Raġunament ta’ gendus Serb ordinarju
Ħafna għeġubijiet jiġru f’din id-dinja, u pajjiżna huwa, bħalma jgħidu ħafna, imfawwar bl-għeġubijiet sa tali punt li l-għeġubijiet ma jibqgħux għeġubijiet. Hawn nies hawnhekk ta’ pożizzjonijiet għolja, li lanqas biss jaħsbu, u bħala kumpens, jew forsi għal xi raġunijiet oħra, il-gendus ta’ kampanjol ordinarju, li m’għandu l-ebda differenza minn gniedes oħra, beda jaħseb. Alla biss jaf x’ġara li għamel lil dan l-annimal inġenjuż jazzarda biex jibda proġett daqshekk żiemli, speċjalment peress li kien ntwera li fis-Serbja din l-okkupazzjoni sfortunata setgħet biss iġġiblekdisservizz. Ejja ngħidu li dan il-povrudimonju, ta’ vavu li kien, lanqas biss kien jaf li dan ix-xogħol mhuwiex profitabbli f’art twelidu, allura mhuwiex attribwit ma’ qlubija ċivika. Però, jibqa’ misteru għalxiex gendus għandu jaħseb, peress li hu majivvutax, la kien kunsillier, la kien maġistrat, la qatt ġie elett deputat f’xi għaqda baqrija, jew lanqas kien (dejjem jekk kien laħaq ċerta età) senatur. U kieku dan il-povru annimal qatt ħolom isir ministru tal-istat f’xi pajjiż baqri, kellu jkun jaf li bil-kuntrarju, kellu jipprattika kif jaħseb mill-inqas possibbli, bħal dawk il-ministri eċċellenti f’pajjiżi aktar henjin, għalkemm pajjiżna mhuwiex daqshekk fortunat f’dan l-aspett lanqas. Fl-aħħar minn l-aħħar, għalxiex għandu jimpurtana ir-raġuni għala gendus fis-Serbja għażel li jagħmel biċċa xogħol abbandunata min-nies? Barra minn hekk, jista’ jkun beda jaħseb biss minħabba xi istint naturali li kellu.
Allura x’tip ta’ gendus hu? Gendus ordinarju li għandu, bħalma tgħidilna iż-żuwologija; ras, ġisem, dirgħajn u riġlejn, bħal kull gendus ieħor; hu jiġbed il-karrettun, iħaxxex, jilgħaq il-melħ, jixtarr u jonħoq. Jismu Grejjeż.
Hekk ara, beda jaħseb. Ġurnata minnhom, sidu rabtu bil-madmad, lilu u lill-sieħbu Swejjed, għabba xi arbli misruqin fuq il-karrettun u ħadhom sar-raħal biex ibigħhom. Kważi mill-ewwel kif daħal fir-raħal, biegħ l-arbli u neħħa lill-Grejjeż u lil sieħbu minn mal-madmad, qabbad il-katina li torbothom mal-madmad, waddab qatta tiben quddiemhom, u telaq ġo dverna żgħira biex jiffriska ruħu b’xi ftit drinks. Kien hemm festival fir-raħal, allura kien hemm irġiel, nisa u tfal għaddejjin minn kull naħa. Swejjed, li kien magħruf mal-gniedes l-oħra bħala wieħed iblah mhux ħażin, ma kien iħares lejn xejn, minflok, kien jikkonċentra fl-ikel bis-serjetà kollha, kien jimla żaqqu, jinħoq xi ftit bit-tgawdija pura, u wara kien jistrieħ, jongħos u jixtarr. In-nies kollha li kienu għaddejjin, ma kinux jikkonċernawh. Qiegħed jongħos u jixtarr fil-paċi (ħasra mhuwiex bniedem, b’dawn il-predispożizzjonijiet kollha għal karriera siwja). Iżda Grejjeż, lanqas setgħa jieħu gidma waħda. B’għajnejh ħalliemin u bl-espressjoni mnikkta fuq wiċċu, wera eżatt malli tilmħu li huwa kien ħosbien, u li kien ħelu w impressjonabbli. Nies, Serbi, għaddejjin ħdejh, kburin bil-passat glorjuż tagħhom, b’isimhom, bin-nazzjoni tagħhom, u din il-kburija turi mill-imġieba ħarxa tagħhom u minn passithom. Grejjeż osserva dan kollu, u ruħu f’daqqa waħda ġiet ikkunsmatha mid-diqa u l-uġigħ, minħabba dan is-sens t’inġustizzja tremend, u ma setgħatx ma tirbħux emozzjoni f’daqqa daqshekk qawwija u b’saħħitha; hu naħaq imnikket, bid-dmugħ inixxi minn għajnejh. Bl-uġigħ kollu li kellu f’qalbu, Grejjeż beda jaħseb:
– Ta’ xiex huma kburin sidi u l-kompatrijotti tiegħu, is-Serbi? Għalxiex jgħollu rashom daqshekk ‘il fuq u jħarsu lejn niesi b’mod imkabbar u bid-disprezz? Huma kburin t’art twelidhom, kburin li d-destin ħenn għalihom u ppermettilhom jitwieldu hawnhekk fis-Serbja. Ommi wellditnihawn, fis-Serbja wkoll, u s-Serbja mhux biss art twelid, iżda hija wkoll art twelid missieri, bħalma l-antenati tiegħu, eżatt bħal tagħhom, kollha kemm huma, ġejjin minn din l-art Slava. Iżda, ħadd minnha l-gniedes ma qatt konna kburin biha, aħna konna biss kburin bil-kapaċitàli ngħabbu għat-telgħa; s’issa, qatt ma kien hawn gendus li qal lil xi gendus Ġermaniż: “Xi trid mingħandi, jien gendus Serb, art twelidi l-art kburija tas-Serbja, l-antenati tiegħi kollha twieldu hawnhekk, u hawn, f’din l-art, hawn l-oqbra ta’ missirijieti.” Allaħares qatt, qatt ma konna kburin ta’ dan kollu, qatt ma ġietna f’rasna, u huma kburin ta’ dan kollu. X’nies strambi!”
Imħasseb minn dan kollu, il-gendus imnikket, xejjer rasu , bil-qanpiena ddoqq m’għonqu u bil-madmad iqarqaċ. Swejjed fetaħ għajnejh lejn sieħbu u gireż:
– Hemm erġajt bi ħmerijietek! Kul, iblah, żid naqa’ xaħam, għandek il-kustilji ħerġin ‘il barra; li kieku xi ħaġa tajba li taħseb, in-nies ma kinux iħalluha f’idejna l-gniedes. Żgur ma konniex inkunu daqshekk fortunati!
Grejjeż tħassar lil sieħbu, dawwar rasu minn lejh, u reġa għaddas rasu fi ħsibijietu.
– Huma kburin tal-passat glorjuż tagħhom. Huma għandhom l-Għalqa ta’ Kosovo tagħhom, il-Battalja ta’ Kosovo. Ħaġa kbira…l-antenati tiegħi ma kinux ġarrew il-karrettuni bl-ikel u bl-armamenti anki f’dawk iż-żminijiet? Li kieku ma kienx għalina, in-nies kien ikollhom iġorru kollox huma. Imbagħad hemm ukoll l-irvell kontra it-Torok. Ħaġa nobbli u grandjuża, iżda minn kien magħhom dak iż-żmien? Kienu dawn il-boloh b’imnieħerhomimxammar, li moħħhom biex jiffanfraw quddiemi, daqslikieku mertu tagħhom, li rvellaw? Ħu lil sidi bħala eżempju. Anki hu kburi u jiftaħar bl-irvell, speċjalment bil-fatt li l-bużnannu tiegħu miet fil-gwerra tal-liberazzjoni bħala eroj ta’ veru. U dan mertu ta’ sidi? Il-bużnannu tiegħu kellu d-dritt ikun kburi, mhux hu; iżda il-bużnannu tiegħu miet sabiex sidi, id-dixxendent tiegħu, setgħa jkun liberu. Allura hu liberu, u x’jagħmel bil-libertà tiegħu? Jisraq l-arbli ta’ ħaddieħor, joqgħod bilqiegħda fuq il-karrettun, u jien irrid niġbed kemm lilu u kemm l-arbli, sakemm ikun rieqed. Issa biegħ l-arbli, qed jixrob il-liker, ma jagħmel xejn u kburi bil-passat glorjuż tiegħu. U kemm minn l-antenati tiegħi ġew maqtula waqt l-irvell biex jitimgħu lill-ġellieda? U l-antenati tiegħi dak iż-żmien ma kinux jiġbdu l-armamenti, il-kanuni, l-ikel, u l-munizzjoni? Iżda aħna m’aħniex kburin bil-merti tagħhom għax aħna ma nbdilniex; aħna xorta nagħmlu dmirjietna illum, bħalma kienu jagħmlu l-antenati tagħna, bil-paċenzja u bil-kuxjenza.
Huma kburin bit-tbatijiet ta’ missirijiethom u ta’ ħames mitt sena fl-iskjavitù. Niesi soffrew matul ħajjitna, u anki issa bqajna nsoffru u għadna skjavi, iżda ma nwerżqux ħabba f’hekk. Jgħidu li t-Torok ħaqruhom, qatluhom, u ġerrħuhom; ħeq, l-antenati tiegħi ġew maqtula kemm mis-Serbi, kif ukoll mit-Torok, u mixwijin, u għaddew minn kull tip ta’ ħruxija.
Kburin bir-reliġjon tagħhom, iżda ma jemmnu f’xejn. Għalxiex ma nistgħux niġu aċċettati fost il-Kristjani? Ir-reliġjon tagħhom jgħid “La tisraqx” u hemm arah sidi, jisraq u jberbaq il-flus li għamel minn fuq is-serq għal fuq ix-xorb. Ir-reliġjon tagħhom jisħaq li għandek tħobb lil ġarek, iżda huma jagħmlu biss ħsarat lil xulxin. Għalihom, l-aqwa tal-irġiel, eżempju tal-virtù, huwa dak li ma jagħmilx ħsarat ovvjament, u ovvjament, ħadd ma jikkunsidra jsaqsi lil xi ħadd jagħmel xi ħapa tajba wkoll, apparti milli ma jagħmilx ħsarat. Daqshekk waqgħu fil-baxx li l-eżempji tagħhom tal-virtù ma jammontawx aktar minn oġġett bla użu li ma jagħmilx ħsara.
Il-gendusħa nifs fil-fond, u nifsu għolla t-trab mit-triq.
– Allura – kompla l-gendus bil-ħsibijiet mnikktin li kellu – F’dan il-każ, jien u familti m’aħniex aħjar minnhom kollha? Jien qatt ma qtilt lil ħadd, qatt m’għamilt malafami lil ħadd lanqas il-ħbieb, qatt ma sraqt xejn, qatt ma keċċejt lil ħadd mis-servizz pubbliku, m’għamiltx defiċit fit-teżor tal-istat, ma ddikjarajtx falliment falz, ma rbattx jew arrestajt nies innoċenti, qatt ma mort kontra l-prinċipji tiegħi tal-gniedes, qatt m’għamilt xhieda foloz, jien qatt ma kont ministru tal-istat u qatt m’għamilt ħsarat lill-pajjiż, u mhux talli qatt m’għamilt ħsara, talli ngħin lil dawk li jweġġgħuni. Ommi wellditni, u mill-ewwel, nies kattiviserquli l-ħalib t’ommi mingħandi. Alla almenu ħalaq il-ħaxix għalina l-gniedes, u mhux għall-bniedem, iżda jċaħduna minnu wkoll. Minbarra dak is-swat kollu, xorta nġorrulhom il-karrettuni, naħartulhoml-għelieqi tagħhom u nitimgħuhom il-ħobż. Iżda ħadd ma jammetti l-merti tagħna ta’ dak li nagħmlu f’art twelidna…
– Jew ħu s-sawm bħala eżempju; lill-bnedmin, ir-reliġjon tgħidilhomisumu fil-festi kollha, u lanqas biss għandhom il-ħila jissapporti ftit sawm, waqt li jien u niesi nsumu ħajjitna kollha, mindu konna għadna qed nixorbu l-ħalib ta’ sider ommna.
Il-gendus niżżel rasu bħallikieku kien inkwetat, imbagħad reġa’ tegħlaha, nefaħ bir-rabbja, u deher li xi ħaġa mportanti kienet ġejja lura lejh, tittormentah; f’daqqa waħda, gireż bil-ferħ:
– Oh, issa laqtitni – u kompla jaħseb, – bilfors huma kburin bid-drittijiet ċivili u bil-libertà li għandhom. Irrid npoġġi moħħi fuqha.
U kien qed jaħseb, jaħseb, imma ma setgħax jifhem.
– X’inhuma dawn id-drittijiet tagħhom? Jekk il-pulizija jġiegħluhom jivvutaw, huma jivvutaw, u hekk, nistgħu faċilment nigirżu: “Faaaa-vuuuur!” U jekk ma jordnawlhomx jivvutaw, lanqas biss jissograw jivvutaw, u jindaħlu fil-politika, eżatt bħalna. Fil-ħabs anki jekk ikunu kompletament innoċenti, jiġu msawwta. Almenu aħna nonħquu nxejrudenbna, u huma lanqas biss għandhom dak il-ftit ta’ kuraġġ ċiviku.
U f’dak il-mument, sidu ħareġ minn ġod-dverna. Fis-sakra, għajnejh imċajpra, igedwed xi kliem ma jinftiehemx, huwa serrep lejn il-karrettun.
– Ara, dan kif huwa dixxendent kburi, juża l-libertà li ġiet mirbuħa bid-demm tal-antenati tiegħu? Eżatt, sidi huwa xurban u ħalliel, iżda kif jużaw il-libertà tagħhom l-oħrajn? Biex jieqfu u jkunu kburin bil-passat u bil-metru tal-antenati tagħhom, li ikkontribwixu miegħu daqskemm ikkontribwixejt jien. U aħna l-gniedes, bqajna biżlin u ħaddiema utli, bħalma kienu l-antenati tagħna. Aħna gniedes imma xorta nistgħu nkunu kburin bix-xogħol bieżel u l-merti tagħna, illum.
Il-gendus ħa nifs fil-fond u prepara għonqu għall-madmad.
F’Belgrad, 1902.
Għall-Proġett “Radoje Domanović” tradotta bil-Malti minn Christianne Portelli, 2021.
Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (4/5)
Marku hyni, u përzie në grumbull dhe u ul në skaj në nji karrikë, që të mos bijë në sy shtati i tij i madh.
Njerëz mos me pasë ku me e shti gjylpanën, të gjithë ishin t’emocionuem prej fjalimeve të flakta e diskutirheve dhe kurrkush as që e vuni re Markun.
Në vendin e nderit tribuna, në te tavolina për kryesin dhe nji tavolinë për sekretarët.
Qëllimi i mbledhjes ishte me dhanë nji rezolucion me të cilin duhej dënue sjelljen barbare t’Arnautëve në Kosovë dhe në tanë Sërbin e Vjetër e Maqedoni dhe zullumet që pësojshin Sërbët prej tyne në votrën e vet të lindjes.
Prej fjalëve që foli kryetari, tue spjegue qëllimin e mbledhjes, Marku u shndërrue. Syt filluen me i shëndritë nga nji zjarr i tmershëm, tanë trupi iu dridh, i mblodhi grushtat gati për luftë, zu me u shtrëngue dhe dhambët i caklluen.
— Mezi njiherë rashë në Sërbë të vërtetë, të cilët i kam lypë. Ata më kanë thirrë mue!… — mendoi Marku i gëzueshëm dhe kënaqej se ka me i gëzue kur t’i paraqitet. Sillej në karrikë prej padurimit sa për pak ajo nuk u thye krejt. Por nuk deshti menjiherë, priti çastin ma të përshtatshëm.
— E ka fjalën Mark Markoviqi — kumtoi kryetari dhe i ra ziles.
Të gjithë heshtën që ta ndijnë gojtarin ma të mirë.
— Zotni dhe shokë! — filloi ai. — Nuk asht gja e mirë për ne, por vetë rrethanat, vetë ndiesija me shtyen që ta filloj fjaIimin tim me vargjet e Jakshiqit:
„Na Sërbë nuk jemi, na njerëz nuk jemi!…
Ah t’ishim Sërbë, ah t’ishim njerëz
Athue n’at mënyrë, ng’Avall’e kaltërt
Do t’kqyrshim ftoftë n’çastin e zjarrtë
A thue n’a mënyrë, oh, vllazën, t’dashtun
A thue n’at mënyrë do t’na përbuzshit.”
Mbretnoi heshtja. Kurrkush s’merrte frymë. Heshtjen e theu për nji ças vetëm kërcitja e dhambëve të Markut dhe krikllimi i karrikës, në të cilën rrinte; shum vetë përrreth e shiquen me urrejtje e përbuzje pse e prishi at heshtje të shejtë, patriotike.
Gojtari vazhdoi:
— Po, shokë, qortim i tmershëm i poetit të madh për kët breznin tonë të mefshtë. Na shiqojmë qetsisht se si çdo ditë bijnë fli nga disa Sërbë prej hanxharit gjaksuer arnaut, shiqojmë si digjen shtëpijat sërbe në kryeqytetin e Dushanit, se si çnderohen vajzat sërbe dhe populli pson vuejtjet ma të mëdha, këtu, ndër krahina ku gjindeshin lavdija e vjetër sërbe dhe zotnillëku. Po, vllazën, prej këtyne krahinave si dhe prej PriIepit atdheut të fatosit tonë ma te madh, Kraleviqit, ndjeni fshamjet e robnis dhe tingllimin e verigave të cilat ende i tërheqin stërnipat e mjerë të Markut, kurse Kosova e mjerë ende tash çdo ditë vaditet me gjakun sërb, ende pret hakmarrje, ende asht e etshme për gjakun e anmikut, të cilën e kërkon gjaku i drejtë i Llazarit dhe i Obiliqit. E na edhe sot mbi atë fushë të mjerë lufte, mbi at vorr të shejtë të kreshnikëve tanë vigana, mbi at sqenë të lavdis s’Obiliqit të pavdekshëm, mundemi me rënkue me at jehun e trishtueshëm të lahutës, të cilin populli e përcjell me kangë në të cilën trimi ynë i madh Kraleviqi, si përfaqsues i zis së popullit, derdh lot prej syve dhe flet:
„Tungjatjeta, oj Kosovë e rrafshët.
Pse ti mue m’prite me trishtim!”
Prej këtyne fjalëve Markut iu rrokullisën lotët si arrat, por nuk deshti me u paraqitë. Pritte çka do të bajshin ma vonë. Aq iu mbarue qejfi sa i harroi dhe i fali te gjitha vuejtjet që i hoqi deri tash. Për nji ças të këtillë kishte me dhanë gadi edhe kryet e vet kuqlosh. Bile ishte gadi me u nisë për Kosovë, edhe sikur të binte prap në burg.
— Këto fjalë therin në zemër çdo Sërb, gjithë populli ynë këtu qan me Markun, por veç këtyne lotëve bujarë të kreshnikut tonë të madh, na duhen edhe musklat e Kraleviqit e të Obiliqit! — vazhdon gojtari gjithnji ma me nxehtsi.
Marku, syt gjak, me shiqim të tmershëm këceu dhe me grushta të shtëmguem të ngritun sipër kres, iu vërsul kuvendtarit si lua i egërsuem. Shum vetë i rrxoi dhe i shkeli me kambë dhe filloi kukama. Kryetari dhe sekretarët e mbuluen fytyrën me duer dhe u rrasën nën tavolihë prej frige, kurse Sërbët e entuziazmuem e zunë derën me nji klithmë të tmershme, të dëshprueme:
— Ndiiihmëë!
Gojtari u zverdh, e lëshuen kambët, u dridh si në ethe, shiqimi iu shtangue, buzët iu irnosën, u mundue me e gëlltitë pshtymën dhe zgjati qafën e i kapsiti syt. Marku mbërrini te ai, i vërtiti duert mbi kryet e tij dhe bërtiti me za të tmershëm:
— Qe Marku, mos u frigoni, vllazën!
Djersa e mbuloi gojtarin, u ba në fytyrë si çivit, u luhat dhe ra si qiriu.
Marku u prapsue, i nguli syt n’at të mjerin e vilanosun, i lëshoi duert, dhe me shprehjen e nji çudije jo të rëndomtë, vëzhgoi rreth vedit. U shtangue prej çudis kur pa se si Sërbët zunë derën dhe dritaret tue bërtitë dëshprueshëm: „Ndihmë! Policija… Krimineli!”
Marku u kapit prej çudis, u lëshue në nji karrigë dhe e zhyti kryet midis duerve të veta përbeti e leshatuke.
Tash i erdhi randë ma së tepërmi, sepse, mbas nji shprese aq të madhe në sukses të sigurt dhe mbas aq entuziazmi, situata ndryshoi menjiherë dhe befas.
Marku qëndroi gjatë ashtu pa lëviz si i gurzuem.
Pak nga pak filloi me u fashitë kukama dhe në vend t’asaj potere të tmershme të pak maparshme mbretnoi nji heshtje vorri, në të cilën mund të ndëgjohej mirë frymëmarrja mjaft e randë e gojtarit të vilanosun, që filloi me ardhë në vedi nji grimë. Kjo heshtje e papritun e çuditshme bani që kryetari i mbledhjes, nënkryetari e sekretarët filluen me e çue kryet pak nga pak, frigueshëm e me kujdes. Shiqojshin njani tjetrin të friguem me nji shprehje të çuditshme si të dojshin me pyetë: „Çka u ba kështu, pashë zotin?” Mandej filluen me shique rreth vedit me çudi edhe ma të madhe. Salla mbeti gadi e shpraztë, tash vetëm nga jashtë shum patriotë i zgjatshin krehat me pa nëpër derë e dritare të hapuna. Marku në sallë si gur, rrinte në karrikë, me brryla ndër gjuj dhe kryet e pshtetun ndër duer. Nuk lëvizte, nuk i ndihej as frymmarrja. Ata të shkelunit u tërhoqën rrëshqan përjashta mbrapa tjetërve, kurse gojtari i vilanosun erdhë në vedi, shiqoi edhe ai frigueshëm rreth vedit, kontrolloi vedin me dorë, shiqoi kryetarin dhe sekretarët, ai ata e ata ate, thuese me çudi e me frigë, pyetshin njani tjetrin: „Çka ndodhi kështu me ne? A thue kemi mbetë vërtetë gjallë?” Shiqimet e të gjithëve u ndaluen me çudin ma të madhe në Markun dhë mandej prap i këmbyen shiqimet midis tyne, thuese me shprehjen e fytyrave pyetshin e përgjegjeshin: „Kush ësht ky gogol? Çka të bajmë?! — Nuk dij!”
Ajo hështje e papritun ndikoi edhe në Markun që ta çojë kryet. Edhe në fytyrën e tij gjindej gadi e njajta shprehje çudije: „Çka ndodhi kështu befas, vllazën te mij, pafshi zotin!?”
Ma në fund, Marku, me delikatesë, butë, aq sa mundte, ia drejtoi fjalën atij gojtarit me nji shiqim plot mshirë:
— Çka të gjetë që u rrxove, bre vlla i dashtun?…
— Më ra me grushtë! — tha ai qortueshëm dhe e preku me dorë tepen e kres.
— Paj unë as nuk të kam prekë, pasha zotin dhe shën Gjonin! Ti fole mirë dhe tha se Sërbëve u duhet krahu i djathtë i Markut dhe tueqenëse unë jam kamb’ e krye Kraleviq Marku vetëm t’u paraqita; mirëpo ti u tmerove.
Të gjithë të pranishmit u hutuen ende ma keq dhe filluen me u largue kadalë prej Markut.
Marku tash tregoi çka e shtyni me iu lutë zbtit që ta lejojë me ardhë midis Sërbëve dhe çka ndodhi krejt me te, e çfarë vuejtjesh pësoi, së si ia rrëmbyen armët, petkat e calikun dhe si kaloi Sharaci, tue tërhëqë tramvaje dhe tue sjellë dollapin e kopshtarit.
Tash gojtari erdhi nji grimë në vedi dhe tha:
— Eh, vlla, ke punue cok marrzisht.
— Më duel ma mbi kapuç kukama dhe thirrja e pamejshme. U valavita në vorr, u valavita ma tepër se pesë kavaljete dhe nuk mujta cok me durue ma tepër!
— Ama në kangë këndohen ato sende, bre vlla, i im! Njerzit vetëm këndojnë ashtu. Ti nuk din çka asht poezija.
— Mirë, të lutem, rijerzit këndojnë, por ju ashtu edhe keni folë, qe, ti mu tash fole poashtu!
— Mos u ban naiv, të lutem, vlla, nuk asht gjithmonë çdo gja ashtu sikurse flitet. Njeriu ashtu flet që stili të jetë ma i bukur, ma i hieshëm! Shifet se as retorikën nuk e din. Ti je njeri i kallëpit të moçëm, or vlla, prandej nuk din shum sende. Shkenca, i dashtun i im, ka shkue shum përpara. Flas, ta merr mendja, por ti duhet ta dijsh se, simbas rregullave të retorikës gojtari duhet të këtë stil të bukur, të hieshëm, te ketë mjeshtri me i entuziazmue ndëgjuesit, të përmendë gjak, thikë dhe hanxhar, verigat e robnis dhe luftën! Të gjitha këto vetëm për punë të bukuris së stilit, e kurrkush nuk mendon seriozisht, sikurse mendon ti, se duhet menjiherë me i përvjelë duert, dhe hajde, hidhu në luftë me gjithë mend. Po kështu edhë në kangë hidhet fraza: „Çou, o Mark…” e tjera, por kjo asht për punë të bukris… Nuk kupton, vlla, ke ba marri; shifet se je njeri i thjeshtë, i kallëpit të vjetër. I merr fjalët ende në kuptimin ad literam dhe nuk e din se stili letrar fillon menjiherë me dukunin e tropes dhe të figurave.
— Çka të baj tash? As zoti nuk më thrret që të kthehem mbrapa, as këtu s’mundem me qëndrue.
— Vërtet hall i madh — ndërhyni kryetari si i brengosun.
— Shum hall i madh — edhë tjerët thanë me të njajtin ton.
— Sikur të kishit zhiranta të mirë dhe të merrshit disi pare me kambial! — tha gojtari.
Marku nuk kuptoi.
— A keni miq të mirë këtu në vend?
— Përpos zotit s’gjindet kush për mue.
Nuk e kam paj probatimin t’im
Probatimin Obiliq Milloshin
Probatimin Millan prej Toplicës
Probatimin…
Marku deshti me rreshtue edhe ma, por ai gojtari e ndërpreu:
— Dy kishin me qenë mjaft, nuk duhen ma tepër!
— Por, po mendoj diçka… fiiloi kryetari mendueshëm, me madhshti e u ndal tue fërkue ballin me dorë, mbas nji heshtjeje të shkurtë iu drejtue Markut me pyetje:
— A?… A din me këndue e me shkrue?
— Dij hem me këndue hem me shkriie — tha Marku.
— Po mendoj diçka, qysh kishte me qenë sikur të paraqesish disi lutje për ndonji detyrë. Kishe me mujtë me u lutë ndokund që të të shtinë në punë si praktikant.
Marku mezi u muer vesh me ta çka asht praktikanti dhe në fund të fundit pranoi, sepse i thanë që në krye të motmotit do të kishte nga gjashtëdhetë-shtatëdhetë duket e ai trimi ishte filuz.
Ia shkruen lutjen, i dhanë nji gjysëm dinari për pullë dhe nji gjysëm dinari që t’i gjindej në ngushticë, poqese do t’i ndodhte ndonji fatkeqsi dhe e drejtuen që ta jepte lutjen në Ministrin e mbrendshme.
Радоје Домановић 