Mpitarika (2/3)
Ny ampitson’iny dia nivory avokoa ireo olona vonona ny hanao dia lavitra. Roan-jato mahery ny tokantrano tonga teo amin’ny toerana nifanarahana. Vitsy dia vitsy ny nijanona tany an-trano hikarakara ireo beantitra.
Teny nampalahelo tokoa ny nijery ireto vondron’olona fadiranovana izay noteren’ny fahantrana handao ny tany nahaterahany sy ny fasan-drazany. Ny endriny trotraka, torovan’ny hain’andro. Misoritra eny amin’ny tavany ny fijaliana niainany nandritra ny taona maro, hita tokoa ny fahantrana sy ny ngidim-piainany. Fa tamin’io fotoana io kosa, dia nisy fanantenana nitsiry – sady manina ny tanindrazana. Ranomaso no nikoriana teo amin’ny tavan’ity antidahy iray, nandalo ny tarehiny efa ketrona. Nisento lalina izy ary nanifika ny lohany toa feno tebiteby. Raha ny sitrapony dia niandriandry kely nanapitra ny ainy ary nalevina teo ihany, toy izay handao ny tanindrazany hitady tany tsaratsara kokoa. Ny vehivavy kosa nitomany fatratra sady nanao veloma ireo efa nody ho razana.
Ny lehilahy kosa manangona ny heriny rehetra, sady mihiaka hoe, – te ho faty noana eto amin’ity tany kere ity ve ianareo? – Raha azony natao tokoa mantsy, noentiny nanaraka azy ity tany mampalahelo ity, sy ny trano bongony.
Niverina indray ilay gonongonona mahazatra sy ny takoritsika maro. Na ny lehilahy na ny vehivavy. Ny ankizy nobabena koa nanomboka nikofokofoka. Na ny biby fiompy koa aza tsy nipetraka intsony. Tsy dia nisy biby maro loatra, omby vavy vitsivitsy tetsy sy teroa. Ny volony nikorontana, ny lohany lehibe mihoatra noho ny vatany, ny tongony matavy mitondra ireo kitapo sy entana maro efa tonta. Nihevingevina ity biby mitondra izato entam-be. Mijoro ihany izy na dia mikoviaviaka aza. Ny hafa kosa mitarika ny ampondra; ny ankizy mitondra ny alika. Resaka mandeha, kiakiaka, ompa, menomenona, tomany, vovon’alika, nifangaro tao daholo. Na ny ampondra koa aza moa mba mitabataba tsindraindray. Kanefa ity mpitarika tsy mba milaza na teny izay aza, toy ny tsy mahakasika azy ny zava-drehetra mitranga manodidina azy. Tena olona hendry!
Nipetraka izy, lasa saina mangina teo, sady nitanondrika. Mandrora tsindraindray izy; izay fotsiny. Na dia hafa toy izany aza ny fihetsiny, dia nitombo be ihany ny lazany. Tsy misy tsy ho vitan’ireto olona ho azy, arak any filazan’ireo. Izao kosa no resaka re:
– Tokony ho faly isika fa nahita lehilahy toy ilehito. Tsy sitrak’Andriamanitra mihitsy ara ny hialohavantsika azy! Angamba mety efa potika isika. Manana ny tena fahiratan-tsaina izy, izay no lazaiko anareo! Mangina izy. Tsy mbola niteny mihitsy hatreto! – hoy ny iray raha nitodika tany amin’ny mpitarika tamin’ny fanajana sy fireharehana.
– Inona no tokony holazainy? Izay rehetra miteny betsaka tsy dia mieritreritra loatra. Tena azo antoka izany, olona mahay io! Mieritreritra foana izy, tsy mba milaza na inona na inona, – hoy ny iray hafa nibanjina ilay mpitarika.
– Tsy moramora ny mitarika olona marobe toy izao! Mino aho fa mandinika lalina izy satria maro no andraikitra lolaviny, – hoy indray ilay voalohany.
Tonga ara ny fotoana hiaingana. Niandry kely ny daholobe nijery raha nisy hafa nivadi-kevitra ka hanaraka azy ireo ihany, nefa tsy nisy izany. Izy ireo rahateo tsy afaka ny hiandriandry be intsony.
– Tsy efa tokony handeha ve isika? – hoy izy ireo nanontany ilay mpitarika.
Tsy namaly izy fa nitsangana avy hatrany.
Nitangorona nanodidina azy ireo lehilahy mahery fo, naneho ny fahavononany hanampy raha toa ka misy loza tampoka.
Nandroso moramora ilay mpitarika, sady miketrona sy mitondra ity tehiny amin’ny fomba feno fahamendrehana. Mandroso manaraka azy ny fokonolona sady mankalaza azy amin’ny feo miredona. Nandroso kely ihany izy ka nidona tamin’ny fefin’ny tanana. Nijanona izy; nijanona koa ny olona taoriany. Nihemotra kely ilay mpitarika ary nitsapatsapa ilay fefy tamin’ny tehiny.
– Inona no tokony hataonay? – Hoy ny olona nanontany
Tsy namaly izy.
– Inona no tokony hatao? Arodany ny fefy e! Izay no tokony hatao! Tsy hitanao ve fa izay no asehony amintsika amin’ito tehiny ito? – hoy ireo lehilahy teo akaikiny.
– Itsy ny vavahady! Itsy ny vavahady! – hoy ireo ankizy nanondro ny vavahady nifanohitra tamin’ny lalan’ireto olona.
– Mangìna rankizy ah!
– Zanahary, ampio izahay, – hoy ireo vehivavy nifamihina mafy.
– Mangina ianareo! fantany ny tokony hatao. Arodany ny fefy!
Teo no eo ihany dia rodana toy ny tsy teo ny fefy.
Roso ny dia.
Zara raha nanao dingana maro izy ireo no nitsofoka tanaty tsilo ity mpitarika. Sahirana ery izy niezaka ny niala ny nivoaka ny tsilo, ary nanomboka nitsapatsapa tamin’ny tehiny. Tsy nisy nihetsika ny olona.
– Inona no olana? – hoy ireo any aoriana
– Tapaho ny tsilo! – hoy ireo nanodidina ilay mpitarika.
– Misy lalana ao ambadik’io tsilo io! Izay no izy! – hoy ireo ankizy sy olona sasantsasany tany aoriana.
– Lalana! – hoy ireo nanodidina ny mpitarika sady tezitra ery. – Ahoana moa no fomba hahafahantsika ireto, olona jamba tsy mahay lalana, mahalala ny lalana itondrany antsika? Tsy mety raha olona marobe no miara-mibaiko. Ny mpitarika mahalala ny lalana tsara sy akaiky indrindra. Tapaho ireo tsilo ireo!
Niara-nirona hanao lalana handehanana izy ireo.
– Ay, hoy ireo olona izay niraikitra tamin’ny tsilo ny tanany, ny iray hafa indray niraikitra tamin’ny tahom-boarohy.
– Ry havako, tsy afaka ny hahazo zavatra mora amin’izao isika. Mila mikely aina vao ho tafita, hoy ireo be herim-po.
Rehefa avy niara-niosona teo izy ireo, dia vaky ihany ilay kirihitra ary roso indray ny dia.
Rehefa nandeha lavidavitra izy ireo, dia feno vatan-kazo ny lalana. Natsipy teny an-tsisin-dalana ireo hazo ary nitohy ny dia.
Kely ihany ny lalana vita iny andro iny noho ireo sakana marobe nosedraina. Kely anefa ny sakafo nananana satria ny sasany tsy nitondra afa-tsy mofo maina sy leminy kely. Ny sasany ara moa tsy nanana na inona na inona. Soa ihany fa lohataona ka mora nahitana hazo ihany teny an-dalana.
Arak’izany, nandroso kely ihany izy ireo iny andro voalohany iny. Torovana avokoa izy rehetra. Tsy nisy kosa anefa ny loza. Nisy ihany ny tranga madinidinika izay matetika mahazo ny hetsika lehibe toy izao: vehivavy iray nisy tsilo ny masony havia, tsy maintsy nasiana lamba mando; ankizy iray nitsatohana tapa-kazo ny tongony; antidahy iray fola-tongotra tao anaty voarohy; nasiana oviala ny tongony ka afaka nizaka ny fanantainana ihany izy, ka nanenjika ilay mpitarika ary nanaraka azy avy ao aoriana. (Raha ny tena marina, maro no nilaza fa nody narary fotsiny izy satria te hiverin-dalana.) Vetivety ihany anefa, dia saika nitsatohan’ny tsilo ny tanana na naratra tarehy avokoa izy rehetra. Ireo lehilahy nizaka ny fanaintainana fa ny vehivavy kosa nanozona ny fotoana nanapahan’izy ireo hevitra ny handeha, ary ny ankizy nitomany, satria tsy azon’izy ireo izany valisoa vokatry ny fijaliana izany.
Feno hafaliana kosa anefa ny rehetra satria tsy nisy loza nanjo ny mpitarika. Marina fa natao tsara aro izy, kanefa tsy azo lavina fa nanam-bitana rangahy iny. Ny alina voalohany dia nivavaka sy nisaotra an’Andriamanitra ny vahoaka rehetra fa vita soa aman-tsara ny andro, ary tsy nisy na inona na inona nanjo ny mpitarika. Ary teo dia nisy lehilahy iray nandray fitenenana. Voakikin’ny voarohy ny tarehiny, kanefa tsy nasiany lanjany izany.
– Ry havana, – hoy izy. – Andro iray izay no nodiavitsika soa aman-tsara, isaorantsika an’Andriamanitra izany. Tsy moramora ny lalana, kanefa mila mikezaka isika manohy satria fantatsika fa ity lalan-tsarotra ity no hitondra antsika any amin’ny fahasambarana. Ny Zanahary avo indrindra anie hiaro ny mpitondra antsika amin’ny loza rehetra, ka hahafahany mitarika antsika amin’ny fahombiazana.
– Tsy hana-maso intsony aho rahampitso raha mitohy izao! – hoy ilay vehivavy iray tamin-katezerana.
– Hay, ny tongoko! – hoy ity anti-dahy nitomany, raha nandre ny tenin-dramatoa teo izy.
Mifendrofendro mitomany ny ankizy. Sahirana ireo reny mampangina azy ireo mba hahafahan’ny rehetra mihaino ny mpandray fitenenana.
– Ie, tsy hana-maso intsony ianao, – hoy izy sady sosotra ihany, – ary mety ho very izy roa ara! Tsy fantiantoka lehibe ho an’olona iray ny mahasimba ny masony amin’antony lehibe toy izao. Mba menatra! Ianao ve dia tsy mba mihevitra ny izay mety hahatsara ny zanakao akory? Aoka ho tapitra ringana ny atsasany amintsika amin’izao lalana izao! Inona no tombotsoantsika? Inona izay maso iray? Inona moa no ilanao maso raha toa ka misy olona mahiratra ka mitarika anao any amin’ny fahasambarana? Havela ara ve izao fikasana izao noho ny masonao sy ny tongotr’antidahy iray?
– Mandainga io! Mandainga ilay antidahy! Mody marary izy mba hahafahany miverin-dalana, – hoy ireo feo manakoako tetsy sy teroa.
– Ry havana, aoka izay rehetra tsy te hanohy intsony, – hoy ilay mpandray fitenenana, – hiverin-dalana toy izay himenomenona sy hanahirana ny hafa. Raha ho ahy manokana, dia hanaraka ity mpitarika hendry ity aho raha mbola misy koa ny fofon’aiko!
– Hanaraka avokoa izahay! Hanaraka azy daholo izahay raha mbola velon’aina!
Tsy niteny ilay mpitarika.
Nijery azy ny fokonolona sady nibitsibitsika hoe:
– lasa eritreritra izy!
– Olona hendry!
– Jereo ny tapi-kandriny!
– Miketrona foana!
– Matotra!
– Be herim-po ery izy! Hita taratra amin’ny zavatra rehetra ataony.
– Avereno anie izany e! Fefy, vatan-kazo, tsilo – nolalovany daholo izany. Ny hany ataony dia ny mipakopakoka amin’ny tehiny, tsy miteny tsy mivolana, anjaranao ny maminany izay tiany ambara.
Mpitarika (1/3)
– Ry tapaka sy namana, rehefa nandre ny teninareo tsirairay avy aho, dia mangataka aminareo aho izao mba hiaino ahy. Ireo dinidinika sy hevitra rehetra tapatsika dia tsy vahaolana mihitsy raha toa ka mbola mijanona eto amin’ity tany ngazana ity ihany isika. Tsy nisy na inona na inona naniry teto amin’ity tany mamasika sy feno vato ity, na dia tamin’ny vanim-potoana be orana aza, na dia mba nanantena mafy tamin’ity hain-tany tsy manam-paharoa ity aza.
Mandrak’oviana no mbola hivoriantsika sy hitenenantsika maina tahaka izao? Ny biby fiompy maty noho ny hanoanana, ary afaka kelikely koa isika sy ny zanatsika dia ho fatin’ny kere. Mila vahaolana hafa tsara dinika sy mandaitra tokoa isika. Raha ny hevitro dia ny mety indrindra dia ny mandao ity tany karankaina ity ka mitady tany hafa mahavokatra kokoa satria tsy afaka ny hiaina toy izao intsony isika.
Koa mponina avy tamin’ny faritra ngazana iray no sendra nandray fitenenana tamin’ny feo marefo nandritra ny fivoriana.
Taiza sy oviana no tsy nahakasika ahy sy ianao izany, hoy aho tato an-tsaiko. Mba matokisa ahy ianareo fa efa nitranga izany tany ho any, tany aloha tany. Ampy izay. Raha ny tena marina, nisy fotoana aho nihevitra fa noforoniko avokoa izany tantara rehetra izany, kanefa niala tsikelikely tamin’izany fahadisoan-kevitra izany ihany aho. Ankehitriny aho dia mino mafy fa izao zava-mitranga izao dia efa nisy tany ho any, nisy fotoana.
Ny endrik’ireto mpihaino toa hatsatra sy trotraka, ny fijerin’izy ireo toa variana, manjombona, babangoana, ny tanany am-balahana. Tampoka teo toa nahazo aim-baovao raha nahare izany tenim-pahendrena izany. Ny tsirairay efa nihevitra sahady fandrao azon’ody, toa efa mahita sahady ny voka-be ho azo avy amin’ny fikelezan’aina amin’ny asa.
– Marina izany! Marina izany! – hoy ny rehetra samy nibitsibitsika, ny feo efa reraka.
– Eto amin’ny ma…no…didina eto ve izany? – hoy ny iray tamin’ireo ningonongonona.
– Ry havako! – hoy ny iray hafa tamin’ny feo mahery. – Mila manaraka izany torohevitra izany isika dieny izao satria tsy afaka ny hiaina tahak’izao intsony. Efa nikely aina isika, nitoro vatana, kanefa zava-poana avokoa ireny. Ny voa nafafitsika, azo nampiasaina natao sakafo, kanefa noraofin’ny tondra-drano avokoa na ny voa na ny tany, ankehitriny vato karankaina no sisa tavela. Tokony hijanona eto mandrakizay ve isika, hiasa maraina mandrak’alina, kanefa mbola miaina anaty kere sy mitanjaka ihany? Mila manainga isika ary mitady tany tsara sy mahavokatra kokoa, mba ho afaka misitraka ny asatsika.
– Andao e! Andao dieny izao fa tsy azo hiainana intsony ity toerana ity!
Ningonongonona ny olona, samy nandeha, tsy nahafantatra akory izay halehany.
– Andraso, ry havako! Handeha ho aiza ianareo? – hoy ilay tompon-teny voalohany. – Marina fa mila mandeha isika, fa aoka mba tsy ohatr’izao. Mila mahafantatra ny tany haleha isika. Raha tsy izany mety ho loza noho izao no hivantanana raha injay te hanavo-tena isika. Manana soso-kevitra aho, andeha hifidy mpitarika iray hotoavintsika sy hanoro antsika ny mety sy tokony hatao.
– Andao hifidy! Andao hifidy olona iray dieny izao, – izany no feo nandredona eran’ny trano.
Samy naneho hevitra teo avokoa, korontana re izany e. Samy niteny, tsy mba nisy nihaino akory tanatin’ny tabataba. Nanomboka nitsitokotoko ny olona, samy nimonomonona irery teo, aveo nisaraka ny andian’olona. Nanomboka nitafatafa tsiroaroa indray, sady mifamihina, miresaka, miezaka manamarina ny heviny, misintona ny namany sady mampangina azy. Avy eo nitambatra daholo indray, sady miresaka ihany.
– Ry rahalahy isany! – hoy ny mpivory iray tamin’ny feo entitra. Tsy hahato na inona na inona isika amin’izao fomba izao. Samy miteny daholo kanefa tsy misy mmohaino. Andeha hifidy mpitarika! Iza amintsika ireto no afaka hofidiana? Iza no efa nandia tany maro ka mahay lalana tsara? Samy efa mifankahafantatra tsara daholo isika, kanefa izaho manokana ara, tsy mahasahy hanankina ny tenako sy ny fianakaviako amin’ny fitarihan’olona iray amintsika ireto. Fa kosa, mba lazao ahy hoe iza amintsika no mahalala iry olona mipetraka eo amin’ny alokaloka amoron’arabe hatramin’ny maraina, efa nitsidika tany maro izy io?
Ngina ny trano. Nitodika tany amin’ilay mpivahiny avokoa ny olona, sady nandinika azy antrany an-tampondoha ka hatrany am-paladia.
Olona lehibe taona, matotra. Ny tarehiny zara raha hita noho ny volombavabeny sy ny volony lava dia lava. Mipetraka mangina, lasa vinany, sendra mikapokapoka ny tahony amin’ny tany tsindraindray.
_ Omaly io lehilahy io hitako niaraka tamina tovolahy tanora. Nifampitantana izy roa teny an-dalana. Omaly alina, lasa ilay tovolahy nandao ny tanana, rangahy io kosa nijanona teto.
– Ry namako isany, aleo tsy avoana aloha ny resatsika mba tsy hanariana fotoana be loatra. Na iza na iza izy, lavitra no niaviany mialohan’ny nahafantarantsika azy, ary mety mahafantatra ny lalana tsara indrindra itarihana antsika izy. Raha ny fijeriko dia olona hendry sy be fahalalana izy matoa mipetraka mangina sy lasa fisainana eo. Raha olona hafa izao iny dia efa niditra tamin’ny resatsika na niara-nitafatafa tamintsika teto, fa izy kosa nipetraka teo foana tsy niteny na inona na inona.
– Tena marina izany, mipetraka irery eo io rangahy io satria mieritreritra tokoa. Tsy misy ankoatr’izay, tena marani-tsaina be izy – hoy ny rehetra nanohy, sady nandinika ity vahiny. Samy nahita sori-pahaizana teny aminy avokoa ny tsirairay, mariky ny fahiratan-tsainy.
– Toy izay ihany dia tapaka ny hevitra fa ny mety indrindra dia ny manontany ity vahiny – izay, ho an’izy ireo, dia efa irak’Andriamanitra hitarika azy ireo ho any amin’ny tany vaovao mahavokatra kokoa. Izy no ho mpitarika ary ny vahoaka kosa hiaino sy hankato azy tsy misy ady varotra.
Nofidiana ny lehilahy folo tamin’izy ireo handeha hiresaka amin’ity vahiny sy hanazava azy ny fanapaha-kevitry ny rehetra mikasika azy. Indro fa hambara aminy avokoa ny toe-javatra iainan’ny vahoaka ary hangatahina izy mba ho mpitarika azy ireo.
Indro ara ireo lehilahy folo vatana nanantona ity vahiny moramora sady niondrika ho fanajana azy. Nanazava ny momba ny tany karankaina eo amin’ny faritra, ny hain-tany sy ny fahantrana iainan’izy ireo ny iray. Ary nofaranany hoe:
– Noho izany toe-javatra izany dia voatery izahay handao ity faritra ity, ny fonenana sy ny tany ivelomana. Handeha hitady ravin’ahitra any an-tanin-kafa. Vao eo izahay no samy niaiky, fa toa namindra fo anay Andriamanitra, ka nandefa anao tety aminay – ianao, vahiny hendry sy feno fahamendrehana tokoa – ary mba hitarihanao anay hiala ity fahantrana iainanay ity. Amin’ny anaran’ny mponina rehetra eto no angatahiko aminao mba ho mpitarika anay. Na aiza na aiza no mety halehanao, hanaraka anao izahay. Ianao mahay làlana ary mety ho tany maitso mavana no nahalatsa-tavony anao. Hiaino anao izahay ary hankato ny baikonao. Mba sitrakao ve, andriamatoa, ny hanavotra ireto ain’olona marobe ireto amin’izay loza iainany? Manaiky ny ho mpitarika anay ve ianao?
Nandritra izany teny fiangaviana izany dia tsy mba nitraka akory ity vahiny. Tsy nihetsika mihitsy izy izay fotoana rehetra izay. Nitanondri-doha izy, niketrona ary tsy mba niloa-bava. Tsindraindray izy nikapokapo-tany tamin’ny tehiny sady – mieritreritra. Rehefa tapitra ny teny, dia nimonomonona tao ity vahiny sady tsy mihetsika akory:
– Ho ataoko izany!
–Afaka miaraka aminao ve izany izahay mba hitady toerana tsaratsara kokoa?
– Tsy maninona! – hoy izy, mbola tsy mitraka ihany.
Velom-panahy sy naneho hafaliana avokoa ny olona, ilay vahiny kosa tsy niteny intsony indray.
Nampilaza ny vaovao tsara ireo lehilahy folo, sady nanambara ny tena fahendren’ity rangahy ity araka ny tsinjon’izy ireo.
– Tsy mba nihetsika tamin’ny toerany akory izy, na nitraka mba hijery izay miresaka aminy. Nitoetra mangina teo izy sady nandinika lalina. Teny kely dia kely no navaliny ny resakay sy ny fankasitrahanay.
– Olon-kendry tokoa! Fahiratan-tsaina miavaka! – hoy izy ireo. Nambarany teo fa Andriamanitra tokoa no nandefa ity anjely avy any an-danitra ity mba hanavotra azy ireo. Samy resy lahatra avokoa ny olona fa azo antoka ny fahombiazana miaraka amin’ity mpitarika ity. Ary tapaka teo fa hiaraka hanaingy ny ampitso vao mangiran-dratsy.
Ilay tombo-kavatsa
Nanofy ratsy aho. Tsy dia voadiniko loatra ilay izy, kanefa manontany tena hoe ahoana no nahavitako nanofy ratsy toy izany, izaho izay olom-banona, zanaka mendrika an’i Serbia reny malala, toy ny zanany hafa rehetra ihany. Raha tena niavaka aho, dia mety ho hafa ny zava-nitranga. Kanefa tsy izay, ry hava-malalako, toy ny olon-drehetra ihany aho, raha resaka fitandremana kosakosa dia tsy misy toa ahy angamba. Indray andro aho nahita bokotra miaramila latsaka teny an-dalana. Nibanjina azy nangirana ery aho, efa saika nodinganiko ihany ilay izy, tamin’ny fahatsoram-po tanteraka. Tampoka teo anefa, nangovitra ny tanako ka nanao mari-panajana; nanondri-doha tsy nahy aho, ary nitsiky toy ireny mifanena amin’olona manan-kaja ireny.
– Olona mihaja tokoa aho – izay no izy! – Izay no tao an-tsaiko tamin’izay fotoana izay ary nanao fijery havonavona tamin’ilay mpandalo adala niondrika naka ilay bokotra.
– Adala! – hoy aho niteny mafy azy sady nandrora, avy eo nandeha moramora, nihevitra fa mba vitsy ny tsy manan-tsaina toy ireny; ary tena faly aho fa nomen’Andriamanitra fo madio sy anjananjana, ran’andriana nolovana avy tamin’ny razambeko.
Izay, hitanao amin’izay ny maha olona tsara ahy, tsy mba hafa amin’ireo olom-pirenena manan-kaja rehetra, ary mety hihevitra ianao hoe inona ara izany zavatra maharikoriko nitranga tanaty nofiko izany.
Tsy dia nisy zavatra nihoatra ny mahazatra nitranga tamiko tamin’izay andro izay. Nisakafo tsara aho, ary aveo nisikotra nify teo am-pipetrahana; nisotro ny divaiko, ary naka fy ny zoko amin’ny maha olom-pirenena ahy, nandeha namonjy fandriana aho ary naka boky iray mba hahatongavan’ny torimaso haingana.
Nilatsaka tamin’ny tanako ilay boky, rehefa tanteraka ny fikasako, vita ny adidiko rehetra, dia tafatory aho toy ny ondry tsy manan-tsiny.
Tampoka teo dia nahatsiaro teny ho tamina lalana tery sy be fotaka aho, mitondra mankany an-tendrombohitra ilay lalana. Ny alina maizina sy mangatsiaka. Ny rivotra mitsoka eny anelanelan’ny tahon-kazo dia toy ny hareza aha sendra mandalo hoditra. Ny lanitra maizina, moana, mampatahotra, ny oram-panala toy ny vovoka, miditra anaty maso ary mameno ny tava. Tsy nisy zava-manan’aina mihitsy teo. Nihazakazaka aho, nibolisatra tamin’ity lalana namotaka, niankavia, niankavanana. Nangozohozo aho ary farany nianjera ka very lalana, nirenireny – Andriamanitra mahalala – tsy mba alina fohy, toy ny mahazatra, fa tena toy ny zato taona, ary izaho nandeha teny foana tsy nahalala izay nombana akory.
Nandeha teny aho aman-taonany maro, ary tonga tamina toerana iray, lavitra tena lavitra ny taniko, toerana hafahafa izay mety tsy misy mpahalala akory angamba ity, tsy fahita raha tsy anaty nofy.
Niriaria tamin’ilay tany nahatongavako aho ka tonga tamina tanana lehibe iray izay be mponina tokoa. Tonga teo amina tsena be iray hiboka olona, feno tabataba tsy hay leferina namaky sofina. Niditra ankany iray aho ka nanontany ilay tompon-trano ny antony nampivory olona marobe toy izao.
– Olona milamina sy mihaja izahay, – hoy izy nanomboka ny tantarany, – olona mahatoky sy mpankatò ny governora.
– Ny governora ve no mpandidy faratampony? – Hoy aho, nanapaka ny teniny.
– Ny governora no mandidy sy manana ny fahefana farantampony; ny mpitandro filaminana manaraka azy
– Fa maninona ianao no mihomehy?… Tsy fantatrao angaha?… Avy aiza ianao?
Nolazaiko azy fa very lalana aho, ary avy tamina tany lavitra – Serbia.
– Efa henoko izay firenena malaza izay! – hoy izy tamiko, sady nijery ahy tam-panajana, avy eo niteny tamin’ny feo mahery hoe:
– Ito no lalantsika, – sady nandeha izy, – ny governora no manjaka eto miaraka amin’ny mpitandro filaminany.
– Toy ny ahoana ny mpitandro filaminanareo?
– Izany hoe, misy karazany maro ny mpitandro filaminana – miovaova arakaraky ny gradiny. Misy ireo tena manam-boninahitra ary misy ireo mahazatra… Izahay izany, hitanao, olona milamina sy manan-kaja, fa avy amin’ny manodidina no misy ireo karazan’olona mpanakorontana rehetra, mamadika ny sainay izy ireo ary mampianatra anay zava-dratsy. Mba hanavahana ny olom-pirenenay amin’ireo olona ireo dia namoaka didy ny governora omaly fa ireo olom-pirenena rehetra dia mila mandalo fitsarana avokoa, any no hasiana tombokavatsa ny lohanay rehetra. Izay no nampivory ireo olona marobe ireo: mba hifampidinika amin’izay hatao.
Nangovitra aho ary nihevitra ny hitsoaka an’ity tany vahiny ity farak’izay haingana, satria izaho, izay teratany serbianina, tsy mba zatra fahasahiana be tahak’ izao. Tora-kovitra aho ny amin’izany!
Nihomehy ilay tompon-tany, sady nikapokapoka ny sandriko, ary nilaza tamim-pihavonavonana hoe:
– Ah, ry vahiny, izay fotsiny ve dia maha saro-tahotra anao? Tsy mahagaga raha mbola lavitr’ezaka ny hahazoanao fahasahiana tahaka ny anay.
– Inona no ho ataonao? – hoy aho menamenatra ery.
– Izato fanontanianao! Ho hitanao ny fahasahianay. Mila ezaka be vao hanana fahasahiana toy ny anay ianao, izaho no milaza aminao. Nandia tany lavitra ianao ary nahita ny tany, fa mino aho fa mbola tsy nahita olona be herim-po tahaka anay ianao. Andao hiaraka ho any isika. Mila mailamailaka.
Efa saika handeha izahay, efa teo anolohan’ny varavarana, no injay naheno karavasy.
Nitsamboatra aho nijery: nisy raha hojerena tokoa manko – lehilahy iray feno taratra hazavana, manao satro-miaramila, ny akanjony mamirapiratra, nentina teo an-damosin’olona manao akanjon’olon-tsotra mihaja. Nijanona teo alohan’ny ankany izy ary nidina ilay olona nentina.
Nivoaka ny tompon-trano ary niankohoka tamin’ny tany, ilay lehilahy niakanjo mihaja kosa niditra ny ankany ary nanatona latabatra efa voamboatra. Ilay nanao akanjo tsotra nijanona teo alohan’ny ankany ary niandry teo. Niankohoka teo anatrehany koa ilay tompon-trano.
– Inona izao rehetra izao? – hoy aho mantsy ilay tompon-trano, very hevitra tanteraka.
– Ilay iray niditra ny ankany dia mpitandro filaminana manam-boninahitra, ary iry iray iry kosa dia anisan’ireo olom-pirenena manan-kaja indrindra, manan-karena, ary tia tanindrazana, – hoy ilay tompon-trano nibitsibitsika.
– Koa fa maninona no baben’ny iray ny iray?
Nanifi-doha ilay tompon-trano ary nihisaka kely. Nitsikitsiky tamiko izy ary nilaza hoe:
– Voninahitra lehibe ho anay ny toy izany, tena mahalana! – Nanambara zavatra maro tamiko izy, kanefa tena tsindrin-daona aho ka tsy arako akory izay nolazainy. Henoko mazava ihany anefa ny nolazainy tamin’ny farany: – fanompoana firenena izay mbola tsy nianaran’ny firenena hafa izao!
Tonga tany amin’ny fivoriana izahay, efa nanomboka ny fifidianana ny mpitari-draharaha.
Ilay vondrona voalohany nanohana lehilahy iray antsoina hoe Kolb, raha tsy diso ny fitadidiko anarana, ho kandidàny; ilay faharoa kosa nanohana an’i Talb, ary ny fahatelo nanana ny kandidàny manokana.
Nisy fifanjevoana nampatahotra; samy nanohana ny azy ny vondrona tsirairay.
– Mihevitra aho fa tsy manana olona tsara noho i Kolb isika ho an’io anjara toerana io amina fivoriana lehibe tahak’izao, – hoy ny feo avy tamin’ny vondrona voalohany, – satria isika samy mahalala ny hatsaran-toetrany amin’ny maha olom-pirenena azy sy ny herim-pony. Tsy misy angamba olona hafa amintsika ireto afaka milaza fa efa nibaby olona manan-kaja matetika teto…
– Iza no lazainao amin’izany, – hoy ny hafa avy amin’ny vondrona faharoa. – Tsy mbola nibaby mpitandro filaminana vao akory ianao!
– Fantatray ny toetranao, – hoy ny hafa avy tamin’ny vondrona fahatelo. – Tsy afaka ny hizaka kapoka karavasy iray akory ianao raha tsy midradradradra!
– Aleo hahitsintsika izy ity ry havana! – hoy i Kolb. – Marina fa efa nilanja olona manan-kaja maro aho folo taona lasa izay; nikaravasy ahy ireo ary tsy mba nitomany akory aho, kanefa tsy milaza izany fa tsy misy hafa mendrika ato amintsika. Mety hoe ny tanora koa aza.
– Tsia, tsia – hoy ny mpanohana nihiaka.
– Tsy mila voninahitra lany andro izahay! Efa folo taona izay no nibaben’i Kolb, – hoy ireo feo mitabataba avy amin’ny vondrona faharoa.
– Ra tanora no maka toerana, aoka ny alika antitra hitsako taolana, – hoy ny hiakan’ireo avy amin’ny vondrona fahatelo.
Tampoka teo dia tsy nisy feo intsony; nihemotra ny olona rehetra, ankavia sy ankavanana, nanome lalana ary indro aho nahita tovolahy iray teo amin’ny telopolo taona teo ho eo. Niankohoka avokoa ny rehetra izay nandalovany.
– Izy no iza? – hoy aho mantsy ny tompon-trano.
– Izy no mpitarika. Lehilahy tanora, kanefa misy andraindraina. Tamin’ny fahatanorany, tena nirehareha izy fa efa nibaby ny governora in-telo. Izy no olona malaza indrindra.
– Mety hifidy azy ireo? – hoy aho nanontany.
– Tena azo antoka izany, satria ny amin’ireo kandidà sisa – antitra kokoa, efa dilan’ny andro, ity iray ity kosa anefa vao omaly no nibaby ny governora.
– Iza no anarany?
– Kleard.
Nanome toeram-boninahitra ho azy ny olona.
– Raha ny hevitro, – hoy i Kolb namaky ny ngina, – tsy hahita olona mendrika ity toerana ity noho i Kleard isika. Tanora izy, kanefa tsy misy sahala azy isika efa zokiny ireto.
– Henoy, henoy!… ho ela velona anie i Kleard!… – hoy ny feo nanako.
Nametraka azy teo amin’ny toeran’ny mpitari-draharaha i Kolb sy Talb. Samy nihankohoka ny rehetra, ary ngina ny toerana.
– Misaotra anareo ry havana, ny amin’ny fanajana sy voninahitra atolotrareo ahy. Ny fanantenanareo, izay miankina amiko ankehitrina, dia mandrobo mihitsy. Tsy moramora ny mitarika ny fanirian’ny firenena amin’ny vanim-potoana toy izao, kanefa hanao izay vitako aho hanatanteraka ny fanirianareo, haneho an-kitsim-po ny hevitrareo, ary mba ho mendrika izato fanajana atolotrareo ahy izato. Misaotra indrindra, ry havana, ny amin’ny nifidiananareo ahy.
– Oe! Oe! Oe! – hoy ireo mpifidy avy amin’ny lafiny rehetra.
– Ankehitriny ry havako isany, mamelà ahy ianareo handray fitenenana kely amin’ity fotoana lehibe ity. Tsy moramora ny misedra fanaintainana, jaly toy izay miandry antsika; tsy mora ny hananana tombo-kavatsa apetaka amin’ny vy mamay eo an-tampon-kandrina. Indrindra, tsia – fampijaliana izay tsy afaka hiainan’ny olona rehetra izany. Aoka ny kanosa hangovitra, aoka izy ireo ho hatsatry ny tahotra, fa aoka tsy hadinoitsika velively fa mahery fo ny razambentsika, ra manan-kaja no mikoriana ato anatintsika, ra mahery fo avy amin’ireo dady, ireo mpitolona vonona ny ho faty ho an’ny fahalalahana sy ny soa iombonana, ny taranany. Mafy ny fahoriantsika, kanefa azonareo an-tsaina ve ny fahoriana nianan’izy reio – koa hanao tahaka ny taranaka simba sy kanosa ve isika ankehitriny mba hiaina fianana tsaratsara kokoa ankehitriny? Ny tia tanindrazana, izay rehetra tsy te hahamenatra ny fireneny eo imason’izao tontolo izao, dia mila mizaka fahoriana toy ny tena lehilahy, mahery fo.
– Derao! Derao! Ho ela velona anie i Kleard!
Nisy mpitondra teny maromaro taorian’i Kleard; nankahery ireo olona natahotra izy ireo ary namerimberina ny tenin’i Kleard ihany.
Nisy antidahy iray, efa feno ketrona, fotsy volo sy volom-bava, nangataka fitenenana. Ny lohaliny efa mihovitrovitra noho ny taonany, ny tanany mangovitra, ny lamosiny mivokona. Ny feony mila tsy ho re, ny masony feno ranomaso.
– Anaka, – hoy izy latsa-dranomaso, – efa trotraka aho ary hody ho razana tsy ho ela, kanefa mihevitra aho fa tsy tokony hanaiky fanalam-baraka toy izao hianjady aminareo ianareo. Zato taona aho, ary nandritra ny androm-piainako manontolo dia tsy mba nisy tombo-kavatsa izany!… Nahoana ny mariky ny fanandevozana no hapetaka eo amin’ny handriko fotsy sy reraka ankehitriny?…
– Aoka izay izany ry ngahibe ah! hoy ny mpitari-draharaha.
– Aoka izay! – hoy koa ny hafa.
– Antidahy kanosa!
– Mampatahotra ny rehetra indray no ataony fa tsy mankahery ny tanora!
– Mba menatra amin’ity volonao efa fotsy! Efa ampy izay niainany izay, dia mbola matahotra ihany izy – isika tanora sahy kokoa…
– Aoka izay ny kanosa!
– Avoahy izy e!
– Aoka izay!
Fokonolona mahery fo tezitra, tanora tia tanindrazana niara-nidodododo teny amin’ity antidahy, nanosika, nisintona sy nandaka azy tamim-pahatezerana.
Navelan’izy ireo ihany izy ny farany noho ny taonany efa mandroso – raha tsy izany mety efa voatora-bato angamba.
Samy nanome toky izy rehetra fa ho sahy ny ampitso ka haneho ny fahamendrehan’izy ireo amin’ny voninahitra sy ny lazan’ny fireneny.
Samy niala ny fivoriana tamim-pilaminana ny olona. Nandeha ny resaka:
– Rahampitso no hahitantsika hoe iza no iza!
– Hosinganina rahampitso ny mpirehareha!
– Efa tonga ny fotoana hiavahan’ireo tena mendrika amin’ny tsy mendrika, tsy afaka ny hiseho ho mahery fo intsony ireo kanosa!
Niverina tao amin’ny ankany aho.
– Hitanao ve ny mampiavaka anay? – hoy ilay tompon-trano nanontany tamin’ny fireharehana.
– Tena hitako mihitsy, – hoy aho namaly ho azy, nahatsiaro tsy nisy hery intsony, nisy fahatsapana tsy azoazoko nameno ny lohako.
Tamin’iny andro iny ihany no nahitako tanaty gazety lahatsoratra toy izao:
– Ry vahoaka, fotoanany izao hanatsaharana ny fireharehana mamitaka sy ny bohy eto amintsika; fotoanany izao hanatsaharana ny fampiderana hevi-poana izay mampiseho ny toetra tsara sandoka. Tonga ny fotoana, ry vahoaka, hitsapana ny tenitsika ary hanehoana izay tena mendrika na tsia! Ary mino isika fa tsy misy kanosa mahamenatra eto anivontsika izay hoentina an-katerena eny amin’ny toerana fametahana tombo-kavatsa. Izay rehetra amintsika mahatsapa fa mikorina ao anatiny ny rà maherin’ny razantsika no hiady toerana ho voalohany hizaka ny fahoriana, amin’ny hafaliana sy fahanginana, ho amin’izany fijaliana masina izany, sorona hahasoa ny firenentsika sy fifanampiantsika tsirairay avy. Andeha, ry vahoaka, rahampitso ny fotoanan’ny fitsapana lehibe!…
Nandeha natory ilay tompon-trano vao vita ny fivoriana mba hahafahany tonga aloha eny amin’ny toerana hivoriana ny ampitson’iny. Maro rahateo no tonga dia namantana tany Tranopokonolona mba hanatonana ny fiandohan’ny filaharana.
Ny ampitson’iny dia mba nankany amin’ny Tranopokonolona koa aho. Teo daholo ny olona rehetra – tanora sy antitra, lahy sy vavy. Nisy reny sasany nitondra zaza teo an-trotroana hasiana ny mariky ny fanandevozana, izany dia mba hahazoany voninahitra, ary hahazoany toerana ambony kokoa amin’ny asam-panjakana.
Tosika sy fianihanana no tao (amin’izany izy ireo nanakaiky anay serbianina kokoa, faly amin’izay ihany aho), samy niezaka ny ho lohalaharana ny rehetra. Ny sasany moa misitona amin’ny vozona mihitsy.
Mpiasam-panjakana iray manao akanjo bolozy mihaja fotsy no mametaka ny tombo-kavatsa. Mimenomenona ireto vahoaka be izy:
– Aza mandreondreona moa e, tahin’Andriamanitra, samy hanana ny anjarany av – tsy biby ianareo akory, mino aho fa afaka milahatra tsy mifanosika.
Nanomboka ny fametahana tombo-kavatsa. Nisy ny nitomany, tao ny nisento, samy afaka niaritra azy avokoa anefa ny rehetra, tsy nikiakiaka, nandritra ny nijanonako teo.
Tsy afaka nanatrika io fampijaliana io intsony aho, ka niverina tany amin’ny akany, ny sasany tamin’izy ireo efa tao , nihinana sy nisotro.
– Vita izay iny! – hoy ny iray.
– Tsy tena nikiakiaka akory isika, fa i Talb no nitabataba toy ny ampondra!… – hoy ny iray hafa.
– Hitanao izay ny toetran’i Talb, izay ianao dia te hisafidy azy ho mpitari-draharaha tamin’ny fivoriana omaly.
– Ah, tsy hay anie izany e!
Nitafatafa teo ry zareo, nisento noho ny fanaintainana, kanefa samy niezaka ny nanafina izany tamin’ny hafa, samy menatra ny hoheverina ho kanosa daholo.
Kleard aza nanala baraka ny tenany, satria nisento izy, ary lehilahy iray antsoina hoe Lear no lasa mahery fo satria nangataka ny hananana tombo-kavatsa roa amin’ny handrina izy ary tsy mba nitaraina. Ny tanàna iray manontolo niresaka azy sy nankalaza azy.
Nisy ny nitsoaka, kanefa namavoan’ny olona.
Andro vitsivitsy taty aoriana dia nanao fandeha fihebohebo sy fireharehana ilay nanana tombo-kavatsa roa. Feno laza sy havonavonana izy na aiza na aiza alehany, ny olona rehetra niankohoka sy nanala satroka ho fanajana ity mahery fo vaovao.
Lehilahy, vehivavy, ankizy nihazakazaka nanenjika azy mba hijery ny lehilahy maherin’ny firenena. Amin’izay rehetra alehany dia mandeha ny bitsibitsika feno fahabanjinana: “Lear, Lear!… Izy iny!… Izy no mahery fo tsy nidradradradra, tsy nahaloaka feo tamin’ny fametahana ny tombo-kavatsa roa teo amin’ny handriny!”. Nameno ny gazety ny anarany, feno laza sy voninahitra.
Ary mendrika ny fitiavan’ny vahoaka izy.
Nameno ny toerana ny lazany, nanomboka nahatsiaro ilay ra serbiana antitra sy feno haja mikoriana ato anatiko aho, Ny razambentsika dia mahery fo, nohombohina sy niharitra tsatoka ho an’ny fahalalalahana; isika koa dia manana ny lasantsika feno fahasahiana sy ny Kosovo. Nangitakitaka ery noho ny fireharehana, maika haneho ny fahasahian’ny fiaviako, hihazakazaka sy hikiakiaka hoe:
– Fa maninona ianareo no midera an’i Lear?… Tsy mbola nahita mahery fo angaha ianareo! Avia hijery izany ra serbianina manan-kaja izany! Asio tombo-kavatsa folo ny lohako, tsy ampy raha roa fotsiny!
Nitondra ny fitomboka teo amin’ny lohako ilay mpanompo manao akanjo fotsy, dia nanomboka… taitra aho tamin’iny nofy ratsy iny.
Tora-kovitra aho raha nitsapa ny handriko, nanontany tena ny momba iny zava-nitranga tanaty nofy iny aho.
– Efa nila hanarona ny lazan’i Lear aho, – hoy aho an’eritreritra, afa-po sady niorirana kely, somary kivy ihany tsy nahita ny faran’ilay nofy.
Tany Belgrade, 1899.
Ho an’ny tetikasa “Radoje Domanović” nadikan’i Domoina Radaniela Andrianoro, 2020.
Ny eritreritr’omby serbianina tsotra
Tsy ny zava-mahagaga no tsy ampy amin’ity tany midadasika ity, ary ny tanitsika hoy ny maro dia feno zava-mahatalanjona hany ka maro no tsy mahagaga intsony. Misy olona eto manana anjara toerana tena ambony kanefa tsy mba mieritreritra, ary ho tambin’izay, na mety ho antony hafa, dia nisy omby tsotra ira, mitovy amin’ny omby serbianina rehetra ihany, nanomboka naka saina. Andriamanitra mahalala ny zava-nitranga nahatonga ity biby ity ho sahy hiditra amin’izany tontolon’ny fieritreretana izany, indrindra nony nahafantarana fa any Serbia dia mety hitondra loza izany fieritreretana izany. Azo lazaina izany fa ity devoly kely ity, tao anatin’ny fahatokisany tafahoatra, dia tsy nihevitra fa tsy mitondra soa izany ataony izany ao amin’ny taniny. Tsy hahazoany voninahitra izany na dia kely varaventy aza. Kanefa mbola mistery hatrany ny nahatonga ity omby ity handinika kanefa izy tsy mpifidy akory, na mpanolo-tsaina, na governora, na voafidy ho mpisolo tena ny fikambanan’ny omby, na koa (raha efa nahazoazo taona izy) solombavam-bahoaka. Ary raha mba nanofy ho lasa ministra ao amin’ny tanin’ny omby hono ity farany, tokony ho fantany ihany anefa fa mifanohitra amin’izay no tokony hataony, tsy mieritreritra, toy ireny ministra andrarezina any amin’ny tany miadana noho ny antsika ireny. Eny e, inona rahateo moa no hiraharahiantsika ny nahatonga ity omby serbianina ity hanomboka zavatra efa nolaozanin’ny olona? Ary koa, mety nanomboka nieritreritra izy noho ny fahendrena izay efa ananany.
Karazan’omby inona ara izy ity? Ny omby tsotra, araka ny fampahafantaran’ny manampahaizana momba ny biby, dia manana loha, vatana sy rantsana, toy ny omby rehetra; mitarika sarety izy, mihinana bozaka, milelaka sira, mitsakotsako ary mitrena. Ny anarany dia Ilavenona.
Toy izao no niatombohany. Indray andro ny tompony nanisy zioga azy sy ilay namany, Ilaimainty, nampiakatra vatan-kazo nangalarina tao anaty sarety ary nitondra azy ireo tany an-tanàna hovarotana. Injay vao tafiditra ny tanàna izy ireo dia namidiny ny hazo ary nalany ny ziogan’Ilavenona sy Ilaimainty, nafatony tamin’ny rojo izy ireo ary nanipazany akofa, avy eo izy niditra trano fisotroana mba hiala hetaheta. Nisy fety tao an-tanàna tamin’izay fotoana izay, nisy lehilahy, vehivavy ary ankizy nivezivezy nanodidina. Ilaimainty, izay fantatry ny maro fa moana, tsy nijery mihitsy, fa variana nisakafo, nihinana nameno kibo, naka fahafinaretana nitrena, ary nitsotsotra sady nitsakotsako.Tsy nisy nahatsikaritra azy akory ireo olona rehetra nandalo. Natoritory teo izy teo am-pitsakoana, miadana ery (indrisy mantsy fa tsy mba olombelona izy na dia nanana izany fikasan’asa izany aza). Ilavenona kosa tsy nahahinana mihitsy. Ny masony manonofy sy ny endriny malahelo maneho fa mpisaina lavitra izy, ary manana fanahy malefaka. Vahoaka maro, serbianina, nandalo azy, nirehareha ny amin’ny lasany be voninahitra, ny anarany, ny tanindrazany, ary tsikaritra izany amin’ny fihetsiny hentitra sy ny fandehany. Voadinik’Ilavenona avokoa izany rehetra izany, ary toa voatsindrin’alahelo sy fahoriana mafy izany izy noho ny tsy rariny hitany, ary latsaka tampoka tanatin’ny fihetseham-po lalina dia lalina izy; nitrena tamin’alahelo izy, feno fahoriana, latsa-dranomaso. Ary tanatin’izany alahelo izany dia lasa fisainana izy:
— Inona ara no ireharehan’ny tompoko sy ireo mpiray tanindrazana serbianina aminy? Maninona izy ireo no avo loha ary manao fijery ambany feno avonavona ny toa ahy? Mirehareha ny amin’ny tanindrazany izy ireo, faly fa nitsiky taminy ny anjara ka teraka taty Serbia izy ireo. Izaho koa dia mba nateraky ny reniko teto Serbia, ary i Serbia dia tsy firenenko ihany fa an’ny raiko koa, sy ny razako rehetra, toy ny azy ireo, izahay rehetra dia samy avy tamin’ity tany ity ihany. Kanefa tsy mba misy aminay omby nahatsiaro manan-kaja ny amin’izany, ny hahafahanay mitondra enta-mavesatra eny am-piakarana ihany no hireharehanay; ary hatramin’izao, dia tsy mba nisy omby nilaza tamina omby alema hoe: “inona no tadiavinao amiko, izaho izay omby serbianina, ny tanindrazako dia ny tany serbianina, ny razambeko rehetra dia teraka teto, ary eto amin’ity tany ity no misy ny fasan’ny razanay.” Voararan’Andriamanitra, tsy mba nirehareha tamin’izany izahay, tsy mba nandalo ny eritreritray akory, kanefa izy ireo dia faly amin’izany. Olona hafahafa!
Lasan’eritreritra teo izy ka nanifikifika ny lohany sady nalahelo, naneno ny lakolosy teo amin’ny tendany ary nitresaka ilay zioga. Gaga Ilaimainty nijery ity namany:
– Io indray ianao sy ny adalanao! Mihinana, ry tsisy saina, mitomboa tavy, jereo ny tehezanao fa mivoaka avokoa; raha tsara ny mandinika, dia tsy ny omby mihitsy no hanao izany fa ny olombelona. Tsy mba nanana anjara tamin’izany isika!
Nijery ity namany Ilavenona sady niantra azy, nangarika izy ary niverina tamin’ny eritreriny.
– Mirehareha mafy izy ny amin’ny lasany feno voninahitra. Azy ny tanin’ny Kosovo, adin’ny Kosovo. Ah, odry, angaha moa tsy ny razambeko no nitarika ny sarety nisy ny sakafo sy ny fiadiana tamin’izany? Raha tsy nisy anay, dia ny olombelona no voatery hanao izany. Avy eo nisy ny tolona natao tamin’ny Tiorka. Ady lehibe, henin-kaja, henim-boninahitra, kanefa iza no tany tamin’izany? Ireto adala be sehoseho ireto, midoka tena eto alohako toy ny hoe izy no niady tamin’izany, iza no nitarika ny fikomiana? Indro, raiso ho ohatra ny tompoko. Izy koa dia midoka tena ery ny amin’ny fikomiana, indrindra satria ny dadan’ny raibeny lavo tanatin’ny tolom-pahafahana toy ny mahery fo. Ka ny tompoko ve no mendrika fiderana? Ny razambeny no afaka mirehareha, fa tsy izy; ny razambe no lavo mba hahafaka ny tompoko, izay taranany. Ka indro izy olona afaka, ahoana ary no ampiasainy ny fahafahany? Mangalatra ny hazon’olona izy, mipetraka ambony sarety, ary izaho no tsy maintsy mitarika azy sy ny hazony, izy kosa matory tsara. Izao izy nahalafo ny hazo ka misotro taoka, tsy manao na inona na inona kanefa mirehareha amin’ny lazan’ny lasa. Ary firy amin’ireo razambeko moa no novonoina ho faty tamin’ny fikomiana mba hamokisana ny mpiady? Ary tsy ny razambeko ve moa no tamin’izany no nitarika ny basy fiadiana, ny tafondro, ny sakafo sy ny bala? Izahay kosa anefa tsy mba midera tena amin’ny vitan’ireo satria tsy mba nisy fiovana ny fiainanay; izay ihany no ataonay ankehitriny, toy ireo razambenay, am-paharetana sy amin’ny fikaliana feno.
Faly ery ry zareo amin’ny fahorian’ny razambeny sy ny fanandevozana nandritra ny diman-jato taona. Izaho sy ny havako kosa nijaly nandritra ny fisinay manontolo, ary ankehitriny dia mbola miaina fahoriana sy fanandevozana hatrany izahay, tsy mba mitabataba ny amin’izany anefa izahay. Hoy ireo hoe nampijaly, namono ho faty ary nanombo azy ireo ny Tiorka; hay, ny razambeko novonoin’ny Tiorka sy ny Serbianina koa, nohanina sy nanaovana ny fampijaliana sy habibiana rehetra izao.
Mirehareha amin’ny fivavahany izy, kanefa zara raha mino. Inona no hadisoako sy ireo mitovy amiko no tsy mba azo ekena ho Kristiana izahay? Ny fivavahany milaza hoe “aza mangalatra”, jereo anefa ny tompoko mangalatra, sy misotro amin’ny vola azo avy tamin’ny halatra. Ny fivavahany mampianatra azy hitia ny mpiara-belona aminy, indro anefa izy ireo mifamono. Aminy, ny olona mendrika indrindra, ilay fitaratra halain-tahaka noho ny hatsaran-toetrany, dia ilay tsy mba manafitohina ny hafa, mazava ho azy fa tsy mba mandalo ny sain’izy ireo akory ny hoe hanao soa ny hafa ho fanampin’ny tsy fanafitohinana azy ireo. Hita tokoa ny fahambanian’ny toe-tsainany satria aminy ny fahamendrehana dia tsy misy afa-tsy ny tsy mandratra ny hafa fotsiny ihany.
Nisento lalina ilay omby, ary nitraka ny maso nandao ny vovoky ny lalana.
– Dia – nanohy ny dinidinika nanjombona ihany ilay omby – tamin’ity indray mitoraka ity kosa, tsy izaho sy ny mitovy amiko ve no tsara mihoatra lavitra azy ireo? Tsy mba namono olona aho, tsy mba nanaratsy olona, tsy mba nangalatra, na nandroaka olona tsy manan-tsiny tamin’ny raharaham-panjakana, tsy mba nanary ny volam-panjakana, tsy mba nisandoka bankirompitra, tsy mba namatotra na nampigadra olona tsy manan-tsiny, tsy mba nanendrikendrika ny namako, tsy mba nanohitra ny fitsipiky ny omby, tsy mba nanao fijoroana vavolombelona diso, tsy mba ministra ary tsy mba nanafitohina ny firenena, ary tsy hoe tsy nanao ratsy ihany aho, fa nanao soa tamin’ireo izay nanafitohina ahy koa. Ny reniko niteraka ahy, teo no eo dia nisy lehilahy maro naka ny nonon-dreniko izay tokony ho ahy. Mba nomen’Andriamanitra anay omby aza ny bozaka, fa tsy ho an’ny olona, dia mbola nanaisotra izany taminay ihany izy. Ary na dia teo aza ny kapoka maro samy hafa dia mbola nitarika ny saretin-draolombelona ihany izahay, niasa ny taniny ary nanome azy mofo hohanina. Tsy mba nisy nankasitraka anay tamin’izay nataonay…
– Na mifady hanina ohatra; eny e, ho an’olombelona dia ny fivavahana efa milaza ny fifadiana amin’ny andro fety, dia mbola tsy vonona ny hanao izay sorona kely izay ihany izy ireo, kanefa izaho sy ny namako nifady nandritra ny fiainanay manontolo, hatramin’ny nanasarahana anay tamin’ny nonon-dreny.
Niondrika toy ny feno fanahiana ilay omby, avy eo nitraka indray, nifofofofona teo toy ny nisy zavatra manan-danja be tsaroany tampoka, tsy nampandry ny sainy; tampoka teo, nitrena tam-pifaliana izy:
– Ahhh, fantako amin’izay, – hoy izy nieritreritra teo ihany, – izay no izy; mirehareha izy ireo satria manana zo amin’ny maha olom-pirenena sy olona afaka. Mila mandinika lalina kokoa aho.
Nieritreritra, nieritreritra teo ihany izy fa tsy nahity valiny.
– Inona ara izany zony izany? Raha teren’ny mpitandro filaminana hifidy izy, dia mifidy, izahay koa afaka manao toy izany, mitrena mafy hoe “tohanako!”. Ary raha tsy noterena izy, tsy nahasahy nifidy, na dia niditra tanaty politika akory aza, toa anay ihany. Izy ireo koa niaritra kapoka tany am-pigadrana, na dia tsy manan-tsiny aza. Izahay kosa mba mitrena sy manetsika ny rambonay, izy anefa tsy mba anana izany fahasahiana izany akory.
Tamin’izay fotoana izay, nivoaka avy tao amin’ny trano fisotroana ny tompony. Mamo, niraikiraiky, miteniteny foana, niezaka nanatona ilay sarety.
– Jereo kely ange ny fampiasan’ity taranaka mpirehareha ny fahafahana azony avy tamin’ny ran’ny razambeny ity e! Eny ara, ny tompoko dia mamolava sady mpangalatra, ahoana kosa no ampiasain’ny hafa ny fahafahany? Malaina fotsiny, dia maka ny deran’ny lasa sy ny mendrika tokony ho an’ny razambeny, kanefa izy zara raha nandray anjara tamin’izany toa ahy ihany. Ary izahay omby kosa, manao ny asa mafy hatrany, mpiasa mavitrika toy ireo razambenay ihany. omby izahay, kanefa afaka mirehareha amin’ny asa mafy vitanay sy ny fahamendrehanay ankehitriny.
Nisento lalina ilay omby ary naninjitra ny tendany hitondra ny zioga izy.
Tany Belgrade, 1902.
Ho an’ny tetikasa “Radoje Domanović” nadikan’i Domoina Radaniela Andrianoro, 2020.
Радоје Домановић 