Anulimi i epsheve
Na Sërbët, i qofshim falë Zotit të mëshirshëm, kemi krye të gjitha pimët tona dhe vetëm tash mujmë, kështu ngaeshëm, me gojitë sa të na dojë qejfi, me dremitë, me u shkrrye dhe me fjetë, e kur të mërzitemi edhe prej këtyne punëve, mujmë, sa për tallje, me dalë që të shofim çka bajnë njerzit ndër vende të pafat. Thonë — i raftë gurit e drunit e sa ma larg prej nesh — se gjinden vende, ku njerzit vazhdimisht grihen e coptohen për disa të drejta për njifarë lirije dhe sigurimi personal. Lëkura i tërqethet njeriut kur mendon për fatzezë të këtillë, që ende nuk i kanë rregullue punët e veta shtëpijake, kurse na kemi mbërrijtë tashma ta mbarshtojmë Kinën e Japonin. Çdo ditë shkojmë gjithnji ma larg nga vendi ynë, e, poqese zgjat kështu, gazetarët tanë kanë me u nisë me sjellë lajme prej Marsit, Merkurit, ose, n’instancën e mbrame, prej Hanës.
Dhe unë jam antar i këtij populli të lumtun, dhe, qe, dëshiroj, për ta kënaqë modën që të ju tregoj për nji vend të largët, shum të largët, jashtë Europës, çka gjindej në te moti, shum moti.
Nuk dihet pikërisht ku gjindej ai vend, si quhej populli i tij, por me hamendje, nuk gjindet n’Europë, kurse populli mund të thirret me çdo emën qotfë, vetëm jo me emnin sërb. Në kët pikë pajtohen gjithë historianët ma të vjetër, kurse të rijt ndoshta kanë më vërtetue dhe të kundërtën. Tekembramja kjo edhe nuk asht puna jonë, prandej po e la kët punë edhe poqese e shkeli zakonin, simbas të cilit duhet me folë edhe për at send që nuk e dijmë dhe me punue at punë për të cilën nuk jemi.
Dihet me siguri se ai popull ishte shum i prishum dhe i pahajr, deng me vese dhe epshe të këqija, prandej kam edhe me ju dëfrye me te në kët tregimth.
Natyrisht, të dashtunë lexuesa, Ju nuk mundeni me besue menjiherë se kanë mujtë me egzistue kurdo qoftë njerëz aq të prishun, por ta dini, se gjithë kët tregimth e kam punue simbas shkrimeve të vjetra, të cilat i kam në dorë.
Qe, të përkthyem pikë për pikë, disa denoncime të ministrave të ndryshëm.
„Bujku N. N. prej Karës sot mbas lavrimit u kthye në mejhane, piu kafe dhe i lexoi me epsh fletoret në të cilat sulmojnë ministrat e sotshëm…”
„Mësuesi T. prej Borkës, tek sa del prej shkolle, tubon katundarët rreth vedit dhe iu mbushë mendjen që të themelojnë ekipën korale. Përpos kësaj, ai mësues luen rrasash me shegërta, kurse me nxanës luen me sumbulla, dhe asht shum i damshëm e i rrezikshëm. Disa katundarëve u ka lexue libra dhe u ka ofrue që t’i blejnë. Ky njeri i keq nuk mimd të durohet, sepse e prish moralisht tanë rrethinën dhe u çpifet qytetarëve të qetë e të ndershëm se si kërkojnë liri kurse për vetë çashtjen, flet vazhdimisht se si lirija asht ma e ambël se çdo send. Pin duhan shum dhe pshtyn kur pin duhan.”
„Prifti Gj. prej Sarës, mbas meshës në faltore, ka shkue në nji mbledhje politike në qytetin e afërt.”
Qe, shifni, çfarë skandalesh ndodhin në botë.
Vreni matej.
„Gjykatsi S… sot ka votue për administratën komunale. Ky gjykatës i pamarre merr fletoren e opozitës dhe e lexon me epsh. Pat guxim me thanë në gjyq se nuk asht aspak fajtuer nji katundarë që pandehet për fyemjen dhe kundërshtim pushteti, para dëshmitarëve tha se nuk do të blejë kurrgja në dyqanin e kryeplakut Gabor. Përpos kësaj, po ai gjykatës rrin i mendueshëm e kjo asht provë e qartë se asht plot me vese dhe sigurisht trillon ndonji komplot të madh kundra regjimit të sotshëm. Duhet me e paditë për fyemje të sundimtarit, sepse ai tekembramja nuk mundet me qenë mik i dinastis, mbasi shkon në kafe te kafexhiu Mor, e gjyshi i Morës ka qenë mik i ngushtë me probatimin e Leonit që bani at tollovi në Jamb, kundra veqilave t’Oborrit mbretnuer, të gjyshit të sundimtarit të sotshëm!”
Gjindeshin njerëz edhe ma të këqij në kët vend fatkeq. Lexoni vetëm kët denoncim:
„Avokati prej Tulës përfaqsoi nji të vobekët, babën e të cilit e mbytën vjetin e kaluem. Ai avokati pin birrë me epsh dhe shkon në gjueti dhe çka asht ende ma zi, ka themelue njifarë grupi për të ndihmue të vobekët në rrethinën tonë. Ky asht ai bastardhi faqezi që flet se spiunët e shtetit janë njerzit ma të këqij!”
„Profesori T… ka vrapue nëpër qytet me fëmij të ndryshëm avanturista dhe ka vjedhë dardha prej pemëshitsit, kurse dje ka gjuejtë me llastik pëllumba dhe ka thye nji dritare në nji ndërtesë shtetnore. Këto faje dhe kishin me mujtë me iu falë, por ai shkon në mbledhje politike, voton ndër zgjedhje, bisedon me qytetarët lexon fletoret, flet për huan shtetnore dhe çfarë turpsinash nuk ban ende në dam t’arsimtarit!”
„Katundarët prej Barës kanë fillue me ndertue shkollën e re dhe si duket, me kët ves do të flliqet tanë rrethina. Duhet me e ndalue nji orë e ma parë kët korent të ndytë, të damshëm për shtetin!”
„Zanatlit prej Barës themelojnë sallën e leximit dhe tubohen në te për çdo mbramje. Ky epsh ka zanë rrajë të thellë, veçanërisht te të rijt, kurse pleqt janë të mendimit që përpos sallës së leximit të themelojnë — fondin e pensionit të zanatlive. Kjo nuk mund të durohet në krahinën tonë sepse u ep shembull të keq gjithë qytetarëve të ndershëm që nuk shajnë ministrat!… Nji zanatli madje kërkon ndamjen e punës!… Epshe rrënqethse!…”
„Katundarët prej Padovës kërkojnë vetëqeverimin komunal! Qytetarët në Trojë lirin e zgjedhjeve”
„Shum nëpunës të këtushëm kryejnë me ndërgjegje punën e vet, pos kësaj, i bijnë flautës dhe i dijnë notat!”
„Sekretari Miron kërcën epshëm ndër çfaqje dëfrimi dhe han farë të krypshme tue pi birrë. Duhet me e qitë prej punës që të sherohet prej atyne epsheve”.
„Mësuesja Hella blen lule çdo mëngjes dhe kështu skandalizon tanë rrethinën. Nuk mund të durohet, sepse ka me na prishë rinin”.
Kush do të kishte mujtë me i radhitë tana epshet e ndyta të këtij populli fatkeq? Asht mjaft me thanë se ishin vetëm dhetë vetë të vlefshëm dhe të pastër në tanë vendin, kurse krejt tjerët, dhe burrat dhe grat dhe pleqt dhe të rijt, të prishiun në temel si thuhet.
Çka mendoni, si do t’u jetë dukë vehtja atyne dhetë vetëve të mirë në kët vend të prishun?… E randë, shum e randë, ma së forti për shkak se ishin të detyruem me shique medoemos shkatrrimin e vendit të tyne të lindjes, të cilin e dojshin aq nxehtsisht. Nuk flejshin as ditën as natën nga kasaveti: Si do t’i përmirsojnë bashkëqytetarët e vet krahthatë, si do ta shpëtojnë vendin nga shkatrrimi? Plot me flakë patriotlke, plot me virtyte e fisniki, ishin në gjendje me durue të gjitha flijimet për lumnin e atdheut të vet. Dhe nji ditë prej ditësh shtrënguen zemrën trimneshë, përkulën kryet përpara vullnetit të fatit t’idhët i cili u caktoi barrën e randë që të bahen ministra, dhe muerën mbi vedi detyrën fisnike që ta pastrojnë vendin nga mëkatet dhe epshet.
Ishin të kulturuem, por nuk ishte punë e lehtë me i dalë në krye menjiherë njij ndërmarrjeje kaq të randë. Në fund, njiherë, atyne që ishin ma mendjetrashë (këta n’at populi njifshin si ma mendjehollët) u vetoi nëpër krye mendimi se duhet me e mbledhë Parlamentin populluer, por që në te punën ta kenë në dorë të huejt. Të gjithë e pranuen kët ide të mrekullueshme dhe muerën me shpenzimet e shtetit me mëditje, dyqind vetë dhe kaq kapën të huej të cilët i kishte qitë puna rastsisht në kët vend për tregti. Këta u mprojtën, kundërshtuen, por zori i bacës s’ka kufi!
Kësodore u mblodhën katërqind të huej që të jenë deputetë dhe të zgjidhin çashtje të ndryshme për lumnin e vendit, të jenë shprehje e dëshirave të popullit.
Kur kryen punë kështu dhe gjetën nji numër të mjaftueshëm njerzish, të cilët i emnuen deputetë të popullit, menjiherë shpallën edhe zgjedhjet e deputetëve të popullit. Mos u çuditni për këte, sepse nji zakon i këtillë mbretnonte n’at vend.
Filluen mbledhjet e parlamentit — vendosin, flasin, diskutojnë… Nuk asht lehtë me krye nji detyrë kaq të randsishme. Gjithçka ishte lehtë dhe ecte shpejt, por teksa erdhi puna te epshet, menjiherë u hasën vështirsina derisa u gjet dikush dhe propozoi që të vendoset anulimi i të gjitha epsheve të vendit.
— Rrnoftë folsi, rrnoftë! — gjimon në sallën e parlamentit brohoritja e gëzueshme prej të gjithë gërmazeve.
Të gjithë e pranuen me gëzim propozimin dhe u muer vendimi:
„Përfaqsija e popullit tue pa se epshet pengojnë përparimin e popullit e ndien vedin, të shtym që të shtojë, në ligjin e ri edhe kët pikë e cila thot:
„Të gjitha epshet mejnë prej sodit dhe anulohen si të damshme për popullin dhe vendin”.
Nuk kaluen as pesë minuta prejse u nënshkrue ligji për anulimin e epsheve për të cilin u shamatuen vetëm deputetët dhe shifni çka ndodhi në popull në të gjitha anët pa ndryshim.
Asht mjaft që të ju përmendi të përkthyem nji vend prej shënimeve të dikujt:
Qe fjalë për fjalë çka thot shënimi.
„…Kam pi duhan epshëm. Sa zgjohesha menjiherë në cigare. Nji ditë u zgjova, dhe e mora kutin me duhan dhe e dredha (simbas zakonit) cigaren. Diqysh m’erdhi si punë e papërshtatshme (atëherë bash ai deputeti propozoi) kur, qe, befas ndjeva se si m’u dridh dora vetë dhe cigarja, e shiqova dhe pshtyna me neveri…” „Nuk due me pi ma” — mendova dhe duhani më duket i ndytë dhe nuk muj me e shique me sy. U çudita çka më ngjau kështu befas dhe dola n’oborr. Kur atje, çka me pa! Para derës kojshija im gjithmonë i dejun, që nuk mundte me ndejtë pa venë asnji çast, qëndronte burri i dheut esull, kqyrte para vëdit dhe kruente kryet.
— Qe ta pruna venën — i tha sherbëtori dhe ia dha shishen si dhe ma parë.
Kojshija im e kapi shishen dhe e përplasi për toke, ajo u thye pirra pirra.
— Uh, sa gja e neveritshme! — vikati ai me urrejtje, tue kqyrë venën e derdhun.
Mandej heshti gjatë dhe kërkoi sheqer me ujë.
Ia pruen, e piu sheqerin me ujë dhe shkoi në punë.
Grueja e tij filloi me qa prej gëzimit kur pau se si burri i saj u përmirsue aq fort.
Njani prap, kojshija tjetër, që lexonte epshëm fletoret rrin te skaj i dritares së hapun, e edhe ai dukej disi i ndryshuem dhe i çuditshëm.
— A i keni marrë fletoret? — e pyeta unë.
— Nuk muj me i shique ma fletoret, kaq fort, diçka më janë neveritë. Bash tash jam tue mendue që të marr me lexue arkeologjin ose gramatikën e greqishtes — u përgjegj ai, e unë kalova dhe dola në rrugë.
Tanë qyteti ka ndryshue. Nji politikan i epshëm, ishte nisë me shkue në nji mbledhje politike. Ecte burri i dheut rrugës kur qe përnjiherë u kthye dhe vrapoi mbrapa thuese e ndoqi ndokush.
Fillova me u çuditë çka i ndodhi dhe e pyeta pse u kthye kaq shpejt.
— U nisa në mbledhje, kur qe befas më ra në xnend se asht ma mirë me shkue në shtëpi, me porositë ndonji libër bujqsije dhe industrije shtëpijake dhe me lexue e me u përsosë në punë. Çka kam me ba në mbledhje — tha ai dhe ngarendi në shtëpi që të studjojë lavërtarin.
Nuk mujta me ia spjegue vedit çudin qe ndodhi befas, u ktheva në shtëpi dhe mora me shfletzue psikologjin. Deshta me lexue pjesën në lidhje me epshet.
Hasa në fletën ku shkruen „Epshet”. Kishte mbetë vetëm titulli kurse krejt pjesa tjetër ishte zbardhë, paj thuese kurr nuk ishte shkrue në te asnji send!
O, çka asht tash kjo, pash emnin e Zotit?!
Në tanë qytetin nuk mundesh me gjetë kurrkund njeri të keq dhe t’epshëm për çdo gja qoftë dhe deri kafshët u banë ma të mençme!
Të nesërmen lexuem në fletore vendimin e parlamentit. Deshta me lexue gjithashtu në lidhje me epshet.
— Ah, ha, kjo asht, pra! — Bërtet secili. Çuditemi na çka u ba me ne, po këte a po e shef, parlamenti anuloi epshet!
Këto shënime janë të mjaftueshme me spjegue çka ndodhi në popull kur në parlament u aprovue ligji për anulimin e epsheve.
Tashma të gjithë e gjithkush e muer vesh kët gja dhe çudija prani, kurse mësimdhansit u epshin mësim nxanësve nëpër shkolla në kët mënyrë:
„Dikur gjindeshin në shpirtnat e njerëzve edhe epshet dhe këto kanë qenë njana prej pjesëve ma të ngatrrueme e ma të randa në psikologji, por me vendimin e parlamentit epshet janë anulue, kështuqë tash nuk gjindet ajo pjesë në psikologji sikurse as epshet nuk ekzistojnë në shpirtin e njeriut. Epshet janë anulue me datën … vjeti …”
— Shyqyr Zotit që nuk jemi të detyruem me i mësue! — pëshpëritshin nxansit, të kënaqun me kët vendim të parlamentit, sepse për orën e ardhshme duhet vetëm me mësue:
„Me datën … vjetin …, me vendimin e parlamentit janë anulue të gjitha epshet dhe kështu nuk ekzistojnë ma asish në njerëz!…”
Posa ta flasë këte pa gabim merr notën shum të mirë.
Qe, kështu ai popull shpëtoi me shpejti prej epsheve, u përmirsue dhe prej atij populli, simbas dofarë gojdhanash, lindën engjujt…
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Punët tona (2/2)
U mblodhën qytetarët të pasun e të vorfën, të njoftun e të panjoftun.
Njani prej ma të shquemve nga konvokatorët e kësaj mbledhjeje hapi mbledhjen me këto fjalë:
— Zotni, të gjithë e dini fatkeqsin në të cilën ranë aq krahina të popullit tonë. Nuk asht nevoja as që të ju flas sa dam të madh ka psue vendi ynë, sepse të gjitha i dijmë mirë, të gjithë e ndjejmë damin, i cili nuk mundet me u shpërblye; kjo asht nji plagë e cila ka me u shërue me vështirsi. Por, zotni, poqese nuk mund të shpërblehet ai dam i madh, dami mundet me u pjestue, sepse do ta bajmë ma lehtë të gjithë tok se sa disa veçeveç; na mujmë, zotni, me fshi shum lot, mujmë me e lehtsue mjerimin e madh e fatkeqsin e kaq familjeve. Na Ju kemi ftue këtu që të këshillohemi e të mendojmë vllaznisht e sinqerisht se si do të mujmë ma mirë; ma shpejt e ma tepër, me u ndihmue atyne familjeve të mjera. Unë mendoj se të gjithë neve këtu, të gjithëve pa ndryshim të profesionit tonë dhe bindjeve politike, na udhëheq ndjenja ë përbashkët, të cilën na dikton zemra sërbe — ndjenja e moralit të naltë të Krishtit: „Ndihmoje t’afërmin tand si vetvehten…”
Në mbarim të fjalimit përmendi se si asht rregull gjithkund që të zgjidhet kryetari, i cili do ta udhëheq mbledhjen dhe lutet që t’i lejohet me e kandidue ose që qytetarët ta kandidojnë vetë nga mesi i tyne.
Filloi potera.
— Le të kandidojë vetë! — bërtitën.
— Na do të kandidojmë! — bërtitën të dytët dhe turma filloi me u nda ndër grupe të vogla.
— Bahuni ju kryetar, pse të humbasim këtu kohë! — bërtitën të tretët.
Mendimet u ndanë, zanet gjithnji ma të forta e ma të forta dhe ma në fund, nga rrëmuja kurrgja nuk mujti me u marrë vesh. Ai folsi, që hapi mbledhjen, i bie ziles, lutet që të mbajnë qetsi, publiku ngreh duert, zanet piskasin. „Ju lutem t’ma epni fjalën” Tërhiqen prej palltave, e bindin njani tjetrin me duer e disa u zemruen e shkuen.
— Uluni që të votojmë! — vikati njani që ishte çue në maje të gishtave dhe vu duert në të dy anet e gojës, vikati aq shum sa iu ngritën të gjithë dejt e qafës.
£ me të vërtetë të gjithë u ulën. Kryetarit (atij të përkohshmit) tashma iu turbulluen syt dhe ra prej të lodhtit, mezi flet, i asht marrë tashma zani:
— Ju lutem, zotni, këtu keni tri propozime, do të votojmë për secilin me radhë:
— Mosni kështu — u ngrit ai përsëri dha vikali. Por, kush don që të mbetet ky kryetar, le t’ulet, e kush asht kundër le të çohet ne kambë.
Shumica ndejti dhe kështu mbet kryetar po ai që hapi mbledhjen.
— Ju më keni dekorue me nji nderë të rrallë dhe unë do të mundohem… Kështu e filloi fjalimin bukur të gjatë, në të cilin falënderoi mbledhjen, e cila e zgjodhi dhe në mbarim shtoi se asht e nevojshme „që të zgjidhen edhe nënkryetari e dy sekretarë, të cilët do të mbajnë procesverbalin.”
— Kandidoni ju! — bërtitën disa.
— Për nënkryetar Tomë Tomiqin — bërtitën të dytët.
— Nuk e duem Tomën! — bërtitën të tretët.
Të katërtët kandidojnë sekretarët.
Dikush bërtet prap kundra atij kandidimi.
Pak nga pak, përsëri lesh e li, mosmanrëveshtje.
— Me çuemje dhe me ulje! — vikati përsëri ai prej karrikës.
U vendos që të kandidojë kryetari dhe ai, kuptohet, si ma të përshtatshëm kandidoi ate që zgjatet dhe hyp në karrikë.
Kështu deri afër mbramjes u zgjodhën nënkryetari e dy sekretarët.
Ata, sikurse asht ma rregulli, falënderuen mbledhjen që i zgjodhi dhe u ulën ndër vendet e tyne.
Mbasi u mbaruen të gjitha pikat e programit të kësaj mbledhjeje, kumtoi se mbledhja u mbyll…
Kryetari deshti me thanë edhe diçka, por potera që ngrihej si me komandë, ia ndërpreu fjalën. U ndie nga të gjitha anët:
— Çka u ba me „propozimin e antarëve?”
— Kjo mbledhje nuk asht ba që të zgjidhet kryetari.
— Nuk e duem.
— Epma fjalën!
— Fjaaalën!… — vikati njani që hypi në karrikë, u çue në maje të gishtave, shtërngoi grushtin, gafrroi flokët, djersa i kulloi në fytyrë, zgjati qafën dhe iu çuen të gjithë dejt e qafës.
Nënkryetari e shtyni kryetarin, e edhe ai hypi në karrikë e bertiti:
— Janë në rend edhe propozimet për antarët.
Turma u qetsue. Ai këceu prej tavolinës, nënkryetari u ul prej karrikës.
— Le të paraqitet kush don me folë!
Të gjithë u sollën kah ai që kërkoi fjalën, tue bërtitë. Ai e rregulloi qaforën, zu me ecë kadalë, zgjati qafën, gëlltiti pshtymën me vështirsi të madhe, mbylli syt dhe foli nëpër dhambë:
— Deshta me folë për propozimet.
— Paj, propozo, bre vlla! — vikati nënkryetari nevrikshëm.
— Tash për tash nuk kam kurrgja me propozue!…
Njani u çue prej qoshes, duel dëjsisht pak përpara, u mbështet me dorën e majtë dhe e zgjati të djathtën për me kërkue fjalën, kapardisun, disi me fytyrë të tharptë:
Le t’urdhnojë të flasi Simë Simiqi.
Sima u kollit, edhe ai e gëlltiti pshtymën, shiqoi rreth vedit dhe filloi me za t’ultë:
— Unë po konstatoj, zotni që këtu nuk mund të ketë as marrëveshtje as këshillim vllaznuer…
— Spjegoni çka deshtët me thanë me ate — vikati nënkryetari.
— Ju lutem mos ma preni bisedën…
Ta ndëgjojmë.
S’duuuem!
Folsi i lidhi duert kryq, qëndroi si statujë midis atij mash-mashi, që u ba për nji çast.
Potera u pashit.
— Unë, zotni, po e përmendi përsëri se këtu nuk mundet me u ba punë e përbashkët (zani bahej gjithnji ma i fortë…). Duket se konvokatorët kanë dashtë vetëm me paradue dhe nuk…
— E ndaloj që të flasi! — piskati nënkryetari.
— Ta ndijmë
— Ashtu asht!
— Poshtë ai!
— Le të qitet jashtë!
Zanet e kryqzuen, duert u përzien, njerzit zihen, shahen, filluen me e kërcnue me shkop njani tjetrin. Nënkiyetarit iu muer zani dhe theu zilen; ai prej tavohnës piskati prap: „Due me folë”.
Folsi, i ftoftë si shkambi, i lidhi duert kryq, dhe tue heshtë priti rezultatin e asaj potere të tmershme.
Tueqenëse kishte kalue nata bukur fort e zanja bahej gjithnji ma e madhe e ma madhe, sepse kaluen në qërimin e inateve dhe të punëve personale, atëherë u kumtue se mbledhja u ndërpre. Mirëpo, këte as që e ndëgjoi kush prej antarëve, por vetëm kryetari, nënkryetari dhe sekretarët braktisën vendet e tyne.
Disa shkojnë në shtëpi, zihen rrugës, do tjerë u nisën dhe u kthyen me u thanë ende ndonji send atyne me të cilët ishin shamatue. Nji grup i vogël mbeti edhe mbas mesnate.
U sqaruen ndër vedi në njifarë mënyre dhe ia mshuen pijes. Pinë dhe u zunë ende dy tri herë deri n’agim dhe dy tri herë u pajtuen, mandej u shpërndanë edhe ata.
Të nesërmen menjiherë filloi pëshpëritja, e ngamja, agjitacioni. Këtu u përzien edhe politika, edhe çashtjet personale edhe inati, të qenunat e të paqenunat dhe këto nuk munden me u spastrue lehtë çil e mbyll syt. Disa gazeta sulmuen Tomë Tomiqin dhe konvokatorët se si kanë dashtë, „Simbas zakonit të vet të vjetër, të bajnë spekulim dhe në kët rast” dhe shtuen: „Në kët rast të turpshëm do të kthehemi edhe njiherë që të thomi për te ndonji fjalë ma tepër, kurse tash për tash vetëm po shënojmë sa na ngarkon detyra gazetare.”
Gazetat tjera, prap shkruejnë se si Tomë Tomiqi, qytetar i njoftun e i nderuem me disa „qytetarë shum të njoftun të këtij vendi, konvokoi mbledhjen e patriotëve, që të këshillohen qysh do t’u ndihmojnë të damtuemve prej përmbytjes. Zotni Toma e paraqiti vuejtjen e banorëve të krahinave të shkretnueme në nji mënyrë t’atillë, në fjalimin e tij të shkurtë e të qartë, sa që na do t’ua japim në tansi lexuesve tanë në numrin e ardhshëm. Por, kët punë fisnike e penguen ngatrrestarët e njoftun në krye të të cilëve gjindet famëkeqi Sima Simiqi”… etj.
Edhe nëpër gazeta edhe gojarisht ndër biseda të natës, çashtja u koklavit gjithnji ma tepër e ma tepër, kështuqë filluen nëpër gazeta „prozhmime” të ndryshme plot shamje.
Gjatë pesëmbëdhetë ditëve u banë disa mbledhje që ishin gjithnji ma të bujshme e ma të bujshme. Thonë se në njanën kërsitën edhe disa shuplaka.
Tekembramja fitoi grupi, të cilit i printe Sima Simiqi, kurse Toma e njerzit e tij „ngritën duert“, dhe zunë me sha nëpër gazeta.
Sima Simiqi konvokoi mbledhjen. U mblodhën gjind ma tepër se kurr.
Natyrisht se edhe kët herë nuk u kalue pa diskutime. Prap zgjedhja e kryesis së nderit, zgjedhjet e ngushta, „çuemje e ulje”, „largim prej temës”, „zgjedhja e tre vetëvë që të vërtetohet procesverbali” sqarime personale, gjysëm orë pushimi. (Gjatë pushimit zihen ma së forti) „Të vendosim” „Të bisedojmë edhe ma!” „Kjo çashtje nuk mundet kështu, fët e fët”. „A jeni marrë vesh ndër vedi?” „Mbledhja të shtyhet për nesër”! Votohet edhe për këte dhe mbledhja shpërndahet përsëri me poterë.
Nesër përsëri mbledhje. Të lexuemit e procesverbalit „A don kush me ba ndonji vrejtje?” „Ju lutem të ma jepni fjalën“. Në reeendin e ditës!”
U dha propozimi që të themelohet „Shoqnija për ndihmën e të damtuemve nga përmbytja”.
— Më thot mendja — muer fjalën njani — se nuk asht e nevojshme me u kufizue vetëm në përmbytje, por në të damtuemit pergjithsisht.
I pari mpron propozimin e tij, kuvendtari tjetër e hjedhë poshtë. Muerën e dhanë tanë nji orë.
— E muerëm vesh, të vendosim!…
— Ju lutem të ma jepni fjalën!
— Nuk mund të flitet ma!…
— Kam nji propozim të ri!
— Të vendosim ma parë për këte!
— Janë paraqitë edhe dhetë kuvendtarë që të flasin për kët punë, a dëshiron mbledhja me i ndëgjue?
— Auuu!… Nuk duem!… Duem!… Le të shtyhet!… Veni në votë.
Kështu punohej gjallnisht prej ditës në ditë. Për çdo çashtje mendojshin dhe këshilloheshin me temel. Këtu zgjidheshin njerzit që duhet me shkue te persorialitetet në pozitë dhe me i lutë për kët e për at punë, mandej zgjedhjet e gjashtë vetëve, që kanë me i përpillue statutet e shoqnis”. Dhe këtu për çdo artikull të rregullores, shkojshin hava nga disa mbledhje. Po, mandej, bahej thirrja për me u shkrue n’antarsi; kryesija e përkohshme, don me thanë ma së pari zgjedhja e kryesis së përkohshme, e cila duhet të konvokojë mbledhjen e antarëve mbrenda njij afati dhetë ditësh, për t’u zgjedhë kryesija e përhershme.
Kryesija e përkohshme u zgjodh mbas disa mbledhjesh të bujshme, mandej erdhi rendi që të zgjidhet komisioni i mbikqyrjes dhe i kontrollit, mandej u ba zgjedhja e dy vetëve për shqyrtimin e llogarivë. Dhe tashma kishte hy në rregullore: Komisioni i mbikqyrjes ka të drejtë gjithmonë me konvokue mbledhjen e të gjithë antarëve të shoqnis!
Dhe tash fillon konstituimi i këshillit drejtues dhe kjo punë nuk bahet menjiherë çil e mbyll syt, shpejt e shpejt.
Të gjitha u kryen, u fonnue shoqmja, u shpall thirrja për t’u regjistrue n’antarsi. Mblidhen pare, pritet vetëm që të plotsohet shuma toptan dhe të dërgohet.
Kur qe, nji ditë, komisioni i kontrollit befi, shqyrtoi llogarit dhe gjeti se asht shpenzue shum material zyre. Ta merr mendja, e u konvokue mbledhja. Dhe këtu bahet rrëximi i këshillit drejtues, shamatë e re, zhurmë e re.
Përsëri biseda të gjata nate, përsëri nji varg i tanë mbledhjesh.
Nji vjet e diçka ma tepër u banë mbledhje e këshillime, por shuma nuk u plotsue.
Tekembramja, polli nji propozim, kështu pranë gotës me birrë, më tepër privatisht.
— Na, or vlla, t’ia dërgojmë ato të holla kujt duhet dhe të flejmë menden. Çka dreqin na duhet shoqnija dhe këto marrzina… Epma nji gotë birrë… Puna ma e pastër!… Tërrt e vërrt, hahemi atje si të marrë, bajmë poterë dhe bile ta dish pse!
— Drejt je tue folë — shtoi tjetri. A shef, për këte duhet të bisedojmë nji ditë kur të takohemi.
— Mirë, atëherë të takohemi nji ditë dhe të bisedojmë për së rrafshti për të gjitha punët dhe fi spastrojmë hesapet me ato dokrra! — tha i treti.
— Unë nesër nuk kam me mujtë! — tha i katërti.
— Nuk fisht e thanun nesër!… Do të takohemi nji ditë dhe do të bisedojmë kur me u takue. Të caktohet dita pikërisht dhe të takohemi të gjithë! — tha i pesti.
— Paj, gati, kishim me mujtë tash? Të gjithë jemi këtu! — tha i gjashti.
— E, tash, kjo nuk shkon kështu! Duhet, vlla, që të takohemi posaçërisht për kët punë dhe jo të bajmë diçka sa për sy e faqe.
Kaloi nji kohë e gjatë. Shuma u plotsue, u rrëxuen këshillat drejtuese, u zgjodhën të reja, u ba agjitacion që shoqnija të shpërndahet, biseduen ndër vedi, u zuen, u pajtuen, paj antarët tashma u lodhën, u pashitën dhe gati i çuen duert prej gjithçkafit; as nuk paguejnë, as nuk zgjedhin, as nuk i shiqojnë llogarit. Shoqnija për ndihmën e të damtuemve, zyrtarisht, nuk u shpërnda ose anulue, por në realitet, nuk ekziston, u zhduk. As këshilli drejtues nuk ndihet si këshill drejtues, as antarët antarë. Nganjiherë, këshfu në zanje e sipër, ndihet tek tuk që ndokush të bërtasi:
— Le të mos bajë ai Uum llum, sepse mundemi me kërkue hesap për ato të hollat e shoqnis!
Me kaq puna muer fund.
Përmbytja, tashipa gati u harrue. Katundarët e atyne katundeve ku kishte ndodhë përmbytja, e muerën vendin e dami gati edhe nuk ndihej. Bile disa prej atyne katundeve i dërguen ndihma shoqnis për ndihmën e të damtuemve dhe thanë: „Tue dijtë se çka asht mjerimi kur uji e mbyt vendin dhe i merr të mbjellunat, dërgojmë… e tjera.”
Ndërkaq, menjiherë, prej thellsis, këshillat e ndryshme filluen me ia dërgue shoqnis paret e mbledhuna. Kjo u ndie edhe mbas gazetave.
— Prej kah tash kjo? — u habit kryetari i këshillit drejtues.
— Do të jetë patjetër përmbytje e re!
— Nji zot e din!
— Ndoshta nuk janë të marrë që të dërgojnë për ato përmbytjet e para katër vjetëve, kur bile edhe gjindja e atjeshme ka harrue dhe shum njerëz prej atyne krahinave dërgojnë edhe vetë ndihma.
Shum vetë e konsideruen kët ngjarje si enigmë, kurse puna asht e thjeshtë:
„Këta janë Sërbë, u asht dashtë edhe atyne kohë që të munden me u marrë vesh me temel ndër vedi, sepse nuk asht thanë kështu vetëm n’erë: „Me marrëveshtje ngrehet shtëpija!”
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Punët tona (1/2)
Shum zakone popullore humbin, por zakoni i mrekullueshëm i të parëve tonë të virtytshëm: me pi raki të nxehtë në mëngjes asht tue u ruejtë plotsisht ndër pasardhsit mirënjohtës dhe ka me kalue me zell prej breznije në brezni derisa të sillen hana e dielli, derisa të jetë gjallë Sërbi ma i mbramë. Shum fjalë t’urta të pleqvet tonë u vjetruen, u prishën, në të vërtetë, poqese mund të thuhet, u venitën, u matufosën dhe budallinat e dikurshme, pak nga pak, gjatë shum vjetve, u banë urtsina. Eeeh, çka mujmë me ba tashma kur asht ashtu. Gjithshka ec me kohën, ndryshon. Por gjindet nji fjalë e urtë, e cila si ai zakoni shum i bukur, mbeti në fuqi të plotë, dhe jo vetëm nuk prishet, por për çdo ditë çmohet dhe nderohet gjithnji ma tepër. Kjo fjalë e urtë asht: Marrëveshtja nuk e shkatrron shtëpin ose ma mirë me këshillim ngrehet shtëpija.
Na Sërbët nuk ndërmarrin asnji punë kambadoras, ashtu shpejt kuturum, por për gjithçka mendojmë thellë, këshillohemi me këte, me ate: shum sy, natyrisht, shohin ma tepër. Popull syçelë, i mençëm. Kam ndie se asnji popull tjetër, pos Sërbëve, nuk e kanë kë fjalë t’urtë gjeniale. Për kët shkak gjithë atyue iu ec puna shum mbarë, dhe vijnë, si thonë tonët, prej të gjitha anëve këtu te na, që t’ushqehen me bukë. Mirëpo Sërbi as nuk pshtyn pa u këshillue.
Kam pasë në katund nji kojshi i cili nuk donte me lëvritë prej vendit pa u këshillue.
— Do ta prashisim sot misrin? — pyesin gjindja e shtëpis.
— Paj prit të këshillohemi.
— Dita nuk pret, thot grueja. (Kjo nuk asht has Sërbjane. Ndonji bastardhe!)
— Duhet ta gjejmë Markun që të këshillohemi a të shkojmë sod te ai n’argati, dhe nesër ai te na.
Shkoi dhe e kërkoi Markun. U poqën në mejhane dhe u ulën me u këshillue. E çojnë nga nji fyt raki dhe këshillohen si njerëz të mençëm. Por biseda si biseda, kaloi në punë tjera, dhe sa çel e mbyll syt, Marku bani kryq dhe zu diçka me u përligjë:
— Pasha kët kryq që po baj dhe kët raki, mos m’u gjetët në shtëpi e kalofsha andej ku kaloi ajo, poqese flas gja kundër teje.
I pinë gotat dhe i cakrruen ndër vedi.
Dhe prap spjegime, prap justifikim dhe afirmim reciprok për miqsin e dashunin, prap cakrrim dhe, për nji grimë, kalon dita me kët punë.
— Paj çka thamë për ate? — pyeti Marku tue u nda.
— Do të bisedojmë nesër. Do të vij te ti pa zbardhë drita.
Kështu, pra, kojshija im këshillohej për gjithçka dhe nuk ndërmerrte as punët ma të vogla pa u këshillue me temel.
Ai ka qenë njeri shum i mirë, katërqind derhem Sërb.
Njiherë bante grunin prej lamës. Nji kunat i tij i ndihmonte, prap, si argat. I prunë dy qerre.
— Ku keni me shkarkue?
— Prit nji grimëz të marr frymë, çka e ke rrokë kështu për fyti, deri zoti i jep myhlet shpirtit. U dërmova në punë gjithë ditën.
— Dielli ka me perëndue edhe pak! — tha grueja.
— Le të perëndojë; at punë ka. Ma epni, fëmij at bardak!
U ul në nji tra para katojt. I lëmoi mustaqet, derdhi pak bardakun dhe bani kryq:
— Zot ndihmona, gëzona dhe epna bereqet! Për të mirë baxhanak.
Pijnë kështu, bajnë kryq dhe përshëndeten dhe si puntorë të vyeshëm, bisedojnë për punën e tyne, këshillohen a thue të bajnë edhe natën apo të flejnë në lamë, dhe nesër dita e re nafaka e re.
— Vallahi, deri tash do ta kishit bajtë prejse ia keni nisë me u këshillue pranë atij bardaku! — u zemrue grueja.
— E, asht për t’u çuditë sa budallaqe janë grat. Vetëm qesin pallavra dhe nuk mendojnë kurrgja çka flasin „Do ta kishit bajtë, do ta kishit bajtë”! E nuk pyet as qysh, as ku me shkarkue. A e din ti që hambari ende nuk asht mbarue? „Shkarko, shkarko!” Ku me shkarkue? Hajt, shkarko kur din qysh duhet dhe çka duhet!
— Çka dij unë ku ke me shkarkue; ti duhet me u kujdesë për at punë.
— A?! Unë me u kujdesë? Po çka jam tue folë tjetër, t’pafsha tue lypë me qorr për dore? A po shef që jam tuë kuvendë me burrin e dheut dhe po kujdesem çka do të… Hajt mbylle gojën dhe kqyre punën tande… Për të mirë baxhanak.
—
Por të gjitha këto janë cikrrime. Këtu ende nuk shifet as prej së largu çka asht Sërbi sikurse shifet ndër punë, ma të mëdha, ndër çashtje ma me randsi, që kanë nji vlerë ma të gjanë.
Sikur Francezët, Anglezët, Gjermanët dhe popujt tjerë, vetem të dijshin kush jeni na Sërbët dhe çka vlejmë, unë besoj ngultas se do t’u mbytshin n’ujë ose do ta vritshin vedin nga pikllimi e dëshprimi që nuk i denoji zoti me at nderë të rralië e lumni që të munden me u thirrë Sërbë. Çka të bajmë. Nuk mundemi me u ndihmue! Zoti ka urdhnue që të jetë ashtu.
Por biseda nuk ka kufi. Që mos t’i shpenzoj fjalët kot po tregoj çka kam nda menden. Zoti i madh e din athue dhe a asht dashtë që të ju tregoj ate që ju tregova deri tash përgjithsisht, por ju, lexues të dashtun nuk keni me m’u zemrue, sepse e dini që nuk kam pasë rastin me u këshillue me ju. Nëqoftëse nuk më vjen prej dore si duhet, besoni se edhe unë duhet me u zemrue kur ju, tue u idhnue me të drejtë, bërtitni: „Ta merr mendja, kështu del puna kur njeriu shkruen pa u këshillue!”
Ju kujtohen sigurisht ato përmbytjet e tmershme para disa vjetësh, të cilat e damtuen vendin tonë si asht ma zi.
Uji i mori të mbjellunat, sanën, koshat, vathet e në disa vende dhe shtëpijat u rrenuen ose u muerën krejt prej ujit. N’arat ndër shpatina uji muer përpos të mbjellunavet edhe tokën, keji mbet gur’i thatë, ndërsa toka ma e plleshme, skaj lumit, ose u mbush me nji shtresë tepër të madhe rane ose zhavari, ose lumi, tue ndrrue koritën ia hangri ndonji të mjeri tanë arën, tanë pasunin. Përshtypje e tmershme kur njeriu, menjiherë mbas përmbytjes kundron vendin e mjeruem. Ku zverdhte gruni nuk shifni korrtarët e gëzueshëm, por vendin e çveshun, ça prej vijash të thella. Atje ku skaj lumit, livadhet blerojshin, shreti, ranë dhe zhavar. Nëpër selgjishte skaj lumit dhe zakonisht ndër shum drujz t’ultë dhe driza, shiqoni se si gjethet janë përlloçë, shum degë thy, ose disi përkulë n’at anë kah ka shfrye rrëkeja, kurse ndër degë janë mbledhë grumbuj të tanë sane të nxime. Ndërmjet degëve janë ndalue drrasat, llomi, kallzët e grunit, talla e misrit dhe gjithfarë cukla kerpa, dhe çka mosjo. Të gjitha këto sende të mbetuna qesin kryet prej llomit dhe baltës dhe i japin krejt vendit të shkretnuem nji pamje edhe ma të trishtueshme e ma të mjerë. Gjaja e gjallë e untueme asht ligë dhe mëzi i ngreh kambët kur ec. As zogjë nuk gjinden aty ku ka mbytë uji. Edhe ata kanë ikë prej rrenimit dhe kanë shkue diku në vend tjetër, ndoshta për mos me lëndue zemrën e banorëve të deshpruem me kangën e vet të gëzueshme.
—
Nuk meti njeri, që ka pak zemër, të cilin nuk e troniti nji fatkeqsi kaq e madhe që goditi aq shum familje. Në tanë vendin u ndie nji lëvizje e gjallë dhe kujdes që t’u epet nji ndihmë sa ma e shpejtë familjeve të damtueme.
Menjiherë u murën masat ma të nevojshme. Të gjitha gazetat botuen në krye të vendit artikuj të gjatë, të thekshëm, plot me dhimbje dhe ngushllim të sinqertë.
„O, zot! A po e shef mjerimin e përjetshëm të popullit tonë të munduem e të vuejtun? Vallë pak asht disfata e Maricës, vallë as Kosova nuk asht mjaft, vallë as robnija pesëshekullore nuk mundet me e ngi kët fat të keq e të randë?…” e tjera.
Kështu disa gazeta. Tjerat prap vunë moton: Por, për vuejtjen në kët botë, të gjitë i mbyllin veshët deri zoti i vetëm (Zmaj) dhe fillojnë artikullin e thekshëm: „Dhe mu kur filloi me u ngritë ekonomija, mu kur populli ynë i munduem dhe i vuejtun zu me u prehë, mu kur, me ekonomin e forcueme dhe kulturën, filluen me u shërue plagët e Kosovës dhe qe, vendin tone të vaditun, me gjakun e të parëvet tanë të virtytshëm, e goditi grushti i randë i fatit të mjerë. Prej të gjitha krahinave t’atdheut tonë të dashtun mbërrijnë lajme të zeza, të papëlqyeshme, të cilat na bajnë me derdhë lotë, na dëshprojnë.
Gazetat e treta: „Çdo patriot i vertët, që e don sinqerisht vendin e vet, ul kryet dhe fshan thellë e me zemër para kësaj ngjarjeje të mjerë, para kësaj fatkeqsije që e gjeti vendin tonë…”
Kësodore të gjitha gazetat solën sinqerisht e me zemër për kët mjerim dhe thuese nguteshin që ta paraqesin para tjerëve tanë kët ngjarje sa ma trishtueshëm, sa ma thekshëm. Të gjitha e mbaruen artikullin tue apelue në qytetarët patriotë, në Sërbë, të cilët kanë dijtë gjithmonë me tregue se kanë zemër e se me të drejtë munden me ndejtë krah për krah me popujt tjerë të qytetnuem.
Pos artikujve mbërrijten letra me shumicë prej thellsis. Murën pendën në dorë edhe ata, të cilëve ajo u ishte ndryshkë moti dhe zunë me përshkrue ujën, fatkeqsin dhe shkretnin. Ata njerëz nuk e bajnë atë për lavdi, për emën, por mjerimi i mëson njeriut çdo gja. „Duhet ta kapi pendën medoemos, sepse vetë zemra më shtyn. Tue i shkrue, zotni redaktor, këto radhë, i vadis me lotë. Oh, kur shiqon njeriu kët rrenim, kur ndien piskamën e fëmijve të vegjël të pafuqishëm, t’unët…”
Në fund të letrës, e shof cok korespondentin se si, tue i fshi lotët, i bamë dyzash nga pikllimi, mbytë nga mjerimi mëzi thot tue ndesë: „Ah! pranoni, zotni redaktor edhe me kët rast bindjen e respektit tim ma të mirë”. Jemi soll zemër!
Gazetat, përpos letrave u mbushën me deklarata ngushllimi telegrafisht:
„Popullit të qarkut… Të tronditun thellë prej fatkeqsis së madhe, e cila gjeti krahinën tuej nuk mund ta lamë qe edhe në kët rast, të mos çfaqim ngushllimin tonë të nxehtë. Qytetarët — (vijnë nënshkrime të shumta).”
Posa u kryen kështu për disa dit (thuhet: sikur t’i numronte kush do të dilshin ma shum) ato punët ma të ngushtme, në të vërtetë, të domosdoshme menjiherë vazhduen matej.
Filloi formimi i këshillave, i nënkëshillave dhe këtu tashma, kuptohet, zgjedhja e këshillavet drejtuese, zgjedhjet e ngushta, konferencat, konstitutimet dhe krejt gjanat tjera të nevojshme për punë serioze e me temel ndër raste kaq të randsishme. Këshilli i zojave, merret vesh bujare, gjithashtu këshilli i zojushave bujare, këshilli i qytetarëve patriotë… Me nji fjalë tanë vendi u shndërrue në këshilla.
Shkrimtaret patriotë nxituen të shkruejnë tregime të pikllueshme, vjersha e copa të ndijshme, të thekshme, dhe këto ti botojnë „në dobi të të damtuemve”.
Koncerte në dobi të të damtuemve, dëfrime në dobi të të damtuemve.
Gazetat plot me kumtime të ndryshme, thirrje për këte e për ate, gjithçka në dobi të të damtuemve. Për shembull: „Zotni N. N. shkenctari ynë i njoftun, do të mbajë të dielen me 4 të këtij mueji konferecën e tij publike „mbi këpurdhzat e fermentueme që notojnë n’ajr” në dobi të të damtuemve prej përmbytjes. Tue lajmrue për kët gja, ftojmë zemrat patriotike të çytetarëvet tanë, të cilave u dha rasti që, pos dëfrimit të bukur, tu apin ndihmë të mjeruemve. Shpresojmë se qytetarët kanë me i përgjegjë thirrjes dhe me marrë pjesë me numër sa ma të madh në kët konferencë interesante, sepse „vlen ma tepër me e fshi nji lot vorfanjak se sa me derdhë mori gjaku”, sikurse thot në mënyrë të mrekullueshme poeti Bajron”.
Binë, si prej tokës, legjione udhtarësh artistësh dhe artistesh, që, sa ma shpejt aq ma mirë, të fluturojnë ndër të gjitha krahinat e atdheut tonë, që edhe ata t’u gjinden të damtuemve në fatkeqsi, tue dhanë çfaqje „T’ardhunat neto prej çfaqjeve janë caktue për të damtuemit nga përmbytja.” Kështu prap u bahet thirrje zemrave patriotike e të mshirshme.
Vetëm për këte shkruhet, për të flitet, bisedohet.
Bisedojnë zojat:
— A doni me shkue në çfaqje?
— Në cilën?
— Paj, pash zotin, n’at çfaqjen e madhe në dobi të të damtuemve prej përmbytjes! Do të jetë shoqni shum e zgjedhun. Zojat ma në za janë n’at këshill:
— Uh, gjindja e mjerë!… Vërte asht nevoja me shkue, por duhet me shpenzue!
— Edhe na, besoni, kemi shpenzue shum, por megjithate, burri im thot se nuk i dhimben të hollat për at punë. Iu desht medoemos me pre tesha për vedi dhe për mue nji fustan mëndafshi për kët çfaqje, sepse, ta merr mendja, aty do të jetë tanë parija dhe duhet me dhanë ndihmë ma të madhe se rëndom, mandej qerri… Leni, ju lutem, kjo kushton nji dreq e gjysëm. Por, prap po mendoj se në çfarë gjendje janë ata njerëz të mjerë atje. I keni lexue gazetat.
— I kam lexue. Ofshe — zot, të mjerët, sa më dhimben. Bash duhet me shkue edhe na.
Ndahen dhe të nesërmen burri fugon si i hutuem. Kërkon zhirantë, dhe paraqet kambialin. Grueja blen pëlhurë mëndafshi e qep për vedi në kambë e në dorë, njerzit punojnë gjallnisht. Por, si thonë, për nji punë kaq bujare njeriu duhet edhe me fugue dhe me u flijue dhe, për zotin, edhe me shpenzue, sepse nuk e kanë lehtë as ata të mjerët që presin, ndihmë.
Dhe me të vërtetë, ajo çfaqje e madhe qe e frenkuentueme shum mirë. Si lajmruen gazetat: „u shpenzuen ma se 3.000 dinarë për dekorimin e sallës, e cila, në saje të shijes delikate të zojave bujare, ishte shtrue në mënyrë madhshtore, sa njerin nuk mundte me dijtë ku me kqyrë ma parë dhe prej çkafit me u mrekullue ma tepër!”
Po këshillat e qytetarëve patriotë? Ato punojnë nëpër tanë vendin. Gjithkund njerzit nguten, nuk rrijnë kurrkund.
Unë prej të gjitha punëve, do të ju tregoj vetëm në lidhje me themelimin e shoqnis pëv të ndihmue të damtuemit nga përmbytja.
Nuk u fol as dy tri dit nëpër gazeta „për ngjarjet e mjera n’atdhe” e zemrat sërbe gufuen prej mshirës.
Njerzit, në fillim, bisedojshin për ato punë vetëm nëpër pijetore, tue çue nga nji gotë birrë dhe disa prej tyne kuvendojshin se si kishte me u dashtë me marrë masa dhe me vrapue në ndihmë.
— Duhet, vlla, të mblidhemi njiherë posaçërisht dhe të bisedojmë për at punë seriozisht dhe të këshillohemi çka të bajmë — tha njani:
— E, po kjo asht ajo që po them unë.
Kjo punë nuk a bahet përnjiherë shkel e shko, por të mblidhemi disa prej nesh dhe të bisedojmë — foli i dyti.
— Bukur, po pse tash nuk po bisodojmë? — tha i treti.
— Bash je njeri i marrë! — tha i pari përsëri. — Si tash. Hajt, trego çka të bajmë?
— Unë nuk due me tregue, por që të tre të merremi vesh.
Jo Ali Hoxha, por Hoxhë Alija.
Çks të bisedojmë tjeter na prap?… Tekembramja çka mujmë na të tre Kamerier, nji gotë birrë të lutem, çka mujmë vetëm na të tre? Këtu duhet angazhue edhe njerëz tjerë me autoritet, mandej me iu përvjelë punës seriozisht. Kjo punë nuk bahet kështu, byrazer, tue pi birrë, sa çel e mbyll syt, si kur se me e gëlltitë kët gërç (u foli kështu o piu gjysën e gotës)… Ajo që nuk bahet, nuk bahet.
— Mirë, atëherë, të thrrasim Stevën, Millojen dhe disa prej njerëzvet tanë dho të mblidhemi nji ditë dhe të flasim për të gjitha punët.
— E, kjo asht tashma punë tjetër. Kështu bahet. Pse, kështu, na tre vetë kurrgja! Qe, sikur na të tre të japim nga nji, dy, po edhe ma tepër banka, çka mbush hesap?… Kurrgja… A e din ti çka vlen gruni ditën e lavrimit të tokës?…
— E, kjo asht tashma punë tjetër. Kështu bahet. Pse, kështu, na tre vetë kurrgja! Qe, sikur na të tre të japim nga nji, dy, po edhe ma tepër banka, çka mbush hesap?… Kurrgja… A e din ti çka vlen gruni ditën e lavrimit të tokës?…
Tue bisedue për kët punë kaluem në bisedë so si buka ka me u shtejtue, mandej se si tregtizat s’do të kenë punë, e ma së mbrami u ba nji bisedë e gjatë se si nuk duhet me pi birrë të re, sepse bjen në bark si plumb — e këtu, ta merr mendja, secili tregoi nga nji rast nga përvoja e vet personale.
Puna e së bisë punës, mbeti që, nji ditë të takohen dhe të bisedojnë seriozisht për gjithë çashtjen.
Kështu mendojshin dhe bajshin përgatitje okolla ndër shum vende, midis shum njerëzve derisa, thirrja nji ditë bani bujë nëpër gazeta:
„…Ftohen të gjithë qytetarët patriotë që n’orën tre mbasditë të vijnë… (Këtu tregohet emni i hotelit)… etj.” Këtu, natyrisht i bahet apel zemrës patriotizmit. Përmendet se si n’at mbledhje, tue u marrë vesh së bashku ka me u zgjedhë këshilli që ka me udhëheqë mbledhjen e ndihmave për të damtuemit nga përmbytja në tanë vendin, do të ndihmojnë edhe nënkëshillat që kanë me u formue për at qëllim ndër vendet tjera, jashtë kryeqytetit.
Te menduemit e njij kau të rendomtë Sërb
Në botë ndodhin çudina të ndryshme, e vendi ynë, siç thot shumkushi, âsht i pasun në nji masë t’atillë me çudina, saqë as ato nuk janë mâ çudina. Te na ka njerëz në pozita të ndryshme shum të nalta, të cilët nuk mendojnë kurrgjâ, prandej, ose për ta plotsue kët mungesë, ose ndoshta për arsyena tjera, filloi me mendue thellë nji ka i rëndomtë katundi, i cili nuk ndryshonte fare nga qét tjerë sërbë. Nji Zot e di çka kishte ndodhë që ai ka gjenial të marrë guximin për nji ndërmarrje – mendim aq arrogant, sepse deri tash janë dhanë prova se, nga kjo zeje, në Sërbi, ke muejtë me pasë vetëm dam. Të themi se ai i ngrati, ashtu i pasherr, nuk e din se kjo zeje s’ka hesap në vendlindjen e tij, dhe se at punë nuk po ia përshkruejmë si kurajë të poçasme civile, mirëpo prapseprap mbetet enigëm pse të mendojë pikërisht kau, mbasi ai nuk âsht as zgjedhjës, as këshilltar, as kryeplak, as që e ka zgjedjë kush deputet në ndonji parlament të qeve, ose madje (nëqoftëse âsht i kaluem nga mosha) senator, e nëqoftëse mëkantori ka andrrue që të bâhet ministëe në ndonji vend të qeve, atëherë do të duhej, përkundrazi, të stërvitej si me mendue sa mâ pak, siç bâjnë ministrat e shkëlqyeshëm në disa vende të lumtuna, sadoqë vendit tonë nuk i ec rrota e nafakës as në kët punë.
Në fund të fundit çka na intereson ne që kau në Sërbi muer zejen që e kanë braktisë njerzit, ban vaki që ai të ketë nisë me mendue pikërisht simbas ndonji instikti të natyrshëm.
Paj çfarë kau âsht ky? Ai âsht nji ka i rëndomtë, i cili – siç thot zoologjija – ka kryet, trupin dhe gjymtyrët, të gjitha si edhe qet tjerë, ngreh qerrin, kullot bar, han krypë, ripërtyp dhe buluron. Quhet Zdap.
Qe se kur filloi ai me mendue. Nji ditë i zoti i tij i vuni para qerrit atê dhe shokun e tij Torollakun ngarkoi qerrin me disa hûj të vjedhun dhe i çoi në qytet për t’i shitë. Zotnija i shiti hûjt posa mbërrijti te shtëpijat e para në qytet, muer të hollat, zbërtheu Zdapin dhe shokun e tij, e mbërtheu nën zgjedhë zinxhirin me talla kallomoqi dhe hyni i gëzueshëm në nji kafehane të vogël të kërpitet si njeri, me ndonji gotë rakí. Në qytet ishte njifarë feste, kështuqë burra, gra dhe fëmij kalojshin në të katër anët. Torollaku, i cili âsht edhe ashtu i njoftun midis qéve pak si budallë, nuk shiqonte kurrgjâ, por filloi me hangër drekë me gjithë seriozitet, u fry mirë, pëllati pak nga kënaqsija, mandej u shtri dhe filloi me ripërtypë, tue u kotë me lëzet. Nuk ua vente veshin fare njerëzve të ndryshëm, që kalojshin pranë tij në të katër anët. Ai kotej dhe ripërtypte i qetë. (Dam që nuk âsht njeri, mbasi ka prirje për karierë të naltë). E Zdapi nuk shtini kurrgjâ në gojë. Shiqimi i tij andrrues dhe dukja e tij e pikllueshme tregojshin në shiqimin e parë se ai ishte mentar me shpirt të butë e të ndieshëm. Pranë tij kalojshin njerzit, Sërbët, krenarë për të kaluemen e tyne të vrazhdë. Zdapi e shiqonte këtê dhe shpirtin e tij e kaploi pikllimi, dhimbja për padrejtsin shum të madhe dhe nuk mundë t’i nënshtrohej nji ndjenje kaq të fortë dhe të papritun, por pëllati me pikllim dhe dhimje, e në syt e tij u rrokollisën lotët. Dhe Zdapi filloi me mendue nga dhimbja shum e madhe.
– Me çka mburret zotnija i im dhe bashkatdhetarët e tij tjerë – Sërbët? Pse e çojnë kryet aq nalt dhe farefsin tim e shiqojnë me krenari dhe përbuzje të teprueme? … Mburren me atdheun, mburren me atê që fati i mëshirshëm u caktoi të lindin këtu në Sërbí. Po edhe mue më polli nana këtu në Sërbi dhe kjo jo vetëm që âsht atdheu im dhe i babës tim, por edhe stërgjyshat e mij, si edhe stërgjyshat e tyne, u dyndën të gjithë në këto vise nga vendlindja e vjetër sllave. Dhe kurrkush prej nesh qéve nuk ndien ndonji krenari për kët gjâ, por na mburremi gjithmonë me atê se kush mund të tërheqë peshë mâ të madhe në përpjetëtje, e as nji ká nuk i tha deri më sot ndonji kau austriak: “Çka don ti, unë jam ká sërb, atdheu im âsht vendi krenar Sërbija, aty kanë pjellë të gjitë të parët e mij, këtu, në kët vend, gjinden edhe vorret e stërgjyshave të mij!” Zot na ruej, na nuk jemi mburrë kurr me këtê! Njerëz të çuditshëm!
Tue mendue kështu kau e tundi kryet me pikllim, tinglloi kumbona nën fytin e tij dhe kërsiti zgjedha.
Torollaku hapi syt, e shiqoi shokun dhe pëllati:
– Ti po merresh prap me marrzinat tua. Ha, mor budallë, trashu, a nuk shef se të kanë dalë brijët, sikur t’ishte mirë me mendue, atëherë njerzit nuk do të na kishin lanë kët gjâ né qéve. Nuk do të na binte në gojë ky fat.
Zdapi e shiqoi shokun e vet trishtueshëm, drodhi kryet nga ai dhe u thellue edhe mâtej në mendimet e veta.
– Mburret me të kaluemen e tyne të ndritshme. Kanë Fushën e Kosovës, betejën e Kosovës. Çudi e madhe, po athue edhe të parët e mij nuk i kanë bajtë edhe asokohe ushtris ushqimet dhe gjanat e nevojshme për luftë; sikur të mos kishim qenë na, atëherë njerzit do të kishin qenë të shtrënguem ta kryejnë vetë kët punë. Kanë kryengritjen kundër Turqve. Kjo âsht nji çashtje e madhe, fisnike, por kush ka qenë aty. Athue kanë bâ kryengritje këta kryezbrazsit mendemëdhej, që shtijnë miza në pê gjithë ditën dhe fryhen me krenari si bibaj pranë meje, sikur ajo t’ishte nji meritë e tyne. Qe, le të marrim si shembull vetëm zotnin tim. Edhe ai mburret dhe lavdrohet me kryengritje, e sidomos me atê, në të cilën katragjyshi i tij rá dëshmor si trim i rrallë në luftë për çlirimin e atdheut. Athue kjo âsht meritë e tij? Katragjyshi i tij ka pasë të drejtë të mburret, por ai nuk ka; katragjyshi i tij ka rá dëshmor që zotnija i im si pasardhës i tij të mundte me jetue i lirë. Dhe ai âsht i lirë, por çka ban në kët lirí? Vjedh hûjt e huej, i hyp qerrit dhe unë e tërheqi si atê, ashtu edhe hûjt, pin rakí, nuk punon kurrgjâ dhe mburret me të kaleumen e ndritshme. Po sa të parë të mij kanë pré ata gjatë kryengritjes për t’i ushqye luftëtarët, athue edhe të parët e mij nuk kanë tërheqë asokohe nevojat për luftë: topa, ushqim, municion, dhe neve prapseprap nuk na shkon ndërmend të kapardisemi me meritat e tyne, sepse na nuk kemi ndryshue, na kryejmë edhe sot detyrën tonë siç e kanë krye edhe të parët tanë, me ndërgjegje dhe durim.
Ata mburren me vuejtjet e stërgjyshave të tyne, me robnin pesëqindvjeçare. Farefisi im vuen që nga krijimi, edhe na vuejmë dhe jemi rob edhe sot, por na nuk kemi bâ poterë kurr për kët gjâ. Ata thonë se Turqit i kanë mundue, pré, ngulë në hûj, por edhe të parët e mij i kanë pré si Sërbët, ashtu edhe Turqit, i kanë pjekë dhe i kanë bâ me psue mundime të ndryshme.
– Mburrën me fé, e nuk besojnë në kurrgjâ. Çfarë faji kam unë dhe mbarë fisi im që nuk na pranojnë të bâhemí krishtenë. Feja u thot: “Mos vjedh,” e, qe, zotnija i im vjedh dhe pin me të hollat, që i fiton nga vjedhja. Feja u udrhnon që t’i bâjnë mirë t’afërmit të vet, kurse ata i bâjnë vetëm keq njani tjetrit. Njeriu mâ i mirë për ta, të cilin e konsiderojnë si shembull virtyti, âsht vetëm ai që nuk ban keq, e, kuptohet, se kurrkujt nuk i shkon aspak ndërmend që të kërkojë prej ndokujt, jo vetëm që kurrkush të mos i bâjë keq kurrkujt, por të bâjë dhe mirë. Dhe, qe, shif ku kanë rá; shembujt e virtyteve të tyne janë të barabartë me çdo gjâ të padobishme, që vetëm nuk i ban keq kurrkujt.
Kau fshani thellë, e fshamja e tij çoi bile edhe pluhnin e rrugës.
Athue atëherë – vazhdoi ai mâtej mendimet e veta të trishtueshme – nuk jemi unë dhe fisi im mâ të mirë në kët pikë se të gjithë ata? Unë nuk kam vrá kurrkend, kurrkend nuk kam marrë nëpër gojë, nuk i kam vjedhë kurrgjâ kurrkujt, nuk kam pushue kurrkend nga puna e shtetit pa kurrfarë faji, nuk kam shkaktue deficit n’arkën e shtetit, nuk kam falimentue me dallavere, nuk kam lidhë me pranga dhe arrestue kurr njerzit e pafajshëm, nuk kam dëshmue rrêjshëm, nuk kam qenë kurr ministër dhe nuk i kam bâ keq vendit, e përveçse nuk kam bâ keq, u bâj mirë edhe atyne, të cilët më bâjnë keq. Mue më ka pjellë nana, e njerzit e këqij ma kanë rrëmbye menjiherë edhe qumshtin e nanës. Zoti e krijoi ndoshta barin për né qét, e jo për njerzit, por ata na rrëmbejnë edhe atê. Dhe na, edhepse hamë rrahje kaq tq mëdha, prapseprap ua tërheqim qerret, ua lavrojmë tokën dhe i ushqejmë me bukë, Por, prapseprap kurrkush nuk na i njef meritat tona për atdheun…
– Poqese feja âsht me të vërtetë send i bukur, ajo u thot atyne, njerëzve, që t’i mbajnë të gjitha krezhmet, mirëpo ata nuk duen t’i mbajnë as ato pak krezhme, e unë e fisi im mbajmë krezhme gjatë gjithë jetës sonë , prejse na ndajnë nga gjít e nanës.
Kau e uli kryet, dhe sikur të travajohej diçka, e çoi përsëri kryet përpjetë, dihati nëpër hundë me inat, dhe iu duk sikur i ra në mend diçka e randsishme që e mundonte; pëllati papritmas gëzueshëm:
– E, tash e dij, duhet të jetë kjo – dhe vazhdoi me mendue:
– Kjo âsht, pra: mburren me lirin dhe të drejtat civile. Më duhet me mendue serizoshit për këte. Mendoi, mendoi, por nuk i ecte kurrsesí. – Në çka qëndrojnë këto të drejta të tyne? Nëqoftëse policija u jep urdhën me votue, ata votojnë, edhe na do të mund të pëllatshim aq: “Pëëër”. E nëqoftëse nuk u jep urdhën, ata nuk guxojnë me votue, as me u përzie në politikë nji-nji si edhe na. Edhe ata durojnë shpeshherë pá kurrfarë faji burgimin dhe të rrahunat. Na të paktën pëllatim dhe tundim bishtin, kurse ata nuk kanë as kaq kurajë civile.
N’at çast duel i zoti nga kafehanja. I dejun, kambët i ngatrrohen, syt i ka të turbulltë, flet disa fjalë të pakuptueshme dhe tue ecë leqe-leqe, u nis kah qerri:
– Qe për çka e përdori ky stërnip krenar lirin, të cilën ia dhanë të gatshme stërgjyshat tue derdhë gjakun e vet. Ta zamë se zotnija i im âsht i dejun dhe vjedh, po për çka e përdorin lirin tjerët? Vetëm që të mos punojnë kurrgjâ dhe të mburren me të kaluemen dhe meritat e të parëve të tyne, për të cilat nuk dhanë kurrfaë kontributi mësa dhe unë.
– E na qét kemi mbetë puntorë aq të zellëshëm dhe të dobishëm, sa kanë qenë të parët tanë. Më të vërtetë jemi qé por prapseprap mund të mburremi me punën tonë të mundimshme dhe me meritat tona të soçmë.
Kau fshani thellë dhe përgatiti qafën për zgjedhë.
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Радоје Домановић 