jaqinakampi. Wilarata ajanuni, qhiparu uñtasiniwipxi kithinaka jakaskan, ukampinsa jupanakakin. Chuymanakapa axsarayañampi llakimpi purintawix. Uka machaqa jan uñjata qalarata jan thakhini uraqinxa. Qhipapäyuruna, awtu thakhita katuntapxatanawa, jicchaqhipankiriskan. P’iqinchiri uka thakhiru jupanakaru q’ipirapinxatanawa.
Jupanaka amuyasipxan kawka masinakapa jilatanaka kullakanaka jiwantawipxatan aka sarawisina. Jach’allakipuniwa jachitasipan. Jupanaka nayrapampi amtasiwix kunjama tukintasiru purinwix.
Arusiri p’iqinchiriru jak’achantawixa, parlasiña qalltawixa, llakita, qarita arumpi, suyawi chaqayatampi, jiskiwixa.
– ¿Kawkir jichhaxa sarañani?
P’iqinchiri amukiskan.
– ¿Kawkiru irpista kawkiru sarañani? Juma jak’aru sarnaktan jaqinakaru amparamaru irnuqawixtan, qhiparu jiwasan utanaka achachilanaka awichanaka uruqinakapa anarpayasina kuna suyawina suma jakaña khayat qhumi uraqita. Ukampinsa jiwasaru t’unjawistawa juk’ampi. ¡Pä pataka ayllunaka juma qhiparu sarantaskan jicchaxa uñchukima qhawqakitan!
– ¿Jumaxa janiw kithixa akankiti sasaña muntati? – p’iqinchiri jak’ata arusiwix jan p’iqi aytasina.
– ¿Kunjama uka jiskitasma? ¡Uñchukima ukaru yatita! Jakhuñamawa qhawkasa jiwasata akanktan sarawixa juma qhipata! ¡Uñchukiñamawa kunjama jichhasktan! – Jiwaña purintaña walispan akham jakañataki.
– ¡Janiw uñchukirismati!
– ¿Kunata?
– Juykhutwa.
Mä jiwata amukt’a.
– ¿Thakhina aka sarawina juykuthati?
– ¡Wawachatapachata juykhutwa!
Kimspacha p’iqi alintawix.
Jawq’a pacha samanapa purintawix qullu patana jiwata sanqanaka pichasisina. Urpu susuñaskan qullu patana chiara jamach’i chhiqha jawq’arasiskan thayampi. Jamach’i warariwix, lupi imantasiwix qinaya qhipata, qhinaya ratu unuqasiwix kaysat kayat.
Kimspacha uñarapisipxiwa asxarata.
– ¿Jichha kawkiru sarawiñani? – wali llakita mayni arusiwix.
– ¡Janiw yatktanti!
Belgrado, 1901.
“Radoje Domanović” Proyectotaki Jeannine Alcon aymara aruru jaqukipiri jaqukipatawa, 2021.
P’iqínchiri (2/3)
Chiqapuniw, llakisita uñjasman ukataqi qhisa jaqinaka sarxasina llaki wayt’ata uka iñawi uraqita nayrat laq’a achachilanaka awichanaka sayt’aniwix.
Ajanunakapaxa q’axrata, lupita nakhata. Walja maranakata llakita uñstasiwix janchipan jan ch’amani t’aqhintata llaki apasina. Uka qalltawina mä suma suyaña qhantasiwix illapa ukhama, amtañampi chhaxruta. Jacha purintawi mä qawqha siphu awkinakaru ñatasiskan jan suyasita jan ist’asita p’iqi unuqasina janiw sasina wali llakisita. Janiw unukaña munapkan jupanakataki uka qalarara thaki jiwaña uñstaskan ina janiw suma urqiru purintaskan sasina. Walja warminaka q’asaskan khitharpayasina laq’a achachilanakaru awichanakaru.
Chachanaka yanañapxan qamasampi wararina: Suma, ¿Tukusiña muntati aka jan wali uraqina jan manq’ata t’unjata utanakana? – Ukhamaru jupanaka ukham uñstasiña aka llakiru t’unjata utanakana irpasisjaspan taqpacharu jupanpacha sasapxan chuyma manqhata.
Ukhama taqpachana warariripa ist’asiskan, walja jaqi sarasina. Chachanaka ukhamaraki warminaka janiw aliqaskanti. Wawanaka walipuni jachaskan jikhani mamanakapana. Ukhamaru uywa janiw t’akutaskanti. Janiw walja wakanaka utjanti, mä iwija jakat khayjat ukhamaru mä tixi tawrarara jacha p’qini lik’i kayuni kawallu thantha chusinaka, ch’uspanaka, pä suxunaka khumuskan, ukhata t’aqhi kawallu aytinkiskan. Ukampinsa, kawallun qanchiskiwa qhantatita ajanumpi. Yaqha jaqinaka asnumpi saraskaraqiwa, wawanaka anunakaru jiyantaskan. Arusiña, warariña, jachjaña, ayquña, jachaña, wajaña, qanchiña, taqin arupax walltataskan. Qalakayu wararakiwa mä pita. Ukampinsa p’iqinchiri janiw kunasa arusiwix, jan ist’ata. ¡Chiqa suma yatirix!
P’iqinchiri amuki lup’iskan, p’iqi k’umtataki. Sarasina challaru thusarpayi; ukakiwa. Ukampinsa jan uñt’ata yatisiñapa, taqitaki jupaxa munata p’iqinchiri jupataki khitisa ampara ninaru uchaspan. Sarasina, akham aruskiptasinkan:
– Jiwasa wali kusisiñatan akham suma jaqiru jikisintan. Jan jupampi kawkiru purintawisnan, ¡Tatitu janiw munqaspan! jiwasnan. ¡P’iqiñapa chiqapuniwa, sismawa! Amukiskiwa. ¡Janiw kunsa arkiti! mä jaqi arusiwix musparata uñjasiñampi p’iqinchiriru.
– ¿Kuna jupa saspa? Kithix ancha arusiw, janiw suma amuykiti. ¡Mä ch’ikhi chachapuniwa!
Amuki lup’iskakiwa – yaqha sasawixa, ukhamaru p’iqinchiriru uñjtasita musparaskan.
– ¡Chamawa p’iqinchaña walja jaqinakaru! Palljañapawa amuyunaqapa jach’a lurañaniwa – nayriri jaqi sasawix.
Sarxaña purintawix. Ukampinsa, taqi mä pita suyapjarakiwa kithis jak’achayaspan jupanakampi sarxañataki, ukhamaru janiw kithis jak’achanwix, janiw kithis pachpachan suyawix.
– ¿Sarxañani? – p’iqinchiru jiskht’awipxan
P’iqinchiri amuki saytasiwixa.
Qamasa chachanakax p’iqinchiri ratu alkatawix yant’añataki.
P’iqinchiri, sinsisita p’iqi kumusita, sarantawix, yamparu warampi wayllunkisina. Waljani jupa qhipäxa sarantawix ¡jallalla p’iqinchiri! sasina. P’iqinchiri mä qawqha sarnaqawixa thuqthapiwixa mä jach’a punkuru. Ukana saytasiwix ukhamaraki taqpacha jupa qhipäta suytarakiwa. P’iqinchiri kutt’awixa mä qawqha ukhamaru thujrumpi punkuru liqtawix.
– ¿Kunasa jiwasaru lurawiña munasma? – jupanaka jiskhintawix.
P’iqinchiri sartasiwixa jan arsusina.
– ¿Kunasa lurasnawa? ¡Punku jichhakañani! ¡Uka lurawiñani! ¿Janiw amuytati warampi uñachayawistuwa kuna lurañasa? – taqi p’iqinchiri jak’ata jach’a arumpi sasiwix.
– ¡Ukankiw! ¡Ukankiw! – Jisk’a wawanaka q’asantawix punku taqiru uñacht’ayasina
– ¡Amukim, amukim, wawanaka!
– Tatitu yanaptita, ¿kunas kamachi? – mä qawqha warminaka siqisiwix.
– ¡Jan parlampi! Jupa yatiwa kuna lurañasa. ¡Jaquqam uka uyu!
Uyu ratu jaqusiwix, t’alpjataki jan uyu utjawina ukhama.
Taqi uyupataru makatantawix.
Ñaka sarantasina pataqa chillqinaka p’iqinchiri mä jach’a k’ulluru thuqthasiwix. Chamampi mistuyawix ukhamaru warampi taqichaqaru warampi jununtawix.
Janiw kithisa unuqawixa.
– ¿Jichhaxa kunas kamachasi? – qhipata arsusiwix.
– ¡Kharintam uka ch’aphinaka! – jak’ata p’iqinchiriru jaqinaka sasawix.
– ¡Thakhi ukankiwa, qhipa ch’aphinakata! ¡ukankiwa! jisk’a llukallanaka q’asantawixa ukhamarusa walja qhipankirinaka.
– ¡Thakhi ukankiwa! ¡Thakhi ukankiwa! – larch’ukisipxan p’iqinchiri jak’ata, yatxapayasina q’inayata. – ¿kamisata juykhunaka kawkir saraña yatispa? Janiw taqpacha khitaspati jaqinakaru. P’iqinchiriki yatiwa kawki thakhi walispa sarawiñataki. ¡Kharxam uka ch’aphirara k’ullu!
Taqpacha sartasiwix yanapañataki thakhi anthapiñataki.
– Atataw, – mä jaqi warariwa ch’apimpi katxasita ukhamaraki yaqha jaqi ajanuru qinchampi nuwxasita.
– Jilatanaka, kullakanaka, janiw kunasa inaki atipjasmati. Ch’amachasiñawa kuna khust’aya katuñataki – mä jach’a qamasani jaqi arsusiwix.
Wali ch’amampi ch’apinaka kharisisina sarantawix.
Ukata sarnaqasina mä qawqhampi, mä thuru uyu wichhuta lurata jikthaptaniwix. Ukaxa lluxinukurakiwa. Ukhama taqpacha sarantarakiwa.
Ukuru qalltasina juk’aki jittaniwixa niya ukhamaraki sipitanaka utjarakina. Juk’a manq’ampi walja jaqinaka waña t’ant’aki kisumpi apasinitan imana yaqha jaqinaka t’an’taki aptasinirikitan jan awtjañataki. Yaqhipanaka janiw kunsa apjatasinkatanati. Inkiniñataki jallu pachaskan ukhamaru walja janch’uñataki utxan.
Ukhamaxa, uküru qalltasisina janiw jaya thakita purintawipxan, wali qaritaki taqpacha sarantawiskan. Janiw kuna chiji uñjasiwix yant’añataki. Aka utt’awimpi, jach’a irnaq uta, taqhisiña utjapuniriwa: mä ch’aphi lluq’i warmi nayraru mantata, mä ch’aranaña isita nayra pataru uchjata; jisk’a llukalla kayu thuqthapisiwixa k’ullumpi wararisina qiluwaña saraski; mä awki ukhamaraki jalaqtarakiwa qincharu kayumuqu usuchasisina. K’iyata siwullampi kayumuquru awki thujrumpi jan axsarata sarantarakiwa p’iqinchiri qhipata. (Qhana parlasita, walja jaqinaka uka awkixaru kayumuqu usutasina k’arisiwix uraqi kutintañataki sasasipxan). Jichhaxa, niya taqpacha ampara luqana ch’apimpi junutaskan ukhamarusa walja jaqinaka ch’apimpi ajanu siqitarakiwa. Chachanaka qamasampi amuki t’aqhisiskan ukañkama warminaka jachjasiwiskan kunataki uraqi jaytawixtan sasina, wawanaka jacharakirakiwa, jan amuytata kunata akhama ch’ama t’ukuña purintan suma jakaña munasina.
Taqina sumankañataki kusisiyañataki p’iqinchiriru, janiw kuna kamachatakanti. Chiqa aruskipasisina, chiqapuni arsuñani, p’iqinchiri suma jark’ataskan, ukampinsa, sariri mä inkiniki sartiwa. Uka arumana ,tama risasiwx tatituru yuspajarasina uka uruna sarawi khust’awixa jan kuna, jan niya jisk’a chiji, p’iqinchiriru purinkatanti. Ukhamaxa mayni qamasani chachanakata arstasiwix. Ajanupa wikharañataskan, ukampinsa janiw ukaru uñjkayawikiti.
– Jilatanaka – qalltawix. – Mä uruta sarawi khust’awixtan, yuspajara tatituru. Thaki ch’amawa, ukampinsa jiwasaxa q’iwtasiñani taqi yattanwa aka thakhi wali ch’amapuniwa suma kusisita jakaña puriñataki. Tatituxa jark’apunispa jiwasan p’iqinchiriru akham khust’ayata jiwasaru apnaqañataki.
– ¡Arumirja akham sarasina nayraxa tukusiniwa! – mä warmi kulirata irkatasiwix.
– ¡Achakay, charaxa! awki wararina, warmita arsusina ch’amachasita.
Wawanaka ukhamaruxa pututiñaskan, mamanaka ch’amampi wawanakaru amukiyaskan arusiri ist’añataki.
– Jisa, nayrama tukintasiniwa, – kulirata phallantawix, – ¡Uka pä nayramaxa tukintasiniwa! janiw kuna chijikaniti mä warmitaki nayra tukintasita mä wakisiri jakañaru purintañataki. ¡P’inqasiñamawa jumankirikthxa! ¿janiw wawanakamata amuytati? ¡Chikata jiwasata tukusitaspawa aka ch’amt’añana! ¿Jan khuskhakiskañani? ¿Mä nayra qawqhapinirakisti? ¿Nayrama kunataki walispa akhamana suma kusisiña uraqi thaqhaniñataki? ¿Jupan nayrata awki kayuta jiwasan kusisiña allqasiñapati?
– ¡Jupaxa k’arisiskiwa! ¡Uka achachi k’arisiskiwa! Tukuñaskiwa kuttintañataki, – jaqinaka qhututiri ukana qalltawixa.
– Jilatanaka, kithisa jan jayaru saraña munkiti – arusiri mayampi arstasiwixa, – kuttintaspawa jan k’añasipani jan k’añayasina masinakaru. Nayaxa, ¡ch’ikhi p’iqinchiriruta jak’ata wiñaypacha saraskawa janchi utjayäthakama!
– ¡Taqpacha sarantaskakiñani! ¡Taqpacha sarantaskakiñani jakaña utjayäthakama!
P’iqinchiri amuki isch’ukiskan.
Taqi jaqixa juparu uñjataña aru apaña qalltarakxiwa:
– ¡Musparata lup’iski!
– ¡Mä chacha achanqar chuymani!
– ¡Parapa unch’ukimaya!
– ¡Phichu sip’uta!
– ¡Chiqapuniwa!
– ¡Qamasaniwa! Lijuta ukhamawa.
– ¡Mayampi wasitat arsusxasmawa! Uyunaka, k’ullunaka, ch’aphinaka, kunäpasa jupaxa makatakiwa. Warampi amuki tixiski, arjañamawa kunasa utji jupana p’iqi manqhana.
P’iqínchiri (1/3)
Jilatanaka masinaka, nayaxa takpacha arunakama ist’ayantwa, ukhamata jichhaxa istapxita. Jiwasa taqpacha lup’iñanaka arsutanaka janiw kunatakiti aka jan wali uraqina qamjañataki. Aka ch’alla q’alani uraqixa janiw kunasa phuqhaniti, ukamaxa jallu maranakan janiw kun phuqhankiti janipuniw khitisa jichha aka wañapacha uñjiritan. ¿Qawqhapacha akhamana irtapisiñani arsuñani inaki? Uywa jiwaskiwa jan maq’ani ukhamaru jiwasa wawanaka ukamaraki jiwanukaniwa jan manq’ata. Ukamaxa jiwasa thaqhañani ma ch’ikhi walichawi sumachañataki. Aka phara uraqita sarjaña walispawa ukharusti mistunsna yaqha uraqiru akapachata suma puruma uraqi thaqhañani janiw akhama jakasnati.
Ukamaj, mä jaqiri jan p’ukqhiri uraqina qarita arumpi arsuskan mä tantanina. Kawkiru kunapacha janiw jiwasa yatiñtanti, amuykipaña. Amuytasiña aka wakisitan mä uraqina akapachata nayramaranaqana, ukakispawa jiwasa yatiñataki. Chiqa arusita, mä pachana uka jawari nayaki samkasixpachatuwa sistuwa, jak’at jak’at antutwa aka k’allk’u samkawi. Jichhax thurita arumpi nayax arsusjaw kuna puni kamachpachan uka markan mä pachan jani samkaspan.
Isch’ukirinaka, churi jank’u ajanunpi p’urp’u nayrampi, llakita jan yatita, aynachat thixnitan amparampi, aka arsunakata jupanaka jaqiri uñstasiwix. Mäyat mäyat llawuntasiskan p’iqi manqhana uka lup’iwinpi mä suma jiwaki uraqina sinti irnaqañata ukaruna jach’a t’inkha apsuta uthaspa kusa yapuchata.
– ¡Jupa chiqa arusiskiwa! ¡Jupa chiqa arusiskiwa! – taqi sipsikañaskan qarita arumpi.
– ¿Uka uraqi jan jayakiti…ja..yakiti? – istasiwix mä aru qhuri manqhata.
– ¡Jilatanaka! – arst’asiwix yaqha arsusiri. – Ist’awim aka siskaña janipuniw akhama qamasnati. Jiwasax sapuru sintipuniwa irqaqawixtan, inaki anaki. Jiwasa satawixtan jan alsuñiritaki ukjaxa mäñaykaspan, lluxlla jutawix q’ala tukurawix satanaka ukamarusa laq’a unuqiwix, jichax qalakamakiwix. ¿Jiwasa akan musparaskañani sapuru irnaqasata uruta arumata manq’a awtiñataki uma awtiñataki, jan isini jan wiskhuni? Jiwasa amuyasiñani yaqha suma achuri uraqi thaqtañani ukarun jiwasan irnaqaña kusa p’uqt’awiyañani.
– ¡Sartan! ¡Sarxañani ratuki akana janiw qamjasnati jani walikiti jakañataki!
Qallarawix sipsiñanaka, ukaruxan mäynit mäynit sarawix, jan amuyasita kaukir saraskan.
– ¡Suytam, jilatanaka! ¿kawkir saraskta? – nayrïri piq’inchiri arsuwixa. – Sarjañatan, ukampinsa janiw akhama. Jiwasa yatiñatan kawkiru sarawiañani. Jan ukhama, juk’ampi q’ullusiña puriñani. Nayax jiskhiña munsmawa mä piq’inchiri apsuñani taqi juparuxa ist’añani kawkir suma qhana thaqhi jiwasa uñachayañataki.
– ¡Ajlliñani! Ratuki mayni irpañani, istasiwix taqichakana.
Jichha ukhama mä tuqintasiña qallantapxiwa, mä jach’a pixtupiniwa. Taqi arusiskan ukhamaruxa janiw khitisa istkanti janiw khitisa amuykanti. Jaqinaka jupanakpura jaljasiña qallantapjiwa, sapa jaqi arusxäsiwixa jupataki, ukarusti mayat mayat jaljasipxiwa. Payat payat, qalljaptawix saykatata kallachi kallachimpi katxarusita parlasiwir, arsusiwir, uñstasiñtaki yant’aska, isit isit katxarusitapxi ukhamarusa amuqiki sasina uñanchapwxi amparampi. Ukamarux taqpacha mayampi tantasipxiwa, arsusiskasina.
– ¡Jilatanaka! – ma jaqi jach’a arumpi arsusiwix q’ala ch’aja qarita arsunakata amuktawix.
– Akhamaruxa janiw kawkina tuqintañani. Taqi arusiskan jan ist’asita. ¡P’iqinchiri chhijllantan! ¿Kawkir jiwasata chhijllantasnawa? ¿Kawkir jiwasata irpxañataki yatitawa?
Akana taqpacha uñst’asiptan, ukhamatha naya sañamuntwa, janiw nayax ukhama wawanakaxa p’iqinchiritaqi maynitakix jumanakataqixa irpiristuwa. Jichha, arsjam ¿khitixa uka sariri ch’iwina lakathiyani arumintita qunutaskiwa yattati?
Taqi amuktasiwix. Taqini uñchukiñapa palltasiwix uka sariri uñjtañataki kayuta qalltasina p´iqirukama.
Uka sariri, niya huayna uñjtata, ch’iwina niya ajanu imantataski ukharusa sunkhaki uñstasita jach’a ñakutampi, qununtasiwix mayampi uka lakathiyana amukitaki, chhaqhata jupan amuyunakampi, mä kuna jach’a thujrumpi uraqiru nuwarakiwa.
– Masuru uka jaqiru mä jisk’a llukallampi uñkatawixtwa amparata katuta mä thiyata sarawiskan. Wasärma jisk’a llukallampi sapaki akat sarxawixa ukhamax sariri akankaskiwa.
– Jilata, armasiñani aka jan wali arunaka janiw kawkir chiqtañani. Uka jaqi khitixpacha, jayata jutatawa, janiw khiti jiwasata uka jaqiru uñtawix, ukampacha, jupaqi yatix kawkiru jiwasaru Irpsxataña walispa. Nätaki, uka chachax ch’ikhi intataniwa ukan jan arsuta qunuta lup’iraskiwa. Khitixa tunka arumpi jaltjaspan tantasiñaru ukamarusa khitiru arsuyaspan, ukampinsa uka jaqi sapaki amukita qunuski.
– Ukhamaw, uka qunuta chacha lup’ispachawa ukajta jan arskiti. Janiw inakispati wali ch’ikipinipachawa, – taqpachana uka chacharu uñsuna qallantawix chiqt’aña uñtampi. Sapa mayni uka chacharu qhana chuymampi iñantawix, suma amuyupat yant’awita.
Janiw khitisa aski arusjapwixa, ukamaru taqin aru wakixäsiwi uka saririru jiskhiñataki, uka jaqiru, alaxpachata purintawi jupanakatixa uñstata suma uraqi uñjañataki. Jupa p’iqinchiripañapana, ukamaru taqpachana arupaxa istasiñapana jan jiskt’ata.
Taqpacha jaqinakata tunka chachanaka chhijllawipxi uka sariri aruntasiñataki ukhamaru yatiyañataki juparu p’iqínchiri sutichatawa. Aka chachanaka p’iqínchiriru yatiyawixa akakama janiw kunsa walikiti uywanakataki ukhamarusa uraqina janiw kunasa alinuqiti ukhamata juparu askiña munapxi p’iqínchiri sutiñataki.
Ukamaru tunkpacha alkatawix saririru. Akam sasina:
– Akamata jiwasa wayt’asiptwa mistuñataki utanakata yaqha suma uraqi thaqhañataki. Urasarupuniwa akhamaru tukuyañataki taqpacha sumthapiyapta, jiwasaru tatitu uñachayasiwix, jumaru iwxasina jiwasataki, juma, jan yatita sariri, suma ch’ikhi jaqi, jiwasaru irpitataw suma jakañaru jiwasaru apsuta aka llakitata. Taqpachata jaqinakata aka uraqita jumaru mayiña munaptwa jiwasan p’iqínchiri. Kawkir juma sarata, jiwasa sarapjarakiwa. Jumataki taqpacha thakhinaka saraña yatitawa chiqapuni jumaja suma uraqina wawachatapachatawa. Jiwasa taqpacha arsuñanakama ist’apjamawa jan ch’axwata. ¿Iyaw satati, jach’a ch’ikhi sariri, qhispiyaña aka tukt’ayata jaqitajayunaka? ¿Jiwasan p’iqínchiritati?
Achikaña arumpi, sariri janipuniwa p’iqi aytawikiti. Ukhama qunutakiskan janipuniwa unuqxiti. P’iqi k’umtataki qunuskan nayra pichu sip’tapita ist’awix jaqinakana arupa amukiki. Kunapachata ist’asisita lawanpi ch’allaru junuskan… Lup’iña uñjayataskan. Jaqinaka aru mayita tukusisina , k’acha chhajä arumpi jan unuqita sawix:
– ¡Iyaw!
– ¿Juma jak’aru sarawiñani suma uraqi thaqhaniñataki?
– ¡Arkañasmawa! – arusiwix jan p’iqi aytasita.
Jichha kusisiyaña yuspajaraña jaqinakan chuymana qhantasiwix, ukampisa sariri janiw kunsa arusiwixa.
Tunka chachanakaxa kutintawixa khust’ayampi, jichhakama ch’ikhi saririruna yatiña uñst’asiwix.
– Ukan qunutaki janipuni ajanu uñachasiwix janipuniw jaqi mayiskasina p’iqi thaltkiti. Amakiki qunutaskiwa. Taqpachan arunakata, payaki arusiwix.
– ¡Chiqa p’iqiniwa! ¡Jan uñt’ata yatiña! – Taqpacha kusisina warariwix tatitu aka sariri jiwasataki apayistuwa.
Jiwasaru qhispiyañataki. Taqi thuru amuyumpi jan axsarata Iyaw sapxi khust’aya p’iqínchiri irptata kitiru janiw kunasa mulljañaspati. Ukhamaru qhipüru taqi wakichasiwix sarjañataki.
Alwa purita khitinaka qamasaniwa sarxañataki tantasiwix jaya sarañataki. Pä pataka jila ayllunaka purintawix sarxañataki. Mä juk’a jaqinaka Jalaqtasiwix uta uñjañataki sasina.
Ákàrà
Enwere m nrọ dị egwu. Ọ naghị eju m anya na nrọ ahụ n’onwe ya, mana m na-eche ka m ga-esi nweta obi ike ịrọ nrọ maka ihe ndị jọgburu onwe ya, mgbe m bụ nwa amaala dị nwayọ na nke a na-akwenye ùgwù, nwa na-erube isi nke nne anyị hụrụ n’anya, Serbia nwere nsogbu, dịkwa ka ụmụ ya ndị ọzọ. N’ezie, ị maara, ọ bụrụ na m bụ ihe dị iche na ihe ọ bụla, ọ ga-adị iche, mana mba, ezigbo enyi m, m na-eme otu ihe ahụ onye ọ bụla ọzọ, yana maka ịkpachara anya n’ihe niile, ọ nweghị onye nwere ike ịha m mma ebe ahụ. Ozugbo m hụrụ bọtịnụ na-egbu maramara nke uwe onye uwe ojii ka ọ tọgbọ n’okporo ụzọ, m legidere anya na-enwu anwansi ya, ọ fọrọ nke nta ka m gafere, jupụta ncheta dị ụtọ, na mberede, aka m malitere ịma jijiji wee rute ekele; isi m hulatara ala n’onwe ya, ọnụ m gbasakwara n’ọchị ọchị ahụ mara mma nke anyị niile na-eyi mgbe anyị na-ekele ndị isi anyị.
– Ọbara dị mma na-agba na akwara m – ọ bụ ihe ọ bụ! – Nke a bụ ihe m chere n’oge ahụ wee jiri nlelị lelee onye na-agafe agafe nke ji akpachapụ anya tinye bọtịnụ ahụ.
– A nzuzu! – Ekwuru m okwu ilu, ma gbụọ ya ọnụ mmiri, wee jiri nwayọ gaa n’ihu, kasie ya obi site n’iche na ụdị ndị ahụ dị ole na ole; na enwere m ọńụ karịsịa na Chineke nyere m obi nụchara anụcha na ọbara mara mma nke ndị nna nna anyị.
Ọ dị mma, ị nwere ike ịhụ ugbu a ụdị nwoke m bụ, ọ dịtụghị iche na ụmụ amaala ndị ọzọ a na-akwanyere ùgwù, ị ga-enwekwa obi abụọ ị ga-eche etu ụdị ihe jọgburu onwe ya na nzuzu nwere ike isi mee na nrọ m.
Ọ dịghị ihe ọhụrụ mere m n’ụbọchị ahụ. Enwere m ezigbo nri abalị, emesịa m nọdụ na-atụtụ ezé m n’oge ntụrụndụ; ịppingụ mmanya m, mgbe ahụ, ebe m jiri ikike m dị ka nwa amaala jiri obi ike na akọ na uche mee ihe, agara m dinara wee were akwụkwọ ka m wee hie ụra ngwa ngwa.
N’oge na-adịghị anya akwụkwọ ahụ si n’aka m pụọ, na-emezurịrị ọchịchọ m na, mgbe arụchara ọrụ m niile, ụra buuru m dị ka onye aka ya dị ọcha.
Ozugbo ahụ, ahụrụ m onwe m n’okporo ụzọ dị warara nke juru apịtị nke na-agafe ugwu. Oyi, abalị abalị. Ifufe na-eku n’etiti alaka ndị na-adịghị amụ ihe, na-ebekwa ka agụba mgbe ọ bụla ọ metụrụ akpụkpọ ahụ gba ọtọ aka. Ihu igwe gbachapụrụ agbachapụ, dara ogbi, na-eyi egwu, na snow, dị ka uzuzu, na-afụ n’anya mmadụ ma na-eti ihu ya. Ọ bụghị mkpụrụ obi dị ndụ ebe ọ bụla. Ana m eme ọsọ ọsọ na mgbe ọ bụla m na -amịpụ n’okporo ụzọ apịtị dị n’aka ekpe, n’aka nri. M na-ama jijiji wee daa wee mesịa hapụ ụzọ m, m na-awagharị – Chineke maara ebe – ọ bụghịkwa abalị dị mkpụmkpụ, mana ogologo oge otu narị afọ, ana m ejekwa ije oge niile n’amaghị ebe.
N’ihi ya, m jere ije ruo ọtụtụ afọ wee bịa ebe dị anya, nke dị anya site na obodo m gaa n’akụkụ ụwa amabeghị, gaa n’ala ọzọ nke nwere ike ọ nweghị onye maara ya na nke m ji n’aka na enwere ike ịhụ ya naanị na nrọ.
Ịgagharị n’ala m bịara n’otu nnukwu obodo ebe ọtụtụ mmadụ bi. N’ọmà ahịa ka nnukwu igwe mmadụ nọ, oke mkpọtụ na-aga n’ihu, nke ga-ezu ịkụbido otu ntị. Etinyere m n’ụlọ ebe a na-eche ahịa ma jụọ onye nwe ụlọ ihe kpatara ọtụtụ mmadụ ji gbakọta ọnụ…
– Anyị bụ ndị dị nwayọ na ndị a na-akwanyere ùgwù,
– Ọ malitere akụkọ ya, – anyị na-eguzosi ike n’ihe ma na-erubere onye oka ikpe isi.
– Onye ọka ikpe ọ bụ ikike kachasị gị? – Ajụrụ m ya, na-agbagha ya.
– Onye ọka ikpe na-achị ebe a, ọ bụkwa ya bụ ikike kacha elu anyị; ndị uwe ojii na – abịa ma ọ gasia.
M chịrị ọchị.
– Kedu ihe ị na-amụrụ amụ?… Ị maghị?… Ebee ka i si bịa?
Agwara m ya otu ụzọ m si furu efu, na esi m n’ala dị anya bịa – Serbia.
– Anụrụ m banyere mba a ma ama!
– Onye nwe ụlọ kuru okwu n’ime onwe ya, na-ele m anya nke ọma, wee kwuo okwu n’olu dara ụda:
– Nke ahụ bụ ụzọ anyị, – ọ gara n’ihu, – onye ọka ikpe na ndị uwe ojii ya na-achị ebe a.
– Kedu ụdị ndị uwe ojii gị dị?
– Ọ dị mma, ụdị ndị uwe ojii dị iche iche – ha na-adịgasị iche, dịka ọkwa ha siri dị. A na-enwe ndị dị iche na ndị na-adịchaghị iche… Anyị bụ, ị maara, ndị dị jụụ na ndị a na-akwanyere ùgwù, mana ụdị ọnyà ọ bụla na-esi na agbata obi, ha na-emebi anyị ma na-akụziri anyị ihe ọjọọ. Iji mara ụmụ amaala anyị ọ bụla na ndị ọzọ onye ọka ikpe nyere iwu ụnyaahụ na ụmụ amaala anyị niile ga-aga n’Ụlọikpe obodo, ebe onye ọ bụla n’ime anyị ga-etinye akara n’egedege ihu ya. Nke a bụ ya mere ọtụtụ mmadụ ji agbakọta ọnụ: ka ha nye ndụmọdụ ihe ha ga-eme.
Ụjọ jidere m wee chee na m kwesịrị ịgbapụ n’ala a dị ịtụnanya ngwa ngwa m nwere ike, n’ihi na mụ onwe m, ọ bụ ezie na m bụ onye Serbia, emeghị ngosi dị otú ahụ nke mmụọ ịnyịnya, enwerekwa m obere ahụ iru ala maka ya!
Onye nwe ụlọ chịrị ọchị nke ọma, kụọ m aka n’ubu, wee kwuo nganga:
– E, onye bịara abịa, nke a ezuru gị ịtu ụjọ? Ka a sịkwa ihe mere, ị ga ga ogologo ụzọ iji chọta obi ike dị ka nke anyị!
– Gịnịkwa ka ị pụtara ime? – Ajụrụ m na ihere.
– Gịnị bụ ajụjụ a! Ị ga-ahụ ka anyị siri nwee obi ike. Ị ga-aga ogologo ụzọ ịchọta obi ike dị ka nke anyị, a sị m gị. Ị meela njem dị anya na anya wee hụ ụwa, mana ejiri m n’aka na ị hụbeghị ndị dike ka anyị. Ka anyị gaa ebe ahụ ọnụ. M ga-eme ọsọ ọsọ.
Ọ fọrọ obere ka anyị gawa mgbe anyị nụrụ, n’ihu ọnụ ụzọ, mgbape nke ụtarị.
M lepụrụ anya: enwere ihe ị ga-ahụ-nwoke nwere okpu na-enwu enwu, nke nwere mpi atọ n’isi ya, yi uwe dị oke mma, nọ n’azụ nwoke ọzọ nwere akwa mara mma nke ukwuu, nke ndị nkịtị. Ọ kwụsịrị n’ihu ụlọ ndị ọbịa ma onye ahụ na-agba ya gbadara.
Onye nwe ụlọ ahụ pụrụ, kpọọ isiala, nwoke ahụ yi uwe mara mma wee banye n’ime ụlọ gaa na tebụl a chọrọ mma pụrụ iche. Onye yi uwe nkịtị nọrọ n’ihu ụlọ ndị ọbịa wee chere. Onye nwe ụlọ kpọkwara ya isiala.
– Gịnị bụ ihe a niile? – Ajụrụ m onye nwe ụlọ, o juru m anya nke ukwuu.
– Ọ dị mma, onye batara n’ụlọ ebe a bụ onye uwe ojii nwere ọkwá dị elu, nwoke a bụkwa otu n’ime ụmụ amaala anyị ama ama, onye bara ọgaranya nke ukwuu, na onye hụrụ mba n’anya nke ukwuu, – onye nwe ụlọ gbakwụnyere.
– Ma gịnị kpatara o ji hapụ onye nke ọzọ ka ọ nọkwasị ya n’azụ?
Onye nwe ụlọ fegharịrị isi wee kporo m pụọ n’akụkụ. O nyere m ọnụ ọchị ọchị wee sị:
– Anyị na-ewere ya dị ka nnukwu nsọpụrụ nke ekwesighi ekwesighi! – Ọ gwara m ọtụtụ ihe ma e wezụga, mana enwere m obi anụrị nke na enweghị m ike ịpụta ha. Mana anụrụ m nke ọma ihe o kwuru na njedebe: – Ọ bụ ọrụ obodo mmadụ nke mba niile amụtabeghị inwe ekele!
–
Anyị bịara nzukọ na nhọpụta onye isi oche amalitelarị.
Ìgwè nke mbụ tinyere otu nwoke a na-akpọ Kolb, ọ bụrụ na m cheta aha ahụ nke ọma, dịka onye na-azọ oche ya; ìgwè nke abụọ chọrọ Talb, nke atọ nwere onye nke ya.
E nwere ọgba aghara dị egwu; otu ọ bụla chọrọ ịmanye nwoke nke ya.
– Echere m na anyị enweghị nwoke ka mma karịa Kolb maka oche nke nzukọ dị mkpa, – kwuru otu olu sitere na ndị otu mbụ, – maka na anyị niile maara nke ọma omume ọma ya dị ka nwa amaala na nnukwu obi ike ya. Echeghị m na ọ nwere onye nọ n’etiti anyị ebe a nwere ike ịnya isi na ndị mmadụ dị mkpa na-agbakarị ya ugboro ugboro…
– Kedu onye ị bu ekwu maka ya, -otu onye n’ime ndị otu nke abụọ tiri mkpu. – Onye ode akwụkwọ uwe ojii nke obere enwetụbeghị gi!
– Anyị maara ihe omume ọma gị bụ, – ka otu onye siri n’òtù nke atọ tiri mkpu. – Ọ nweghị mgbe ị ga-ata otu ụtarị na-ebeghị mkpu!
– Ka anyị dozie nke a, ụmụnna! – Kolb malitere. – Ọ bụ eziokwu na ndị ama ama nọ na-agba m azụ ka afọ iri gara aga; ha pịara m ihe, anaghị m eti mkpu ọ bụla, mana ọ nwere ike bụrụ na enwere ndị kwesịrị ekwesị n’etiti anyị. Enwere ike ịbụ ndị ka mma karịa.
– Mba, mba, – ka ndị na-akwado ya tiri mkpu.
– Anyị achọghị ịnụ maka nkwanye ugwu oge ochie! Ọ bụ afọ iri kemgbe Kolb nọkwasịrị n’elu, – olu sitere na otu nke abụọ tiri mkpu.
– Ọbara na-eto eto na ewere, hapụ nkịta ochie ka ha taa ọkpụkpụ ochie, – akpọrọ ụfọdụ sitere na otu nke atọ.
Na mberede, e nweghị mkpọtụ ọzọ; ndị mmadụ laghachiri azụ, aka ekpe na aka nri, iji kpochapụ ụzọ na ahụrụ m nwa okorobịa dị ihe dị ka iri atọ. Ka ọ na-erute nso, isi niile kpọrọ isi ala.
– Onye bụ nke a? – Agwara m onye nwe ụlọ m okwu.
– Ọ bụ onye ndu ama ama. Nwa okorobịa, mana na-ekwe nkwa. N’oge ọ bụ nwata, ọ nwere ike ịnya isi na ọ buru onye ọkaikpe n’azụ ya ugboro atọ. Ọ na-ewu ewu karịa onye ọ bụla ọzọ.
– Ha nwere ike họrọ ya? – Ajụrụ m.
– Nke a karịrị akarị, maka na ndị niile na-azọ ọkwa – ha niile emeela okenye, oge agafeela ha, ebe onye ọka ikpe nọkwasịrị n’azụ ya ụnyaahụ.
– Gịnị bụ aha ya?
– Kleard.
Ha nyere ya ebe nsọpụrụ.
– Echere m, – olu Kolb malitere okwu, – na anyị enweghị ike ịchọta nwoke ka mma maka ọkwa a karịa Kleard. Ọ ka na-eto eto, ma ọ dịghị onye ọ bụla n’ime anyị tọrọ ya hà nhata.
– Nụrụ, nụrụ!… Kleard dị ogologo ndụ!… – olu niile dara ụda.
Kolb na Talb kpọgara ya ebe onye isi oche. Onye ọ bụla mere ụta miri emi, wee gba nkịtị.
– Daalụ, ụmụnna, maka nkwanye ugwu dị elu na nsọpụrụ a unu jiri otu olu nye m. Olileanya gị, nke dị n’aka m ugbu a, na-atọ gị ụtọ nke ukwuu. Ọ dịghị mfe iduzi ụgbọ nke ọchịchọ mba n’ime ụbọchị ndị a dị oke mkpa, mana m ga-eme ike m niile iji kwado ntụkwasị obi gị, iji gosipụta echiche gị n’eziokwu, na iru eru m nke ukwuu. Daalụ, ụmụnna m, maka ịhọpụta m.
– Ma ugbu a, ụmụnna m, enwere m olileanya na ị ga-ekwe ka m kwuo okwu ole na ole gbasara ihe omume a dị mkpa. Ọ dịghị mfe ịta ahụhụ ụdị mgbu a, ụdị mmekpa ahụ nke na-echere anyị; ọ dịghị mfe mmadụ iji ọkụ kpụ ọkụ n’egedege ihu ya. N’ezie, mba – ha bụ ihe mgbu nke ọ bụghị mmadụ niile ga-edili. Ka ndị ụjọ wee maa jijiji, ka ha jiri ụjọ tụọ egwu, mana anyị agaghị echefu nwa oge na anyị bụ ụmụ nna nna nwere obi ike, na ọbara dị mma na-agba na akwara anyị, ọbara nna nna anyị ochie, nnukwu ndị ọchịagha na-anwụ na enweghị na-eti nku anya maka nnwere onwe na maka ọdịmma anyị niile, ụmụ ha.
Ahụhụ anyị pere mpe, ọ bụrụ na ị na eche maka ahụhụ ha – anyị ga-akpa agwa dị ka ndị otu mebiri emebi na ndị ụjọ ugbu a anyị na-ebi ndụ dị mma karịa ka ọ dị na mbụ? Ezigbo onye ọ bụla ịhụ mba n’anya, onye ọ bụla na-achọghị ime ka ihere mee mba anyị n’ihu ụwa niile, ga-ebu ihe mgbu dịka nwoke na dike.
– Nụrụ! Nụrụ! Ogologo ndụ Kleard!
Enwere ọtụtụ ndị na-ekwu okwu ọkụ mgbe Kleard gasịrị; ha gbara ndị ahụ ụjọ ji ume ma kwughachi ihe Kleard kwuru. Mgbe ahụ, otu agadi nwoke ike gwụrụ nke nwere ihu gbara ajị, ntutu na ajị agba ya na-acha ka snow, rịọrọ ka ọ kwuo okwu. Ikpere ya na-ama jijiji ka nká, aka ya na-ama jijiji, azụ ya na-ehulata. Olu ya mara jijiji, anya ya na-enwu gbaa na anya mmiri.
– Ụmụaka, – ọ malitere, na anya mmiri na-asọda na acha ọcha ya, na ntì ya na apịa apị wee daa na afụ ọnụ ya na acha ọcha, – enwere m nhụjuanya na m ga-anwụ n’oge na-adịghị anya, mana ọ dị m ka ọ ka mma na ị gaghị ekwe ka ụdị ihere a bịakwute gị. Adị m otu narị afọ, ebiela m ndụ m niile na-enweghị nke ahụ!… Gini mere ekwesịrị iji masị akara nke ịgba ohu n’isi ọcha m na ike gwụrụ ugbu a?…
– Soro onye nzuzu ochie a! – onye isi oche tiri mkpu.
– Soro ya nọrọ! – ndị ọzọ tiri mkpu.
– Onye ụjọ ochie!
– Kama ịgba ụmụaka ume, ọ na-etinye mmadụ niile ụjọ!
– Ihere ya ga-eme ya n’isi awọ ya! Ọ dịrịla ndụ ogologo oge, ọ ka nwere ike na-atụ ụjọ – anyị ndị na-eto nwere obi ike karịa…
– Ala na onye ụjọ!
– Tụfuo ya!
– Soro ya nọrọ!
Ìgwè mmadụ iwe nwere obi ike, ndị na-eto eto na ahụ maka ọdịmma obodo gbabatara agadi nwoke ahụ wee malite ịpị ya, dọpụta ya, gbaa ya ụkwụ n’iwe ha.
Ha mechara hapụ ya n’ihi afọ ndụ ya – ma ọ bụghị ya, ha gaara atụ ya nkume na ndụ.
Ha niile kwere onwe ha nkwa na ha ga-enwe obi ike echi ma gosi na ha ruru eru inweta nsọpụrụ na ebube obodo ha.
Ndị mmadụ si na nzukọ pụọ nke ọma. Ka ha na-ekewa, ha sịrị:
– Echi anyị ga-ahụ onye bụ onye!
– Anyị ga-edozi ndị na-anya isi echi!
– Oge eruola ka ndị ruru eru ịmata onwe ha site na ndị na-erughị eru, ka onye ọ bụla na-eme ihe ike ghara inwe ike ịnya isi obi!
–
M laghachiri n’ụlọ ndị ọbịa.
– Ị hụla ihe e ji mee anyị? – onye nwe ụlọ m jụrụ m na nganga.
– N’ezie ahula m, – azara m na-akpaghị aka, na -eche na ike m agbahapụla m na isi m na-ama jijiji.
N’ụbọchị ahụ, agụrụ m otu akwụkwọ akụkọ gbara n’akwụkwọ akụkọ ha nke gbara ọsọ dịka ndị a:
– Ụmụ amaala, oge eruola ịkwụsị ịnya isi na ịma jijiji efu n’etiti anyị; oge eruola ịkwụsị ịtụle okwu efu nke anyị na-eji na eme nke ọma iji gosipụta omume ọma na ọzara anyị. Oge eruola, ụmụ amaala, ịnwale okwu anyị na igosi onye ruru eru n’ezie na onye na-erughị eru! Mana anyị kwenyere na ọ gaghị enwe ndị ụjọ ihere n’etiti anyị nke a ga-ebubata n’ike gaa ebe a kara aka. Onye ọ bụla n’ime anyị nke na-enwe mmetụta n’ọbara ya na-enwe nkụda ọbara dị mma nke ndị nna nna anyị ga-agbasi mbọ ike ka ọ bụrụ n’etiti ndị mbụ ga-eburu mgbu na ihe mgbu, jiri nganga na nwayọ, n’ihi na nke a bụ ihe mgbu dị nsọ, ọ bụ aja maka ọdịmma obodo anyị na maka ọdịmma anyị niile. Gaa n’ihu, ụmụ amaala, maka na echi bụ ụbọchị nnwale dị mma!…
–
Onye nwe ụlọ m lakpuo ụra n’ụbọchị ahụ ozugbo nzukọ gachara ka ọ ga-erute ebe a kara aka n’echi ya. Otú ọ dị, ọtụtụ ndị gara ozugbo na ulọ Nzukọ Obodo ka ọ dịrị onye isi kwụ n’ahịrị nso.
N’echi ya, agakwara m Ụlọ Nzukọ Alaeze. Onye ọ bụla nọ ebe ahụ – nwata na okenye, nwoke na nwanyị. Ụfọdụ ndị nne na-ebute ụmụ ọhụrụ ha n’aka ha ka e wee mara ha ụdị ịgba ohu, ya bụ, maka nsọpụrụ, wee nweta ikike ka ukwuu n’ọkwa dị elu na ọrụ obodo.
A na-akwagharị ma na -ańụ iyi (na ha dị ka anyị Serbia, na enwere m obi ụtọ na ya), na onye ọ bụla gbalịsiri ike ịbụ onye mbụ n’ọnụ ụzọ. Ọbụna ụfọdụ na-ewere ndị ọzọ na akpịrị.
Onye ọrụ obodo pụrụ iche nke yi uwe ọcha na-acha ọcha, nke na-ata ndị mmadụ ụta nke ọma, tinyere akara.
– Ewela iwe, maka Chukwu, oge onye ọ bụla ga-abịa – ị bụghị anụmanụ, echere m na anyị nwere ike ijikwa na-enweghị ịkwagharị.
Akara malitere. Otu tiri mkpu, onye ọzọ sụrụ ude, mana onweghị onye nwere ike ịnagide ya na-enweghị ụda ogologo oge m nọ ebe ahụ.
Enweghi m ike ilele mmekpa ahụ a ogologo oge, yabụ m laghachiri n’ụlọ ndị ọbịa, mana ụfọdụ n’ime ha anọworị ebe ahụ, na-eri ihe ma na ańụ mmanya.
– Nke ahụ agwụla! – ka otu n’ime ha kwuru.
– Ọ dị mma, anyị etighị mkpu n’ezie, mana Talb na-eme mkpọtụ dị ka ịnyịnya ibu!… – onye ọzọ kwuru.
– I hụrụ ihe Talb gị dị, ma ịchọrọ ka ọ bụrụ onye isi oche nzukọ ahụ ụnyaahụ.
– E!, ị maghị!
Ha na-akparịta ụka, na-asụ ude na ihe mgbu ma na-akpasu iwe, mana na-anwa izobe ya onwe ha, n’ihi na ihere na-eme onye ọ bụla nke ịbụ onye ụjọ.
Kleard na-emechuo onwe ya ihu, n’ihi na ọ na-asụ ude, na nwoke aha ya bụ Lear bụ dike n’ihi na ọ rịọrọ ka enwee akara abụọ n’egedege ihu ya ma ghara inye ụda mgbu. Obodo ahụ niile ji nkwanye ugwu dị ukwuu na-ekwu maka ya.
Ụfọdụ ndị mmadụ gbapụrụ, mana onye ọ bụla ledara ha anya.
Mgbe ụbọchị ole na ole gasịrị, onye nwere akara abụọ n’egedege ihu ya na-ejegharị na isi ya dị elu, na nsọpụrụ na nkwanye ùgwù onwe onye, juputara n’ebube na mpako, na ebe ọ bụla ọ gara, onye ọ bụla hulatara kpoo okpu ya iji kelee dike nke ụbọchị ahụ.
Ndị nwoke, ụmụ nwanyị na ụmụaka sochiri ya n’okporo ụzọ ka ha hụ nwoke kacha ukwuu na mba ahụ. Ebe ọ bụla ọ gara, mkpọtụ sitere n’ike mmụọ nsọ sochiri ya: “Lear, Lear!… Ọ bụ ya!… Nke ahụ bụ dike ahụ nke na-ebeghị mkpu, onye na-enyeghị ụda mgbe ụdị abụọ masịrị n’egedege ihu ya!” Ọ nọ n’isi akụkọ nke akwụkwọ akụkọ, na-eto ma na-eto ya.
O kwesịkwara ịhụ n’anya ndị mmadụ.
–
N’ebe niile ana m ege otuto dị otu a, amalitekwara m inwe mmetụta nke ọbara Serbia ochie, nke mara mma na -agba na akwara m, ndị nna nna anyị bụ ndị dike, ha nwụrụ n’elu osisi maka nnwere onwe; anyị nwekwara oge gara aga nke dike anyị na Kosovo anyị. Enwere m obi anụrị na mpako mba na ihe efu, na-achọsi ike igosipụta ụdị mmadu m nwere na iji ọsọ gbaga n’Ụlọ Nzukọ Obodo wee tie mkpu:
– Gini mere ị na-eto Lear gị?… Ị hụtụbeghị ezi ndị dike! Bịa hụ n’onwe gị ihe ọbara Serbia mara mma dịka ya! Tee ụdị akara iri n’isi m, ọ bụghị naanị abụọ!
Onye ọrụ bekee yi uwe ọcha wetara akara ya n’akụkụ ọkpọiso m, amalitere m… etetara m na nrọ m.
Eji m egwu tụọ aka n’egedege ihu m wee gafere onwe m, na-eche ihe ịtụnanya ndị na-apụta na nrọ.
– Ọ fọrọ nke nta ka m kpuchie ebube Lear ha, – echere m na, afọ juru m, tụgharịa, ọ dịkwa m nwute n’ụzọ ọ bụla na nrọ m abịabeghị na njedebe.
Na Belgrade, 1899.
Maka oru ngo “Radoje Domanović” onye nsụgharịrị bu Azodo Doyenne Ifeyinwa, 2021.
Радоје Домановић 