Правадыр (3/3)

(папярэдняя старонка)

Так прайшоў першы дзень, а за ім і яшчэ некалькі з такім жа поспехам… І нічога важнага не адбылося, дробязі ўсё: зваліліся ў роў, з’ехалі пад адхон, наляцелі на пляцень, заблыталіся ў зарасніках ажыны і дурнушника, у некаторых паламаныя рукі і ногі, у іншых разбітыя галовы, але ўсё пакуты пераносяцца стойка. Загінуў сёй-той са старых, але ім паміраць і без гэтага час прыйшоў. «Памерла б усё роўна і дома, а ў дарозе тым больш», – заўважыў тое самае прамоўца, падбадзёрваючы народ і заклікаючы ісці далей. Загінула і некалькі малых, па годзіку, па два, але бацькі змацавалі сэрца, – на тое, відаць, божая воля, ды і гора менш, калі дзеці маленькія. «Гэта яшчэ што за гора, а бывае, не прывядзі бог, губляюць бацькі дзяцей, калі б ужо ў пару іх жаніць ці замуж аддаваць. Лепш раней, калі ўжо так наканавана, лягчэй ўсё ж!» – супакойваў усё той жа прамоўца. Многія кульгаюць і ледзь плятуцца, іншыя абвязалі хусткамі галавы і мокрыя анучы прыклалі да гузоў на лбе, у некаторых рука на перавязі; усе абадралі, адзенне вісіць жмутамі, аднак ідуць, шчаслівыя, усё далей і далей. І яшчэ лягчэй бы гэта пераносілі, калі б не мучыў іх голад. Аднак трэба ісці наперад.

Але аднойчы здарылася нешта больш важнае.

Правадыр ідзе наперадзе, за ім адважныя; дваіх, праўда, ужо не хапае сярод іх. Дзе яны – невядома. Па агульным меркаванні, здрадзілі і збеглі. Неяк згадаў пра гэта і той прамоўца, кляймуючы іх за ганебную здраду. Некаторыя – такіх няшмат – мяркуюць, што і яны загінулі ў шляху, але сваё меркаванне не выказваюць, каб не палохаць народ. За храбрацоў вынікаюць і ўсе астатнія. Раптам перад імі раскрылася велічэзная, бяздонная прорва, сапраўдная бездань. Камяністыя краі яе настолькі стромыя, што страшна і крок ступіць, спыніліся і самыя адважныя, запытальна гледзячы на ​​правадыра. Ён маўчыць, апусціўшы галаву, нахмурыўшыся, і смела крочыць наперад, звыкла удараючы палкай то справа, то злева, што, на думку многіх, надае яму яшчэ больш годнасці. Ён ні на каго не глядзіць, нічога не кажа, на яго твары ніякіх пераменаў, ні ценю страху. Бездань ўсё бліжэй. Нават і тыя, адважныя з адважных, збялелі як палатно, але мудрага, знаходліваму і адважнаму правадыру ніхто не адважваецца пярэчыць і словам. Яшчэ два кроку – правадыр над самай прорвай. У смяротным жаху, з шырока расплюшчанымі вачыма, усё і падаліся назад, а адважны, забыўшыся пра дысцыпліну, ледзь было ўжо не спынілі правадыра, але не паспелі; ён ступіў раз, ступіў другі і сарваўся ў прорву.

Наступіла замяшанне, пачуліся галашэнне, крыкі, усіх ахапіў страх. Некаторыя нават пусціліся наўцёкі.

– Спыніцеся, куды бяжыце, браты! Хіба так трымаюць слова? Мы павінны ісці наперад за гэтым мудрым чалавекам, які ведае, што робіць, не шалёны ж ён, каб губіць сябе. Наперад, за ім! Гэта найвялікшая, але, магчыма, і апошняя цяжкасць на нашым шляху! Хто ведае, можа быць ужо тут, за гэтай прорвай, тая дзівосная, урадлівая зямля, якую бог прыгатаваў для нас. Толькі наперад, без ахвяр нічога не дасягнеш! – так сказаў усё той жа прамоўца і, зрабіўшы два крокі, знік у прорвы. За ім ступілі тыя, адважныя, а за імі кінуліся ўсе астатнія.

Крыкі, стогны. Людзі кулём коцяцца ўніз. Дзе тут застацца цэлым, можна паклясціся, што ніхто жывым з гэтай бездані не выберацца. Але жывучы чалавек. Правадыру на рэдкасць пашанцавала: падаючы, ён зачапіўся за нейкі куст і здолеў паволі выбрацца наверх без найменшых пашкоджанняў.

Пакуль там, унізе, раздаваліся крыкі, крыкі і глухія стогны, ён сядзеў нерухома. Толькі маўчаў і думаў. Некаторыя знявечаныя пачалі ў лютасьці праклінаць яго, але ён не адгукнуўся і на гэта.

Тыя, каму пашчасціла, скочваючыся ў прорву, ухапіцца за куст або за дрэва, з цяжкасцю выбіраліся цяпер наверх. Гэты зламаў нагу, той руку, у трэцяга разбіта галава, і кроў залівае яму твар, – усё ў агульным пацярпелі, толькі правадыр застаўся цэлым. Пазіраюць на яго коса, з нянавісцю і стогнуць, ад болю, а ён хоць бы галаву падняў. Маўчыць і думае, як ўсякі мудрэц!

–

Прайшоў яшчэ некаторы час. Людзей станавілася ўсё менш. Кожны дзень выносіў каго-небудзь; іншыя кідалі гэты шлях і вярталіся назад.

Ад шматлікага натоўпу засталося чалавек дваццаць. Адчай і сумнеў на тварах усіх змардаваных ад напружання і голаду, але ўсе маўчаць. Маўчаць, падобна правадыру, і ідуць. Нават і той палымяны прамоўца журботна калыхае галавой. Цяжкі гэта быў шлях.

З кожным днём адсяваліся і гэтыя некалькі, засталося ўсяго з дзесятак. На тварах поўны адчай, чуюцца толькі стогны і крыкі.

Гэта ўжо не людзі, а знявечаныя калекі. Кульгаюць на самаробных мыліцах, рукі падвешаныя на хустках, падвязаных вакол шыі. На галовах цэлыя копы павязак, прымочак, абмотак. Цяпер, калі б нават хацелі пайсці на новыя ахвяры, яны не змаглі б гэтага зрабіць, бо на целе ў іх не засталося ніводнага жывога месца.

Страцілі веру і надзею і тыя, адважныя і самыя ўстойлівыя, але ўсё ж яны ідуць, дакладней, цягнуцца з апошніх сіл, стогнучы і лямантуючы ад болю. Ды што рабіць, не вярнуцца. Прынесці столькі ахвяр і зараз адступіць са шляху?

Сцямнела. Ідучы такім чынам на мыліцах, яны раптам выявілі, што правадыра наперадзе няма. Крок, другі – і зноў усе паляцелі ў прорву.

– Ой, нага… О-оой, матуля мая, рука… О-ооой! – Выгукі патанулі ў агульных лямантах, крыках і стогнах. Нейкі прыдушаны голас нават ганьбіў слаўнага правадыра, але неўзабаве змоўк.

Калі развіднела, правадыр зноў сядзеў у той жа самай позе, як і ў дзень яго абрання. Ён зусім не змяніўся з тых часоў.

З ямы выкараскаўся прамоўца, за ім яшчэ двое. Скалечаныя і скрываўленыя, яны аглядаліся па баках, спрабуючы высветліць, колькі іх засталося. Іх было ўсяго трое. Смяротны страх і адчай напоўнілі іх душы. Мясцовасць незнаёмая, скалы ды голы камень вакол, нічога падобнага на дарогу. Дні два назад яны яшчэ ішлі па нейкай дарозе, але звярнулі з яе. Яны ішлі за правадыром.

Яны ўспомнілі пра сваіх сяброў і таварышаў, пра родных, якія загінулі на гэтым жахлівым шляху, і іх ахапіла безвыходная туга, якая была мацнейшай за болі ў скалечаных членах. Уласнымі вачыма яны глядзелі на ўласную пагібель.

Тады прамоўца падышоў да правадыра і спытаў:

– Куды ж цяпер?

Маўчанне.

– Куды ты вядзеш нас і куды прывёў? – працягваў ён змучаным, дрыготкім голасам, поўным болю, адчаю і горычы. – Мы даверыліся табе разам са сваімі сем’ямі і пайшлі за табой, пакінуўшы хаты і магілы сваіх продкаў, каб выратавацца ад гібелі, якая нас чакала ў тым марным краі. А ты загубіў нас тут. Дзве сотні сямействаў павялі мы за табой, а цяпер пералічы, колькі нас засталося.

– А хіба вы не ўсе тут? – працадзіў правадыр, не падымаючы галавы.

– Пра што ты пытаеш? Падымі галаву, паглядзі, палічы, колькі нас ацалела на гэтым няшчасным шляху. Паглядзі, на каго мы падобныя. Лепш бы памерці, чым застацца такімі пачварамі.

– Не магу я паглядзець…

– Чаму?

– Я сляпы!

Запанавала маўчанне.

– Ты ў дарозе згубіў зрок?

– Я сляпым нарадзіўся.

Усе трое ў роспачы апусцілі галовы.

Восеньскі вецер пагрозліва скуголіць ў гарах, разносячы сухое лісце; скалы ахутаў туман, а ў сыром, халодным паветры чуецца толькі шолах крылаў і раздаецца злавеснае карканне варон. Сонца ўтоена ў аблоках, якія коцяцца па небе і таропка бягуць кудысьці далей, далей. Гэтыя трое пераглянуліся, ахопленыя смяротным жахам.

– Куды ж цяпер ісці? – прамовіў адзін, і голас яго прагучаў як з магілы.

– Не ведаем.

У Белградзе, 1901.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.