Tendota (3/3)

(kuatiarogue mboyvegua)

Upeicha ohasa peteĩ ara, umi ara ohasava upei ojogua upe ohasava’ekuepe. Mba’eve guazui ndohasai, karãi’imi jipi: oñepysanga ovakãro yvykuape, ha upei varrancape, ojeykyty mora rakãre, opyrũ ñoatĩre, oiko tormento’imimi. Karai kuera ojeheja tapere omano haguã. “Omano mo’a vointe opyta rire hogape, ¡jañe’e’yre tapere!” he’i ñe’ẽ gueru, he’i enterovevape ipy’a guazú haguã.

Umi mitã’i michimiva, peteĩ ha mokõi ary oguerekova, omano avei. Ituvakuera py’a rasype omokõ pochy, ñandejara rembiapo. “Ha umi mitã michivea, avaveva nombyasyi. Michiveramo omanova ndoikoi ñembyasy. Ñandejara tome’e tuva kuerape ani ta’yra kuera ha tajyera kuera omano ohupyty haguã upe ary omenda haguã. Umi mitã omano va’erã voire tomano upeicharamo ndaipori ñembyasy. ¡Upeicharamo la ñembyasy ndaipukui!” ñe’e gueruva oñemoñe’e chupekuera. Ava kuera oñeakã pytĩ ha omoĩ pohã hetymare omonguera haguã pya’e. Alguno ijyva omongera pohãpe avei. Enteroveva oguereko hetere mba’e vai. Ijao kuera oñesaingopa, upeicha hikuai oguanta vu’apope tenondegotyo. Opa mba’e ndahasyvemo’ai kuri upe vare’a vaiete ndojeguerekoi rire. Lo mismonte omaña va’erã tenondegotyo.

Peteĩ arape, mba’ẽ iporãitereiva ojehumi.

Tendota oguata hina tenondepe, ojere hese umia arriero ipy’a guazú veva atygui.

(Mokõi okañy ichugui kuera ha avave ndoikuaai mamopa oime hikuai. Peteĩ ñe’ẽpe oĩ hikua oheja ha hembiapo kuera ha oho jevy hogape. Peteĩ momentope upe ñe’e gueruha omombe’u ko ñemotĩ oikova’ekue. Oĩnte la ogueroviava omano hague hikuai tapere, ndoñe’einte hikuai ani oiko vai hikuai.), umi aty rembyre oguata hapykueri kuera. Sapy’a, ojekuaa peteĩ yvy kua tuichapa jepeva – pykuku añetehape. La bajada tuichaiterei ha avaveva ndohosevei tenondegotyo. Umi arriero py’a guazú opytapa ha oha’arõ mba’e pa ojapo tendota. Omaña mbyky, py’a mongetape, ñakãietype, ha’e oho tenondepe vale pa’ume, oinupa kueramo ibaston henonderãpe, ijykepe avei ojapo haicha voi.

Heta la he’iva omo’oanduve ha ichupe kova. Ha’e nomañai avavere ha nde’iri mba’eve. Ndaipori hovare kyhyje ni mba’eveichagua mba’e vai, upeare avave nde’iri ichupe mba’eve iñarandugui tendotaicha. Mokõi paso ha ojapo rire ojejuhuma orillare. Enteroveva ipy’a guazúva oñepỹsanga kyhyjepe ha hesa po omaña tendota re. Umi arriero ikatupyry veva haimetema ojagarra tendotape, toiko la oikova upei, toñembyai jepe la oje’eva’ekue ani ojejapoti, ha’e peteĩ paso ojapo rire, mokõihape ho’ama katu pe yvykuape. Ha ko’ape oikoma la sarambi, jejahe’o, jesapukai, kyhyje oñemoĩ tenonderãpe.

– ¡Peha’arõ angiru kuera! ¿Mba’e la apuro? ¿Koicha piko la ñande ñe’ẽ arriero guaicha jajuka va’erã?, jaha va’erã ko arriero arandu rapyueri, ha’eko oikuaa la ojapova. Itavy va’erã la ijehe hevy ojaporamo mba’e vai. Hale, ¡ikupepe! Kova la tuichave ha ikatu la ipaha avei ñeha’ã jajapova hina, kova ja ipahama. ¿Ava pa oikuaa? Ikatu amogotyove, ko yvyku rire, jatopa yvy ndeporãpa jepeva Ñandejara ojapo va’ekue ñandeve guarã. He’ipa rire ñe’ẽ gueruva upeva ojepoi avei yvy kuape. Umi ipy’a guazú veva oho hapykueri ha upei enteroveva ojeoi.

Oiko tasẽ, ja’o, plageo, sapukai upe yvykua mbyte rupi. Ikatu ja’e añete hape noñesẽ mo’ai ha tekovere upe gui, la michiveva ñepẽreve o opa ba’e rasy, la ava ko hosã hina. Tendota gui la ivaleveva ha osẽ porãva ichupe mba’e ndaipori vointe. Oñesaingo ñanare ha upevare ndojehui ichupe mba’eveichagua mba’e vai. Oñeñandu porã ha ojupi jevy yvate. La tasẽ, sapukai ha jeja’o ikatu gueteri oñehendu upe yvykua ruguape, tendota oguapy kirirĩpe, ha ndoku’ei, ojepy’a mongeta. Oĩ hete rasy va, umi’ava oñepyrũ oja’o tendotape, ha ha’e nde’iri mba’evete, okirirĩ ha ndopenai hesekuera. Umi vale pa’ũpe oñembo’y va’ekue ojejoko yvyra rakãre ha oñepyrũ ojupi jey hikuai mbeguekatu osẽ jevy haguã. Ndaipori oĩ porãva nda’eiramo upe tendota. Enterovevante ipochy ha hasẽ rete rasypa gui, ha tendota okirirĩ ha ni ndoñakã rapu’ãi. ¡Tovasype oĩ ha opyta peteĩ arrieri arandu opytahaicha!

Ohasa la ara. Ha la ava ohova haspykueri sa’iverei ohoramo. Cada ara omano ha omano lomitã. Oĩ avei ojevy jeyva.

Hetaite rire kuri oñepyru ramo guare ko’anga ja sa’ivema ohoramo. Hova kuera sa’yju ha kane’o kue ohechauka ñembyasy, ku’a rasy ha vare’a. Upeichaveramo avaveva noñe’ẽi. Tendota jepe ojepy’apyma pe iñarandu pa’ũme. Tape avei hasyetereima jeguata.

Sa’ive hikuai ohoramo ha opyta pa avantema. Hova vaipaitema hikuai, ojeplagea oikoramo ha ndoñe’ẽ veíma voi hikuai.

La ipinta kuera ndaha’eveimai arrieroicha. Oĩ imuletava. Oĩ ijyva ñapyytĩva. Ipore oguereko heta ñapytĩha ikuai. Ha ni ojaposeramo mba’e porã ndaikatuveitama voi, hetaitereima ojembyesarai hikuai hetere. Umi ava ijapytepe kuera imbareteva ha py’a guasuva, ndoguerekoveima upe jerovia, oñorãirõ lo mismonte, upeichaite, oguata yke vai hikuai ha oho mbaretepe, plageope, turyrype ha tasype. ¿Mba’e ojapoveta si ndaikatui ojevy? ¿Heta ñeha’ãpe ha ko’anga piko ohejata hikuai ko jeho mombyryete?

K’aruetema. Muleta jeguatareve, ohecha sapy’a hikuai la tendota ndaiporiveima henondepe kuera. Peteĩ pasope ha ho’a mo’a jeyma yvy kua pe.

– ¡Oh che retyma! ¡Oh che po! – ou jeyma la tasẽ ha sapukai. Peteĩ ñe’ẽ kangy oja’o vaieterei la tendota pe ha upei okirirĩ jevy.

Kuarahy resẽ rire, upepe oĩtendota oguapy hina, upe ojeiporavo hague araicha. Ndaipori mba’evete hese oje’e va’erã.

Upe ñe’ẽ gueruha ojupi upe yvykuara ari, ha hapykueri mokoĩ avei. Tova ñembyasype y tuguy memete, ojevolea ohecha haguã mbovypa opyta, ha opilla hikuai ha’e kuera mintema opytaha. Upe ikorasõ henyhẽ kyhyjepe ha mba’e vaipe. Upe yvy oĩha hikuai avaeva ndoikuaai, yvykandu, ytakua – ndaiporivei tape ojeho haguã. Kuehembue otopa hikuai kuri la tape, ha ohejante kueri ikupepe. Tendota ogueru chupekuera ko yvyre.

Imadu’a hikuai umi iñangiru kuerare, igente omano va’ekue ko jeho mombyry hape.

Peteĩ ñembyasy tuichaitereiva ha hasyveva ko rete rasypagui oñua chupekuera.

Ha’e kuera ohecha hesarupi ko ñembyai pa guasu.

Upe ñe’ẽ gueruva oñemboja tendota rendape, ha oñepyrũ oñe’ẽ peteĩ ñe’ẽ kangy, kane’o ha ryryipe.

– ¿Mamo jahata?

Tendota okirirĩ.

– ¿Mamo jahata, ha mamo oregueru? Ore ha ore gente kuera roñemoĩ nde pope ha roho nderapykueri, roheja ore roga ha ore taita yvy roimo’agui ikatuha ojetopa yvy porãve ikatu haguãicha roikove. Ha nde ore hundi vaieterei. Oĩ kuri mokõisa ava nde raykueri ha ko’anga ¡emañami mbovypa oĩ!

– ¿Ndaipori piko hikuai ape? – he’i ñemi tendota oñakãrapu’a’yre.

– ¿Mba’eicha piko reporanduta ava mba’e? ¡Emopu’a la nde akã ha emaña! ¡Eipapa movypa opyta orehegui ko jeguata puku aja! ¡Emañana ore rehe!, I cuenta ve romano kuri ropyta rangue peicha.

– ¡Ndaikatui amaña!

– ¿Mba’ere?

– Che ndahechai.

Peteĩ ñekirirĩ vaieterei.

– ¿Embyai piko nde resa ko jeguata puku jave?

– ¡Che aikove’ypy guive peicha!

Mbohapy ava voi iñaka guapy ñembyasype.

Yvytu ro’y oipejuvai ko yvy kandu pa’ũpe ha oity yvyra rogue piru. Serrason pohyi ojere upe vallere ro’y ha omongu’e guyra pepo. Peteĩ guyra vai oñe’ẽ. Kuarahy okañyma hina arai kupepe, ojere ha oho pya’e pya’e voi mombyry. Omaña ojohe kyhyje vaietereipe.

– ¿Mamo piko ikatu jaha ko’anga? – he’i peteĩva.

– ¡Ndajaikuaai!

Belyrat-pe, 1901.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe.