Py’a mongeta peteĩ buey Séviagua
Heta mba’e porã oiko ko Yvorape ha ñande retãpe avei, he’i haicha heta, oñehẽ chugui mba’e porã, tuichaiterei ja’ehaicha la maravilla ya ndaha’eveima maravillaiterei jevy. Oĩ ko’arupi ava hetava ipira pire ndoje py’a mongetaiva ha upevare, ha ikatu otro mba’e gui avei, peteĩ buey campesino ndojoavyiva mba’evepe umi otro buey Sévio gua gui oñepyrũ ojepy’a mongeta. Ñandejara mante oikuaata mba’epa oiko ko mymba re la peiha ojapo hag̃ua, ko’anga voi oje’eha hina la Séviape ko mba’e tygerakunte voi ojapova mba’e vai. Ha upevare ikatu ja’e ko mba’e aña memby, opa akahatã harupi, ni ndoikuaaiva ko ne’eha’ã otuichaite ojapova ndoikoi ko tetãpe guarã, ha upevare ndarome’ei ichupe mba’eve porã ko ojaovape. Ha avaveva guiti ndoikuaai mba’eichapa ko buey la ojepy’a ñe’ẽ si ha’e ko ni ndo votai, ni oñembo ñe’eva ichupe, ni kara tuja, ni ndojelegiri diputado rã peteĩ ñembyaty vacaguigua ha avei hi’ari (oimeramo peteĩ arype) peteĩ senador. Ha ko mymba mboriahumi ikera rire he’i ikatu ha oikta ha ichugui peteĩ ministro ko tetãpe oĩmiba tetã vacape guarã, ha’e oikuaa mo’ã, upeicha, o ñembo py’a mongeta’y ve va’erã, umi ministro kuera katupyryicha umi tetã oejvy’a hape guaicha, ko ñande retã ko hyge raku la upeva guio lado. Ipahape, ¿mba’ere ñande iteresa va’erã mba’ere peteĩ buey Sévio ojagarra ko jemba’apo ha ohejata ava kuerape? Ha avei, ikatu ha’e ojapo avei ko buey ojapo va’erãgui vointe.
Upevagui, ¿mba’eichagua buey koa? Peteĩ buey opaichagua vointe oĩva, ñande mbo’e haicha zoología, peteĩ akã, hete ha ijextremidades buey haicha, ha’e oitira peteĩ carreta, ho’u kapi’ipe, oherei juky, orumea ha oñe’ẽ. La hera ha’e Sivonja, buey hungy.
Ape ndajaikuaaveimai mba’eichapa oñepyru oñembo py’a ñe’ẽ. Peteĩ arape ijara ojokua jugore ha hapichape avei, Galonja, oitira peteĩ pikete oñemonda va’ekue carretape ha ogueraha tavape o hepy me’ẽ hag̃ua, upei oguahẽ potaite rire pe tavape, ovendema la pikete ha ojora Sinvonja ha isociope, ogancha pe candena oñaytiva ichupe ichupe kuera jugo re, oity peteĩ planta atyra oguerekova henondepe ha oike omokõ hapicha kuera ndive peteĩ taberna pe. Oiko hina peteĩ farra pe tavape, upvare oĩ karia’y, kuña ha mitã ohasa apo ha pegotyo. Galonja, avei ojeikuaa buey apytepe ha’e ijuicio porã’yva ha’e ndo mañai mba’eve ha avavere, ha lomismonte oike la ikarupe tovasype, okaru hyguatã ha peve, osapukai y’agui ha upei oñeno, orumbea oke kueramo michimi. Ava kuera ohasava uperupi ha’e ndopenai. Ha’e oke ha orumbea minte (Jambyasy nda ha’ei aguere ava ikaru kuri ha’e oiko ichugui mburuvicha). Sivonja katu ndaikarui oisu’u ni mba’eveicha ramo. Hesa kuera osoña ha hovasy ohechauka ha’e ha py’a mongeta ha marangatu ha. Umi ava, Sévio, ohasa ijykerupi, aguara hekore kuer re, hera, hetã ha ko py’a kyryi ohechaukava iguatape. Sivonja omaña la oikovare ha sapy’aitepe oñepyru hasy chupe ha hovasy avei oikuaa hague la oikova nda’iporãi ha ndaikatui mba’eve ojapo, pe ñe’ẽ asy ha tasype, tesaype avei. Hasy pa’upe chupe oñepyru ojepy’a ñe’ẽ:
– ¿Mba’ere ovy’aite la che jara ha hetãygua? ¿Mba’ere la oguata hikuai aka rapu’ãpe ha omaña che ava kuerare aguarape? Oguerohory la itetã, oguerohory ñandejara oguero kakuaa hague ko tetãpe. Che sy avei che guereko ko tetãpe ha Sévia ndaha’ei che yvynte avei ha che ru avei ha entero ore rypykue ojapo, hendive kuera, ou ko yvype, yvy eslava kue.
– Ha upeicha ore ni peteĩ buey kuera nda ore aguarai upevar, ore roguerohory roguaña haguere mba’e pohyi ayvate gotyo lado, ko’angaite peve ni peteĩ buey nde’ira guiti he’i buey Alemán pe: mba’epa reipota ce hegui, che ha’e buey Sévio, che retã ha’e ko Sévia porãite, che ypy kuera ape paite okakuaa, ko yvyguy pe oĩ che taita kuera re’ongue. Ñandejara ta ñande rovasa, ore nda’ore py’a kyrỹiva upevare, ndohasaiva ore akã rupi ha ha’ekuera katu upevare ijaguara. ¡Ava oñentende’yva!
Heta iñakãpegua gui, pe buey omogu’e iñakã kangy vai, icampaña hy’apu ijajura re ha ijugo hy’apu avei. Galonja oabri la hesa, omaña hapicha re ha he’i:
– ¡Jaha rei jeyma hese la nde makanada reve! ekaru, itavya, tande kyra’imi jepe, nde costilla sẽ hina, ja pensa iporã rire, la ava kuera nañande rejai va’erã ande buey kuerape. ¡Ni mba’eveicharamo ñande ndañande afortunado o’ai kuri!
Sivonja omaña hapichare ñembyasy pe, ombo jere hova ichugui ha oñepyrũ jevy opensa.
– Ha’e kuera ijaguara hekove kuere. Oguereko ijyvy Kosovo pe, iñorãirõ Kosovo pe, tuicha mba’e, ¿che ypykuera piko ndo guañai carreta bala ryru kue mba’e jepe uperamo guare? Ndaha’ei ramo ore mediante, ava kuera ojapo mo’a kuri ha’ekuera ha’eñoite. Upei oĩ turco ndive ñorãirõ kue. Ñeha’ã mbarete terei, ha ¿mava oĩ uperamo guare? ¿oĩ Kuri ko’ava tova tavy tĩ pe, oñoraĩro hina aguarape, che aime’yre gueteri, ha’ete voi oguerekotava ñemomba’e, ogurekotava umi oñepyru va’ekue ñemopu’ã?
Eju, ejagarra che jara ta’anga ramo. Ha’e ijaguara pe ñorãirore, itaita kuri oñoraĩro avei ha oje hecha chupe tendotaicha upi. ¿Ha che jara piko jaguero hory va’erã? I taita ru la oguereko va’erã py’a porã, ndaha’ei ha’e, i taita ru oamno ikatu hagua che jara, ha ita’yra kuera ikatu hag̃ua oiko py’a guapype. Ha upevare ha’e oiko py’a guapype ha ¿mba’eicha oporu upeva? Omonda korapy aheno, che aguaña vae’erã ichupe ha ipikete kuerape ha’e oke aja hina icarretape ou kueramo. Ko’anga ojehepy me’e ipikete, ho’u guaripola ha oka’u, ha ijaguara ara ha ara la hekove kuere.
¿Ha che taita kuera ojejuka va’ekue ko ñorãirõ guasupe omongaru hag̃ua ichupe kuera? ¿Uperamo guare piko che taita kuera ndoguañai mboka kuera, cañon, tembi’u ha bala kuera? Ha ni upeichavero ore nda rojeguero horyi ore mba’e porãre, ko’angaite peve rojapo ore rembiapo, mbegue katu pe he tapiaite.
– Ipy’a kyrỹi la itaita kuera oñorãiro haguere kuri ha oiko are terei haguere esclavoicha.
Che ichagua oikove guive oiko peicha ha ko’angaite peve peicha ha roje esclaviza ha ni peichaveramo nda rosapukai upeva oiko haguere ore rehe. Ha’e kuera he’i umi turco kuera heta oinũpa ha chupe kuera, o masacra ha oñotỹ ha chupe kuera, ore ypykue kuera heta ojejuka avei ojapo Sévio kuera ha Turco kuera avei, ombichy, ha oñemoĩ tortura oĩ miva guype.
– Ipy’a rory upe ojeroviavare ha ni upeichaveramo ndogueroviai mba’eve re. ¿Ore mba’epe ore culpa ava cristiano kuera nda ore agarrasei gui? Ojeroviaha he’i chupe kuera, “ndere monda mo’ai” ha ndapepe che jara omonda hina ha oka’uma avei ha ohepy me’e upe pira pire ñemona kue gui. Ijerovia kuera ombo’e chupekuera ohayhu hag̃ua ivecino kuerape ha upeicha veramo ojapo veva hikuai mba’e vai ijupe kuera jevynte. Chupe kuera, pe arriero oiko veva hina, ha’e upe ndojapoiva mba’e vai avavere, ha avei, avaveva ndojerure avavepe ojapo porã hag̃ua opa mba’e avei, en vez ojapo ivaiva.
Peichaite la yvyre opyta va’erã mba’e porã ojapo va’ekue yma hikuai ha ndohoi mombyry mba’e vale’y ndojapoiva mba’eve gui.
Upe buey osuspira pykuku porã omopu’ã tatatĩ yygui.
– Upei – upe buey py’a mongeta kangype – kova ko casope, ¿Che ha umi che rehegua ndaha’ei ivale veva chugui kuera ko’ava mba’epe? Che ndajukaiva avavepe, nda ñe’ẽ vairi va avavere, nda mondai mba’eve, ha ndamosẽiva avaveape hembiapogui ko tetãpe, ndapokoi che retã pira pire re, nda’ei ho’ama ha che negocio pira pire’y gui, nda jokuai y nda agarrai peteĩ ava ndojapoiva mba’eve ivaiva, nda ñe’ẽ vairi che angiru kuerare, che ndahaiva che buey haicha che contra pe, nda ñe’e reiri, che ndaha’eiva mburuvicha che retã pe ha ndajapovai ba’eve vai che retãre, ha ndaha’ei la ndajapoiva mba’eve ivaiva, che ajapo iporãva umi ava ojapova cherehe mba’e vai. Che ko che sy che guereko rire minte ya ojejapoma cherehe mba’e vai, che sy kamby entero ojeipe’ama che hegui. Ñandejara jepe ore recha kuaa ha ojapo oreve guarã kapi’ipe ha ndaha’ei ava pe guarã, ha upeicha veramo, ha’ekuera, oipe’a vointe orehegui jey. Ñeipypã rire jey, ro estira icarreta kuera, ro ara ijyvy, ha ro’uka chupe kuera pan. Ha ni upeicha veramo avave ndohecha kuaai rojapova ore retãre…
– O ejagarra pe ayuno ta’angaicha, umi arriero peguarã, ijerovia ha he’i chupe kuera ojapo hag̃ua ayuno ara ñemandu’ape, ha ni upeichave ramo ndaikatui ojapo hikuai, ha ore buey kuera katu rojapo ayuno roikove guive ko’angaite peve, ro po’o guive ore sy kamby gui.
Upe buey omboguejy iñakã ha’ete ojepy’a angatava, ha upei omopu’ã jevy la iñakã oipeju pochype ha’ete vaicha ouva iñakãpe jevy mba’e angata, py’a kyhyje va, ha sapy’ante, upei osapukai vy’ape:
– Oh ko’anga aikuaama, upeva va’erã – ha ojepy’a mongeta jevy – peva ha’e la ha’eva, ipy’a kyrỹi ko ojaposeva ojapogui hikuai ha ikatuta gui oguereko derecho. Che ajepy’a mongeta hatã va’erã upevare.
Ha ha’e ojepy’a mongeta, mongeta, ha ndaikatui aikuaa mba’epa.
– ¿Mba’epa la che derecho? Umi tahachi kuera he’iramo ovota hag̃ua, ha’e kuera ovota va’erã ha upeicha ikautu hag̃uaicha ro sapukai porã: “¡Ore faa-aa-voo-or pe!”, ha ndo mandai ramo ndo votai o ikatuve avei ojeike politikape, oreicha avei. Ha’e kuera oñeinupã avei ka’i rãipe, lomimonte ndojapoiva mba’eve ivaiva. Ore jepe romongu’e ore juru, romongu’e ore ruguai ha ha’e kuera ni upe mba’e sa’iva ndojapoi avaicha.
Upe rire, ijara osẽ tabernagui. Ka’u reve, okacha vaipa, ndohecha porãi mba’eve, he’i ñe’ẽ oñentende’yva memete, oguata vaipa tapere.
– Ehechana, ¿mba’eicha piko peichagua ikatu ijaguara oipuru vaipa ramo ilivertad o gana va’ekue itaita ruguy repy kue rupi? Añete, che jara ika’u ha imonda, ha ¿Mba’eicha umi otro ava kuera oiporu jeiko rei? Oiko rei hag̃ua ha ipy’a rory avei hag̃ua hekove yma guare re ha oguero mba’e porã hag̃ua itaita kuera ojapo va’ekue hese kuera, upevare ojapo che ajapo haicha avei kuri. Ore buey kuera, romba’apo jetu’u ha obrero deprovecho haicha ore rypykueicha avei. Ore bueyes, roĩ va’erã py’a rorype umi ore rypykuera ojapo va’ekue ore rehe, ha ore py’a rory va’erã ore rembiapo ha ore rembiapo kue rehe avei ko araite peve.
Upe buey osuspira pykukumi ha ojeivy, omoĩ ijajura yugo peguarã.
Belyrat-pe, 1902.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe. 2021.
Pere
Aguereko kuri peteĩ kera ivaietereiva. Noporandui cheve ko che kerare, oporandu cheve mba’eichapa la peichaite che kera vai, si che ndatorvai avavepe che tavape, peteĩ ta’yra vale ko ñande retã sy Séviagua, umi otro imembyicha avei. Upeicha avei, reikuaa va’erã, ndaha’e mo’ai ha peicha ikatutaramo, ko’anga nahairi, che angiru, ijapo peichaite avei tavaygua kuera ojapova opa mba’e, avave nda chembohovai mo’ai upevape. Peteĩ arape ahecha peteĩ botõ overava, tahachi ao gui guare oñemombo raka’e tape ari ha amaña la overa porãiteha, haimete ahasa, henyhe che akãpe mandu’a porã asyete, upeirireminte che po oryryi ha opo jepopyhype. Che akã jeivy ko yvy porãitepe, ha che juru ojeitira pukape, ku opa jaiporuva ja ñe’ẽ ramo ñande superiorpe.
– Tuguy vale osyryry che vena rupi – ¡Peva ha’e la ha’eva! – kova ha’e la ajepy’a mongetava uperamoguare ha amaña porã ko ava ñarõ ohasava ha opyrũ upe botõre.
– ¡Ava ñarõ! – ha’e argel vai ha andyvu, ha upei aguata jey kirirĩ hape, ha’e aja che jupe ko’avaichagua ndahetai oimene, ha avy’aiterei ko ñandejara ome’e haguere cheve ko korasõ tranquiloite, ava ymaguare ogurekovaichagua.
Oima, ko’anga pa pehechama mba’eichagua arriero mbap’e porãva che ha’e, ajogua umi arriero oikova ko tavape ndarojoavyi mba’evepe, ha ko’anga ereta nde py’apype mba’eicha ko che kerape oikone mba’e vaiete.
Mba’eve iko’y va’erã ndoikoi cherehe upe arape. Acena porã ha upei aguapy amopotĩ che rãi peteĩ yvyra po’ipe, aipyte che vino ha upei, aiporu rire che derecho tavayguaicha, aha tupape ha aguereaha peteĩ aranduka che pope ake pya’eve hag̃ua.
Upei pya’e voi upe aranduka isỹi che po gui, ajapopa rire la ajapo va’erã apya ake mitã ra’yicha.
Upei rire minte ya ajetopama peteĩ tape tuju kuava ohova yvy kandu gotyo. Peteĩ pyhare hũ ha ho’ysãva. Pe yvytu ro’ysã ohasa ha oikytĩ upe nde pire ha hy’apu pe yvyra rogue piru omongu’epe. Pe ara hũ ha, ha okyseva, ovela morotĩ ho’a nde resa ha nde rovare. Ndaipori ni peteĩ ava ko’arupi. Aryryi ha apu’a jevy jipi hina ha akañyma avei, aguataparei – ñandejara mante oikoaata mamopa – ha ndaha’ei peteĩ pyhare mbykyva ni oikova tapiaite, ipukueterei, ha aguata hetaiterei ni che ndaikuaai mamopa.
Aguata heta ary ha aguahẽ peteĩ tavape, mombyrypa jepeva mombyry che retã gui peteĩ aikuaa’y hape ko avyjape, peteĩ yvy ikuaa’yva, avavea oikuaava ha, che kera pe minte ikatuva oiko.
Ajere rire ko yvyre, aguahẽ peteĩ tavape oiko hape heta ava. Upe ñemuhape aty guasu, oñehendu peteĩ ty’apu vai etereiva, ikatuvaichagua ombokapu nde rapysa. Apyta peteĩ jekehape oĩva ñemuha ykere ha aporandu ijarape mba’ere hetaite ava oñembyaty.
Ore ha’e ava marangatu ha mba’e porã – oñepyru omombe’u – rojapo ko karai tuja he’iva oreve.
– ¿Pe karai piko pende mburuvicha guasu? – aporandu oñe’epa’yre.
– Pe tuja omanda ko’ape ha ha’e ore mburuvicha guasu, ha hapykueri tahachi.
Che apuka.
– ¿Ma’ere epuka?.. ¿Ndereikuaai ra’e?.. ¿Mamogui reju?
Amombe’u chupe mba’eichapa akañy che rapegui ha aju ha tape mpmbyru gui – Sévia.
– ¡Ahenduva upe tava gui heta mba’e! – oñe’ẽ mbeguemi ijupe guarã oga jara, omaña cherehe jepoyhupe ha upei he’i ñe’ẽ hatãpe:
– Peicha ore ha’e – oho hese – pe tuja arandu omanda ape itahachi kuera ndive.
– ¿Ha mba’eicha umi nde tahachi kuera?
– Hetaichagua oĩ tahachi kuera – odepende ipintare. Oĩ oñemonde porãva ha nahaniriva.
Ore, reikuaa haicha ava py’aguapy ha avavepe ndaro’inchai, hatu entero arriero tekorei ou ko yvyre, ombyai ko tava ha orembo’e mba’e vai. Roikuaa hag̃ua mavapa otro yvy gua, ore mburuvicha he’i oreve kuehe roho hag̃ua roñembyaty koty ojejapova atype guarã, oñemoĩ hag̃ua oreve peteĩ pere. Upevare heta ava oñembyaty hina ko’ape, oikuaa hag̃ua mba’epa ojejapota.
Ajepy’a mongeta ha ha’e che jupe akañy va’erã ko yvygui pya’ente voi, che haicha, Sévio haicha, ndajepokuaai ko’a angatupyry ha katypyry jehechaukare ha ¡ndavy’aveima upeare!
Upe jekeha jara opuka cherehe karia’yicha, che nupã nupã che rati’ype ha he’i cheve jeroviape:
– Oh, arriveño, ¿kova piko ya ovalema ekyhyje hag̃ua? ¡Upevare eho va’erã mombyryete etopa hag̃ua py’a guasu oreicha!
– Ha, ¿mba’e rejapose? – aporandu atĩ pa’upe.
– ¡Mba’e piko la reporanduva! Ehechata mba’eichaitepa ore py’a guasu. Ha’eta ndeve, eho va’erã mombyry etopa hag̃ua ore py’a guasuichagua. Mombyetereigui eju ha rehecha heta yvy, ha nderehechamo’ai oreichagua imbarete va. Ejeha taroho oñondivepa. Ajapura va’erã.
Rohota jave rohendu, okẽ renondepe, verreinke ry’apu.
Amaña ñemi oka gotyo: oiko peteĩ mba’e – peteĩ karia’y oguerekova saco rendy mboapy hatĩva iñakãpe, itraje estampado ichucova, oĩ hina peteĩ hapicha lomo’ari oñemondeva ao hepyva akãrague mbyky. Oñembo’y jekeha renondepe ha upe aria’y oguejy hapicha ari gui.
Ijara osẽ, oñakãity ha upe arriero itrajepava oike upe jeke hape peteĩ mesa ojejapova upe va’ẽra voi. Upe oĩva ao comunreheve opyta okape ha oha’arõ. Upe ijara oñakãity avei ichupe.
– ¿Mba’e piko la oikopava? – aporandu ijarape, nontendeiva mba’eve.
– Peicha, oike va’ekue ko jekeha pe ha’e peteĩ tahachi mburuvicha vemava ha ko arriero ha’e ko tavaygua jehaihuva, plata heta ha retayhua katupyry – he’i ñe’ẽ mbeguepe ko ijara.
– ¿Mba’ere piko upeicharamo oheja pe otro ojupi ilomo’ari?
Jekeha jara omongu’e iñakã cheve ha roho otro lado. Opuka cherehe ha he’i:
– ¡Ore rohecha mba’e guasueterei ha sapy’ante oikoha! – antes he’i cheve hetaiterei mba’e, che ndaikuaaiva mba’epa ha avy’a upevare. Ahendu porãiterei jepe upe huguape he’i va’ekue cheve: – ¡Ha’e peteĩ servicio porã ñande retãpe, nda oimerãeiva ohayhuva hina!
– Roho la atyhape ha jeiporavo mburuvicha hape ya ohoma hina hendaguãpe.
Peteĩ aty’i omoĩ peteĩ karia’y herava Kolb, che mandu’a porã ramo hina herare, upeva ha’e la ijeiporavo pyre upe puesto rã, mokõi aty’i ha omoĩ aipo Talb herava ha irundy aty’i katu oguereko voi la ijeiporavo pyre.
Oĩ peteĩ ñentende’y, cada aty’i omoĩ se la ijeiporavo pyre va.
– Ndajaguerekoi otro oikoveva Kolb gui ko atygui he’i peteĩ aty’i – enteroveva jaikuaa la iñarandu eterei ha. Ndaikuaai omene pa ñande apytepe he’i ojejupi hague hi’ari hera vece ava katupyry va.
– Mava pa nde ere hag̃ua upeicha, – he’i chupe peteĩ pe otro aty gua – ¡Avaveva tahachi tahachi manda’yva ndojupiri nde ari!
– Jaikuaa mba’epepa nde guapo, – he’i pe irundy ay’i pegua – ¡ñande ndaikatu mo’ai voi ja agarra ñeinupã ñande rasẽ’yre!
– ¡Angiru kuera ñambuesakã kova! – oñe’pyrũ Kolb. – Añete la ava katupyry oñesaingo che lomo’ari pa ary hama, cheinupã asapukai’yre, pero oimene oĩ peteĩ iguapoveva chehegui ñande hegui imitã veva.
– ¡No, no! – he’i umi ohayhuva ichupe.
– ¡Ndarohendusei ymaguare jejapova! Ohasama pa ary Kolb ari ojejupi hague, – osapukai umi ñe’ẽ mokõi aty’i gui gua.
– Tuguy pyahu omanda hina ko’anga, jaheja la jagua tuja oisu’u kangue tuja, – he’i peteĩ irundy aty pegua.
Upei ndikovei ty’apu, ava kuera aguevi, oho izquierda ha derecha gotyo, tuichave hag̃ua tape ha ahecha peteĩ arriero pyahu 30 ary kuera. Oñemboja aja hina enteroveva oñakãity.
– ¿Mava peva? – oñe’ẽ ñemi ijarape.
– Ha’e tendota jeikuaa pava. Peteĩ karia’y pyahu, jerovaha. Oñepyru kueramo he’i ohupi hague peteĩ tuja ilomo’ari mbohapy vece. Ha’e la ojeikuaaveva enterovevagui.
– ¿Ha’e kuera ikatu oipavo chupe? – aporandu.
– Upeva ikatu, enteroveva jeiporavo apytegui – ha’e kuera itujama, ara mbykyma chupe kuera, tuja ojupi rire ilomo ari kuehe.
– ¿Mba’eicha hera?
– Kleard.
Oñeme’e ichupe henda porã guarã.
– Che ha’e, – Kolb oñe’e, – ndajatopa mo’ai peteĩ oikoveva Kleard gui. Imitĩ, avaveva ore tuja nda’ore mbojojai.
– ¡Pehendu, pehendu!… !Tekove puku Kleardpe!… – enteroveva mba’a ñe’ẽ he’i.
Kolb ha Talb ogueraha chupe mburuvicha rendape. Enteroveva oñakaity ichupe ha oiko peteĩ kirirĩ ñande mondyiva.
– Aguije, angiru kura, ko che poravo haguere ko mba’e guasuete pe me’eva cheve enteroveva voi. Pende py’a guapy, opytu’u cherehe ko’anga, che rayhueterei.
Hasy jamyakã ko mba’e ava kuera ko tetãpe oipotava ivai jave ko ñande rekove kuera, ajapota oĩva che pope pe moĩ haguere che rehe pende py’a guapy, amyakã ñe’ẽ porãpe pende ñe’ẽ ha che rayhu haguere avei.
Aguije, che angiru kuera che poravo haguere.
– ¡Hurra! ¡Hurra! ¡Hurra! – umi oiporavo va’ekue ichupe osapukai vy’ape.
– Ha ko’anga angiru kuera, ha’ese heta mba’e ko mba’e tuichaite oikovare.
Nda ha’ei je’urei ko tasy peñanduva, umi tasy ñande ra’arõva, hasy ñande marca hina hierro akupe ñande renonde. Añete, no – oĩ tasy arriero ndaha’eiva arriero kangy pe guarã. Jaheja umi py’a kangyva toryryi, peheja toryryi py’aju gui, ñande ndañande resarai va’erã jajuha ava katupyrygui, tuguy ale oĩ ñande retepe, ñande taita ruguy katupyry, umi arriero py’a guasu omano va’ekue ñande sã so hag̃ua, jaiko porã hag̃ua ñande, ijypykue kuera. Ñande tasy ndaha’ei mba’eve, jambo hovairamo umi ohasa va’ekue ñande taita kuera – ¿ñande piko jaiko va’era umi arriero onetede’yva mba’eve guaicha ko’anga jaiko porãmi ongua?
Tetaygua añeteteva, enteroveva ndomotĩseiva hetãpe yvy renondepe, oaguanta tasy arrieroicha ha ava katupyryicha.
– ¡Pehendu! ¡Pehendu! ¡Tekove puku Kleardpe!
Kleard rire oĩ heta oñe’ẽ kuaava avei, ombojerovia umi ava okyhyjevape ha he’i jey heta mba’e he’i va’ekue Kleard.
Upei, peteĩ kangy ha kane’o karai, hova cha’ĩva, iñakãrague ha hendyva morotĩ heladaicha, ojerure oñe’ẽ hag̃ua. Hetyma oryryipa tijagui, ipo oryryipa, ilomo ojero’a, hesa katu hesaypororopa.
– Mitãkuera, – oñepyru, tesaype oguejyva hosa moroti ha cha’ĩrehe oguejy avei henduva morotĩre, – Che arruinado ha vokointe amanota, che ha’e ndatekotevei peichaite peve roñemotĩ nderenondepe. ¡Aguereko sa ary ha aiko ko che rekove pukukue peva’yre. ¿Mba’ere che oñemanda va’erã che rehe, che ko che tuja ha che cha’ĩpama va?
– ¡Pejuka pe karai ñembotavy! – osapukai mburuvicha.
– ¡Pejuka! – osapukai enteroveva.
– ¡Karai tuja arrruinado!
– Ombo py’a guasu rangue mitãrusu kuerape, ¡ha’e omondyi opavave oĩva ko’ape!
– ¡Ha’e otĩ va’erã pe hova cha’ĩ re! Ha’e ovalema la oikoveva ha ikatu guiti okyhyje –ñande mitã veva ñande py’a guasuve chugui…
– ¡Pejuka pe py’aju!
– ¡Peguenohe!
– ¡Pejuka!
Mitãrusu atyra odispara upe tuja oĩ hape, ha’ekuera oho oguaña ichupe, oitia ha opygoi hatã ha pochype.
Ipahape, oheja oho hikuai tujagui – haimete ojuka hikuai itape.
Enteroveva ome’ẽ iñe’ẽ ko’ero ipy’a guasuta ha ha ohechauka mba’eguipa ojejapo hikuai ha mba’erepa upe tavaygua.
Avakuera oho atyhagui ojorapykueri. Oho kueramo he’i hikuai:
– ¡Ko’ero jahechata katupyry!
– ¡Jaikuaata mavapa ndoñe’e reiri ko’erõ!
– Oguahẽma ko ara jaikuaa hagua ava katupyry ha ndaha’eiva, ¡Upeicha jaikuaata oñembotavyva ndaha’emo’ai ñande rehegua!
– ¿Rehechapa mba’eguipa rojejapo? – oporandu cheve py’a kyrỹipe jekeha jara.
– Ha’ema, ajapoma, – ha’e pya’e voi, añandu ramo cherejaha mbarete ha che akã ogrekoha mba’e ndaikuaaiva che mba’epa.
Upe arape voi, che alee kuatia ñe’epe peteĩ articulo he’iva peicha:
– Tavaygua kuera, ya horama jaheja hagua jealaba reiete ha ñe’ẽ reigui ñande apytegui, ya arama jaheja hagua ñe’ẽ rei ha nandi, jaiporueteva jahechauka hag̃ua ñande vale ha gua’u ha japu va ¡Oguahẽma la ara, tavaygua, ñamoĩ hag̃ua ñande ñe’ẽ ñorãirõpe, ha jahechauka hag̃ua mavapa añete hape ivaleva añetete ha mavapa ndovalei mba’everã! Jaguerovia hina ndaipoi ha ñande apytepe ñemotĩpy ha py’aju ñande apytepe ikatu va’erãichagua ojegueru forzado hierrope guarã.
Enteroveva oñanduva ipype tuguy ñande ava ymaguare oguerekova’ekue, oñeha’ata oĩ hag̃ua puntape oaguanta tasy ha py’aju, kirirĩ hape, kova ko ha’e tasy sagrado, ha’e peteĩ sacrificio ñande retãpe guarã ha ñande vy’arã avei. ¡Haleke tavaygua kuera ko’ẽro ha’eta ara jehechaika tuicha ha!
Jekeha jara oho tupape, oikopa rire la aty guasu, upei oho hag̃ua voi porã ko’ẽ rire upe aty guasu oikota hape. Oĩ ohova ko ñembyaty ha rãpe opya voi upepe oke upeicharamo voi porã oiko hag̃ua.
Che avei aha ko’e rire upe oikota hape la aty. Enteroveva oho avei – mitã ha tuja, karia’y ha kuña. Oĩ sy ogueruva mitã ijyva’ari ikatu hag̃uaicha oñemarca sellope, honorgui guava, ha upeicha oguereko hag̃ua puntape ñeñatende umi oikotevẽ hape.
Oĩ oñeguañaba ha itie’ỹva (upe mba’epe orejogua Sévio kuerape ha upevagui avy’aiterei), enteroveva oiko se la oñepyruva upeicharamo osellama hag̃ua ichupe. Oĩ uperumi ohupiva hapichape ijahy’o guygui.
La sello kuera omarcaba ha’e peteĩ tavaygua omba’apova, oñemondeva ao morotĩpe ha upeicha ha’e ndojoguai la oĩva upepe:
– Ani embopu mbegue nde juru, alapinta, enteroveva jañe’ẽta- ndaha’ei vaca ñande, che ha’e ikatuha jaiko ape jañoguaña’yre.
Oñepyrũ omarca. Peteĩva hasẽ. Oĩ iñe’e argel, ni peteĩ ndose porãi, oñesẽ tasẽreve ha tovasy aime aja upepe.
Ndaikatuvei apyta ahecha hag̃ua upe ojapova hikuai
Ndaikatuvei ahecha upe ojapoa hikuai mba’e hasyeteva, upevare aha jevu che kehape, aguahẽramo atopama upepe okaruva ha ho’uva guaripola.
– ¡Opama! – he’i peteĩva.
– Oima, ndarosapukai añete, ¡Talb oñe’e ha osapukai ojapohaicha chaburro…! – he’i otro.
– ¿Ehechapa mba’eichapa Talb? Ha reipota kuri ichupe mburuvicha rã kuehe ñembyaty hape hina kuri.
– Oh, ¡ndajaikuaa i ve la voi mba’eve!
Oñe’e hikuai, hasy etereigui chupekuera, oñongatu se hikuai gua’u lamhasyha, ha’ekuera ndoipitai che ha’e hesekuera irranuinado ha hikuai.
Kleard otĩ ijehe, oñe’ẽ vai haguere peteĩ karia’y herava Lear, upe karia’y ajerure va’ekue mokõi ve voi oje sella hag̃ua ha ndahasyi ichupe mba’eveicharamo.
Tavaygua kuera enteroveva voi oñe’ẽ porã hese ivale terei haguere kuri.
Oĩ ava okañy va’ekue, umi’ava ndojehayhu vei upeirire.
Ohasa la ara, upe arriero ogurekova la mokõi sello isyvare oguata iñakã yvate voi py’a guasupe. Ohohape, ñe’ẽ mbeguepe vy’ape ava kuera he’i ikupepe: ¡Lear, Lear!… !Kova ha’e hina!… ¡Kova ha’e py’a guasu ndosapukai va’ekue, ndojapoi va’ekue ni peteĩ ty’apu oje sella aja hina isyvape mokõi sello pe voi! Osẽ kuatia arandupe voi la hera, ñe’ẽ poangue oje’e hese.
Mborayhu oĩmiva chupe guarã memete.
Aime hape voi ahendu ñe’e porã ichupe guarã ha añepyrũ añandu tuguy Séviagua ocorre co che vena rupi, ñande ypykue py’a guasu memete, ha’ekuera oano estacare ñande rekove porã hag̃ua ko’anga, ñande jareko avei ñande rekove kue yma py’a guasu ñe’ẽpe ha ñande Kosovo. Che avy’a che retãre, vy’ape aime ahechakare la ore rehegua mba’eichapa ivale, ha adispara pe ñembyaty hape ha asapukai:
– ¿Mba’ere pe güero mba’e terei la Lear? ¡Peve ndoape hechaiva arriero py’a guasu añeteva! ¡Peju ha pehecha pende voi mba’eichaguapa la Séviagua ruguy! ¡Pe moi cherehe pa sello voi che akãre, ndaha’ei voi la mokõinte!
Pe mba’apoha tavagua ñemonde porãva ogueru la ierro che akã ypype ha oñepyrũ…
Apay la che keragui.
– Haimete amotĩ la i Lear pe – añe’akã mogeta, ha py’a valepe, ajere ha aimehaicha atĩ lento che kera ndoguerekoi hague paha.
Belyrat-pe, 1899.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe, 2021.
Tendota (3/3)
Upeicha ohasa peteĩ ara, umi ara ohasava upei ojogua upe ohasava’ekuepe. Mba’eve guazui ndohasai, karãi’imi jipi: oñepysanga ovakãro yvykuape, ha upei varrancape, ojeykyty mora rakãre, opyrũ ñoatĩre, oiko tormento’imimi. Karai kuera ojeheja tapere omano haguã. “Omano mo’a vointe opyta rire hogape, ¡jañe’e’yre tapere!” he’i ñe’ẽ gueru, he’i enterovevape ipy’a guazú haguã.
Umi mitã’i michimiva, peteĩ ha mokõi ary oguerekova, omano avei. Ituvakuera py’a rasype omokõ pochy, ñandejara rembiapo. “Ha umi mitã michivea, avaveva nombyasyi. Michiveramo omanova ndoikoi ñembyasy. Ñandejara tome’e tuva kuerape ani ta’yra kuera ha tajyera kuera omano ohupyty haguã upe ary omenda haguã. Umi mitã omano va’erã voire tomano upeicharamo ndaipori ñembyasy. ¡Upeicharamo la ñembyasy ndaipukui!” ñe’e gueruva oñemoñe’e chupekuera. Ava kuera oñeakã pytĩ ha omoĩ pohã hetymare omonguera haguã pya’e. Alguno ijyva omongera pohãpe avei. Enteroveva oguereko hetere mba’e vai. Ijao kuera oñesaingopa, upeicha hikuai oguanta vu’apope tenondegotyo. Opa mba’e ndahasyvemo’ai kuri upe vare’a vaiete ndojeguerekoi rire. Lo mismonte omaña va’erã tenondegotyo.
Peteĩ arape, mba’ẽ iporãitereiva ojehumi.
Tendota oguata hina tenondepe, ojere hese umia arriero ipy’a guazú veva atygui.
(Mokõi okañy ichugui kuera ha avave ndoikuaai mamopa oime hikuai. Peteĩ ñe’ẽpe oĩ hikua oheja ha hembiapo kuera ha oho jevy hogape. Peteĩ momentope upe ñe’e gueruha omombe’u ko ñemotĩ oikova’ekue. Oĩnte la ogueroviava omano hague hikuai tapere, ndoñe’einte hikuai ani oiko vai hikuai.), umi aty rembyre oguata hapykueri kuera. Sapy’a, ojekuaa peteĩ yvy kua tuichapa jepeva – pykuku añetehape. La bajada tuichaiterei ha avaveva ndohosevei tenondegotyo. Umi arriero py’a guazú opytapa ha oha’arõ mba’e pa ojapo tendota. Omaña mbyky, py’a mongetape, ñakãietype, ha’e oho tenondepe vale pa’ume, oinupa kueramo ibaston henonderãpe, ijykepe avei ojapo haicha voi.
Heta la he’iva omo’oanduve ha ichupe kova. Ha’e nomañai avavere ha nde’iri mba’eve. Ndaipori hovare kyhyje ni mba’eveichagua mba’e vai, upeare avave nde’iri ichupe mba’eve iñarandugui tendotaicha. Mokõi paso ha ojapo rire ojejuhuma orillare. Enteroveva ipy’a guazúva oñepỹsanga kyhyjepe ha hesa po omaña tendota re. Umi arriero ikatupyry veva haimetema ojagarra tendotape, toiko la oikova upei, toñembyai jepe la oje’eva’ekue ani ojejapoti, ha’e peteĩ paso ojapo rire, mokõihape ho’ama katu pe yvykuape. Ha ko’ape oikoma la sarambi, jejahe’o, jesapukai, kyhyje oñemoĩ tenonderãpe.
– ¡Peha’arõ angiru kuera! ¿Mba’e la apuro? ¿Koicha piko la ñande ñe’ẽ arriero guaicha jajuka va’erã?, jaha va’erã ko arriero arandu rapyueri, ha’eko oikuaa la ojapova. Itavy va’erã la ijehe hevy ojaporamo mba’e vai. Hale, ¡ikupepe! Kova la tuichave ha ikatu la ipaha avei ñeha’ã jajapova hina, kova ja ipahama. ¿Ava pa oikuaa? Ikatu amogotyove, ko yvyku rire, jatopa yvy ndeporãpa jepeva Ñandejara ojapo va’ekue ñandeve guarã. He’ipa rire ñe’ẽ gueruva upeva ojepoi avei yvy kuape. Umi ipy’a guazú veva oho hapykueri ha upei enteroveva ojeoi.
Oiko tasẽ, ja’o, plageo, sapukai upe yvykua mbyte rupi. Ikatu ja’e añete hape noñesẽ mo’ai ha tekovere upe gui, la michiveva ñepẽreve o opa ba’e rasy, la ava ko hosã hina. Tendota gui la ivaleveva ha osẽ porãva ichupe mba’e ndaipori vointe. Oñesaingo ñanare ha upevare ndojehui ichupe mba’eveichagua mba’e vai. Oñeñandu porã ha ojupi jevy yvate. La tasẽ, sapukai ha jeja’o ikatu gueteri oñehendu upe yvykua ruguape, tendota oguapy kirirĩpe, ha ndoku’ei, ojepy’a mongeta. Oĩ hete rasy va, umi’ava oñepyrũ oja’o tendotape, ha ha’e nde’iri mba’evete, okirirĩ ha ndopenai hesekuera. Umi vale pa’ũpe oñembo’y va’ekue ojejoko yvyra rakãre ha oñepyrũ ojupi jey hikuai mbeguekatu osẽ jevy haguã. Ndaipori oĩ porãva nda’eiramo upe tendota. Enterovevante ipochy ha hasẽ rete rasypa gui, ha tendota okirirĩ ha ni ndoñakã rapu’ãi. ¡Tovasype oĩ ha opyta peteĩ arrieri arandu opytahaicha!
Ohasa la ara. Ha la ava ohova haspykueri sa’iverei ohoramo. Cada ara omano ha omano lomitã. Oĩ avei ojevy jeyva.
Hetaite rire kuri oñepyru ramo guare ko’anga ja sa’ivema ohoramo. Hova kuera sa’yju ha kane’o kue ohechauka ñembyasy, ku’a rasy ha vare’a. Upeichaveramo avaveva noñe’ẽi. Tendota jepe ojepy’apyma pe iñarandu pa’ũme. Tape avei hasyetereima jeguata.
Sa’ive hikuai ohoramo ha opyta pa avantema. Hova vaipaitema hikuai, ojeplagea oikoramo ha ndoñe’ẽ veíma voi hikuai.
La ipinta kuera ndaha’eveimai arrieroicha. Oĩ imuletava. Oĩ ijyva ñapyytĩva. Ipore oguereko heta ñapytĩha ikuai. Ha ni ojaposeramo mba’e porã ndaikatuveitama voi, hetaitereima ojembyesarai hikuai hetere. Umi ava ijapytepe kuera imbareteva ha py’a guasuva, ndoguerekoveima upe jerovia, oñorãirõ lo mismonte, upeichaite, oguata yke vai hikuai ha oho mbaretepe, plageope, turyrype ha tasype. ¿Mba’e ojapoveta si ndaikatui ojevy? ¿Heta ñeha’ãpe ha ko’anga piko ohejata hikuai ko jeho mombyryete?
K’aruetema. Muleta jeguatareve, ohecha sapy’a hikuai la tendota ndaiporiveima henondepe kuera. Peteĩ pasope ha ho’a mo’a jeyma yvy kua pe.
– ¡Oh che retyma! ¡Oh che po! – ou jeyma la tasẽ ha sapukai. Peteĩ ñe’ẽ kangy oja’o vaieterei la tendota pe ha upei okirirĩ jevy.
Kuarahy resẽ rire, upepe oĩtendota oguapy hina, upe ojeiporavo hague araicha. Ndaipori mba’evete hese oje’e va’erã.
Upe ñe’ẽ gueruha ojupi upe yvykuara ari, ha hapykueri mokoĩ avei. Tova ñembyasype y tuguy memete, ojevolea ohecha haguã mbovypa opyta, ha opilla hikuai ha’e kuera mintema opytaha. Upe ikorasõ henyhẽ kyhyjepe ha mba’e vaipe. Upe yvy oĩha hikuai avaeva ndoikuaai, yvykandu, ytakua – ndaiporivei tape ojeho haguã. Kuehembue otopa hikuai kuri la tape, ha ohejante kueri ikupepe. Tendota ogueru chupekuera ko yvyre.
Imadu’a hikuai umi iñangiru kuerare, igente omano va’ekue ko jeho mombyry hape.
Peteĩ ñembyasy tuichaitereiva ha hasyveva ko rete rasypagui oñua chupekuera.
Ha’e kuera ohecha hesarupi ko ñembyai pa guasu.
Upe ñe’ẽ gueruva oñemboja tendota rendape, ha oñepyrũ oñe’ẽ peteĩ ñe’ẽ kangy, kane’o ha ryryipe.
– ¿Mamo jahata?
Tendota okirirĩ.
– ¿Mamo jahata, ha mamo oregueru? Ore ha ore gente kuera roñemoĩ nde pope ha roho nderapykueri, roheja ore roga ha ore taita yvy roimo’agui ikatuha ojetopa yvy porãve ikatu haguãicha roikove. Ha nde ore hundi vaieterei. Oĩ kuri mokõisa ava nde raykueri ha ko’anga ¡emañami mbovypa oĩ!
– ¿Ndaipori piko hikuai ape? – he’i ñemi tendota oñakãrapu’a’yre.
– ¿Mba’eicha piko reporanduta ava mba’e? ¡Emopu’a la nde akã ha emaña! ¡Eipapa movypa opyta orehegui ko jeguata puku aja! ¡Emañana ore rehe!, I cuenta ve romano kuri ropyta rangue peicha.
– ¡Ndaikatui amaña!
– ¿Mba’ere?
– Che ndahechai.
Peteĩ ñekirirĩ vaieterei.
– ¿Embyai piko nde resa ko jeguata puku jave?
– ¡Che aikove’ypy guive peicha!
Mbohapy ava voi iñaka guapy ñembyasype.
Yvytu ro’y oipejuvai ko yvy kandu pa’ũpe ha oity yvyra rogue piru. Serrason pohyi ojere upe vallere ro’y ha omongu’e guyra pepo. Peteĩ guyra vai oñe’ẽ. Kuarahy okañyma hina arai kupepe, ojere ha oho pya’e pya’e voi mombyry. Omaña ojohe kyhyje vaietereipe.
– ¿Mamo piko ikatu jaha ko’anga? – he’i peteĩva.
– ¡Ndajaikuaai!
Belyrat-pe, 1901.
Tembiaporã “Radoje Domanović” ojetraduci va’ekue Ever Fabian Velazquez Fretes po pe.
Tendota (2/3)
Enteroveva oguerovia ojapo porãtaha upe hembiapo tendotaicha, ha mba’eve ndoipy’apy mo’aiha ichupe. Ha upeicha, ko’ejuramo osẽtama hikuai upe yvy porã reka.
Ko’e rire, umi ava oguereko ipy’ape ohota ha hikuai mombyry oñembyaty hikuai. Mokoĩsa ava oho upe ojotopata hape hikuai. Sa’i optyava upe hogape oñangareko hagũa imba’e repyre.
Añete, py’a kangy ojapo ñanderehe jahecharamo ava mboriahu ojapo vaiva hesekuera yvy vai, ohejaka forzado chupekuera oikoha ha oĩha i taita re’ongue kuera. Hova kuera oñembyaipama, kane’o ha kuarahy ohapypava. Upe ñembyasy ary puku opoko hesekuera ha ohechaukava tova kane’o ha py’apy.
Ha ko’anga vy’a pope ikatu iporã – añete ojehe’ava jepy’apy ndive. Peteĩ tesay ho’a pe tova cha’ĩ ari heta karaigui, umi oñembuasyva tarovape ha omongu’eva iñakã jehechauka vaipe. Ha’ekuera oleji opyta omano hagũa umi ita guazú aputepe oheka rangue tekove porã. Heta kuñaombyasy ha ohecha ipahague umi taita kuera oñeñoty hague omano rire ohejata upepe ha oho hikuai mombyry.
Kuimba’e kuera oñembo vale hikuai ha osapukai – Oima, ¿Pende pe mano se vare’agui ko yvy vai ari, ha peiko oga vai guype?
Añete, ha’ekuera ikatu rire oguerahapa mo’a voi hikuai opa mba’e oguerekova upepe ilomore ikatu rire.
Oñehenu ty’apu ha sapukai upe aty apytepe. Taha’e kuimba’e ha kuña ndopytai peteĩ hendape. Mitãnguera hasẽpa, omongu’e aja isy ichupe ilomore.
Mymba kuera avei ndopytaveimai peteĩ hendape. Ndahetai la mymba, peteĩ vaca ra’y ape ha pegotyo, ha upei peteĩ piru ha tague guazú jamelgo akã guazú ha tetyma kyra, hi’ari ojehupi ao kuera tuya ha sabana, bosa, ha mokõi saco silla ari, upe mymba anga oguata kangy vai piru. Oñembo’y valegui ha hasẽ sapy, ante.
Oĩ ohupiva opa mba’e burro ari, mitãkuera oitira jagua isãgui. Oñe’e, osapukai, oñe’e tie’y, hasẽ, aguahu, ha orelinchaba. Hembypa opa mba’e. Burro ma katu hasẽ avei sapy’ante. Ha upe tendota katu ndoñe’ẽi ha nde’iri mba’evete, ha’etevaicha ndaha’eiva imba’e la oikova. ¡Peteĩ ava aranduva!
Ha’e oguapy ojepy’a mongeta mombyry kirirĩ hape, oñakãityhare oiko. Sapy’ante ondyvu, ha upeante. Umi ava mba’e ha’e ojapova ombo jeroviave umi ava kuerare ha’ekurea ijapotaha opa mba’e ha’e he’iva oahasata tata ha y ari upeicha ha’e oipotaramo. Oñehendu ñe’e he’iva:
– Javy’a va’erã enteroveva jatopa hague koichagua karia’y arandu. Jaiko rire hese’ỹ !ñandejara ani oipota! Jamano mo’ama. Ha’e oguereko upe arandu añeteguava, ¡ha’e ndeve! Okirirĩ hina. ¡Mba’eve ndahe’iri! – he’i peteĩ omaña aja hese tesa’ỹipe ha jeroviape.
– ¿Mba’e la he’i va’erã ha’e? Umi ava oñe’etereiva ndomongu’ei upe aranduryru. Peteĩ ava arandu, ¡añeteguape! Ha’e oñembo py’a mongeta ha nde’iri mba’eve, – omoĩ avei otro ava omaña aja hese py’a rorype.
– ¡Hasy ko aty ñemongu’e!, oikuaa va’era oipy’apyva ichupe kuera, ndoguerekoi mba’eve ipope, – he’i jey upe oñe’e va’ekue puntape.
Oguahema la hora. Oha’arõ hikuai michimi upeichahagui umi opytaseva ikatu ojere ha oho hendive kuera, upeva ndikoigui, ndopytavei hikuai.
– ¿Ndajahaima va’era? – oporandu hikuai tendotape.
Ha’e opu’a he’i’yre mba’evete.
Umi ariero ipy’a guazúveva oñembyaty ijerere sapy’ante oikoramo algo ivaiva hese.
Tendota, oñakãity hape, oguatamimi, omongu’ejaro ibaston henonderã arandupe. Ava aty oku’e ikupepe ha osapukai hikuai ¡Tekove puku ñande tendotape!, oguata jey ha ombeti peteĩ korapy ahenore. Upepe, opytaite, ha umi ava atyra ohova ikupepe opyta avei. Tendota oguevi’imi ha oinupã ibastonpe upe korapy.
– ¿Mba’epa reipota rojapo? – oporandu hikuai.
Ha’e nde’iri mba’eve.
– ¿Mba’e rojapo va’erã? ¡Roity korapy aheno! ¡Upeva rojapota!, ¿ndapehechai piko ohechaukaha ñandeve ibastonpe mba’epa jajapo va’erã – ¿osapukai umi oĩ va’ekue tendota jerere?
– ¡Oĩ peteĩ okẽ! ¡Oĩ peteĩ okẽ! – Osapukai umi mitã ha ohechauka okẽ oĩva henonde kuerape.
– Shh, mitãkuera, ¡pekirirĩ!
– Ñandejara tañande pytyvõ. ¿Mba’e la oikova? – kuñakarai kuera ojovasa.
– ¡Nde’iri mba’eve! Ha’e oikuaa mba’epa ojapo va’erã. ¡Pembyai la korapy!
Sapy’aitepe ombyaipa hikuai la korapy, ha’ete voi ndaipori va’ekue upepe.
Ohasa hikuai la korapy ahenope mba’eve’yramo ronguaicha.
Ohasa korapy ari.
Ndohoi mombyry rire pe tendota oñepysãnga tuicha ñana iñoatĩvare ha opyta.
Hasype osẽ jey ha oñepyrũ oinupã upe ibaston apo ha pegotyo. Avaveva ndoku’ei.
– ¿Mba’e la oikova ko’anga? – osapukai umi huguapegua.
– ¡Peikytĩ upe ñana! – osapukai peteĩ oĩva’ekue tendota ypype.
– ¡Upepe oĩ la tape, upe ñana kupetepe! ¡Upepe oĩ! – osapukai mitãkuera, ha enteroveva oĩva hugupe.
– ¡Upepe oĩ la tape! ¡Upepe oĩ la tape! – oñembohory umi oĩva tendota jerere, oha’angava pochype. – ¿Ha mba’eichapa ava hecha’ỹ jaikuaata mamopa ñande gueraha hina?, ndaikatui enteroveva omanda. Ko tendota oikuaa mamopa tape ipoãveva ha mbykyva. ¡Peikytĩ pe ñana iñoatĩpava!
Pya’e omopotĩ hikuai tape.
– Auch – hasẽ oikutu va’ekue ichupe ñoatĩ akua ha petẽiva katu oĩnupa chupe yvyra mora rakã.
– Angiru kuera, ndaikatui jaipota algo mba’evegui. Jañeha’ã va’erã michimi ikatu haguaicha oiko mba’e porã, – he’i ipy’a guazúveva pe atype.
Ha’ekuera ohasa upe ñana kua rupi heta oñeha’ãrire ha oho hikuai.
Oguata mieverire, otopa ñana guazú oikytĩ ha oho hikuai.
Sa’ieterei gueteri ojeguata upe peteĩ ara, hetaiterei mba’e ojoko chupekuera. Ha upeva ari, sa’i tembi’u, oĩ orahava galleta atã ha michimi quesu ha otro pan ojepy’a joko haguãite. Ha oĩ ndoguerekoiva mba’evete. Ku iporãva a ara haku, upevare ojetopa yva apeo ha pegotyo.
Peicha, upe peteĩ ara ndoguata pukui hikuai, lo mismote ikane’õ oñeñandu hikuai.
Ndoikoi mba’eve vai ni mba’eve. Ko’a mba’e tuichaite oikoramo ojehecha va’erã ko’a mba’e makanadaicha:
Peteĩ ñoatĩ opa’ã peteĩ kuña resape, ha oñua ichupe peteĩ ao kue he’õvape, peteĩ mitã oñepysanga yyrare ha opyta iparĩ, peteĩ karai tuja oñepysanga ha itobillo ombyai, oñemona rire hese seboi ku’i, py’a guazupe oho tendota rapykueri, oipytyvo ichupe ibaston guapoite. (Ja asegura haguã, oĩ he’iva upe karai ijapuha itobillo rasy ha, ikatu haguãicha oho jey haguã hogape.) Pya,e, oĩnte la ndoguerkoiva ñoatĩ ijyvare, ha hovare. Umi karia’y ojoko tasy py’a guazupe, ha umi kuña kuera ñe’e tie’ỹpe oja’o pe oikova hesekuera ha osẽ hague hikuai hogagui, mitã kuera hasẽ, ndopillai la ñeha’a oikova ko’anga upei ojehepy me’eta chupe heta mba’e porã pe.
Enteroveva vy’arã, mba’evete ndojehui tendotape. Oñeñatende porã voi hese mba’eve ojehu haguãicha. Upe pyharepe, ombo aguije ñandejarape hikuai avavetepe ndojehui haguere mba’eve, ni maavea ndomanoi haguere, ha mba’eve ndojehui haguere tendotape. Upeare, peteĩ ava ipy’a guazúveva oñepyrũ oñe’ẽ. Hova okarãi chugui mora rakã, ha’e opena’ynte upevare.
– Angiru kuera, – oñepyrũ – peteĩ jeguata porã jajapo ko ara jahejava oho.
Aguije ñandejarape. Ko tape hasy, ha jaha va’erã hese opa peve, enteroveva jaikuaa ko tape hasyva hina ko’anga, jaguaherire vy’ape jaguahẽta ha. Ko ñandejara tañande rovasa ha ñande tendota pe ha ani oiko hese mba’eve vai ikatu haguãicha oho ñande renonderã jahupyty haguã vy’a.
– ¡Ko’ẽro ko cheresa mokõiveva ojeita chehegui peichante jaharamo hese! – he’i peteĩ kuña, pochype.
– ¡Auch, che retyma! – he’i pe karai, upe kuña he’i rire mba’e pochy.
Mitãkuera hasẽgueteri, ha ndopenai isy kuera ñe’ere, hasype okirirĩ hikuai, ikatu haguaicha oñe’e ko ñe’e gueruha.
– Sí, eperdeta nde resa mokõi, – okapu pochygui, – ¡ha eperdepaitema! Nda’ivairi la oikovata nderehe, ko mba’e porã jajapova rapykueri! ¡Ñemotĩ!
¿Nde piko ndereñepy’a mongetai nde memby reiko porãre? ¡Jaheja alamitã ñandehegui tomano ko jajapova rapykueri! ¿Mba’e diferencia ojapo? ¿Mba’e la peteĩ tesa? O ¿mba’epe reiporuta nde resa oĩ hape peteĩ ñande guerahava hapykueri arandu poguype upe vy’e rendape? ¿Jaheja va’erã piko ñande rembiapo nde resa rehehape o ko karai retyma rasy rehehape?
– ¡Ijapu! ¡Ko karai tuja ijapu! Ha’e he’inte peva ojevy jey haguã – oñe’endu oje’e opaguio lado.
– Aipo ndohose veimava angiru apytepe – he’i ñe’e gueruva – jaheja toho jevy, ani ojeplaguea ha oñotĩ ñe’e rei ñande apytepe. Che, ¡ahata ñande tendota arandu rapykueri opyta peve chehegui pehengue!
Tendota okirirĩ.
Enteroveva omaña hese ha oñe’e ñemi:
– ¡Iñakãpe heta mba’e oguereko!
– ¡Karia’y arandu!
– ¡Pemaña henondere!
– ¡Kirirĩhape oiko!
– ¡Hovasy!
– ¡Ha’e ipy’a guazú! Upeva ojehecha hese oimehape.
– ¡Ikatu ere jey! Cercas, troncos, zarzos – ojei henonderãgui. Tovasype oinupã ibaston, nde’iri mba’eve y rejaserta va’erã mba’epa oguereko iñakãpe.
Радоје Домановић 