Tag Archive | patrija
30/05/2021  

Mexxej (2/3)

(il-paġna ta’ qabel)

L’għada, kull min kellu l-qlubija sabiex imur għal vjaġġ twil inġabar. Aktar minn mitejn familja inġabru fil-post il-magħżul. Ftit biss kienu baqgħu d-dar biex jieħdu ħsieb ta’ din iż-żona.

Kienet fil-fatt xena nikkitija, li tħares lejn din il-ġemgħa nies li tant kellhom sfortuna li kellhom jabbandunaw lill-art twelidhom u l-istess art fejn kienu jidfnu lill-antenati tagħhom. In-nies dehru mfarrkin, mherrijin u b’ġildthom maħruqa mir-raġġi kefrin tax-xemx. It-tbatija ta’ dawk is-snin kollha, mimlijin ħidma, ħallew impatt fuqhom u juru viżwali mimlija miżerja u disperazzjoni. Iżda, f’dan il-mument, raw raġġ ta’ tama – mħallat man-nuqqas li ħassew ħabba li kellhom jitilqu minn art twelidhom. Id-dmugħ beda jroxx fuq ħaddejn xi rġiel xjuħ li karbu desperatament u ċaqilqu rashom b’arja ta’ stmerrija ta’ ħażen. Kienu jippreferu jibqgħu hemm ftit ieħor, sabiex huma wkoll kienu jkunu jistgħu jmutu fost dan il-ħaġar, minflok ifittxu art aħjar. Ħafna nisa ħambqu u selmu lill-maħbubin mejtin tagħhom, ta’ min kellhom jitilqu l-oqbra.

L-irġiel pruvaw jagħtu xeħta ta’ qlubija u bdew jgħajjtu, – Mela tridu tibqgħu tmutu bil-ġuħ f’din l-art misħutau tgħixu f’dawn il-griebeġ? – Fil-verità, kieku setgħu, kienu jippreferu jieħdu dawk l-inħawi misħuta u dawk il-griebeġ fqajrin.

Kien hemm il-ħsejjes u l-għajjat bħalma ġeneralment tisma’ minn ġemgħa nies. Kemm l-irġiel u n-nisa kienu qed jiqomsu. It-tfal kienu qed iwerżqu fil-benniena fuq dahar ommhom. Anki l-bhejjem kienu nkwetati. Baqar ma kienx hemm ħafna, forsi xi għoġol l’hinn u l’hawn u mbagħad tara żiemel mixrub u msewwef b’ras daqsiex u b’saqajn imbaċċin li fuqhom kienu qed jgħabbu twapet qodma, basktijiet, kif ukoll żewġt ixkejjer fuq is-sarġ, b’tali mod li dan il-povru animal ixxengel taħt dak il-piż kollu. Minkejja dan, irnexxielu jibqa’ fuq saqajh u jiżher darba kultant. Xi nies oħra kienu qed jgħabbu l-ħmir; it-tfal kienu qed jiġbdu l-klieb miċ-ċineg. It-tbalbil, l-għajjat, id-dagħa, in-newħ, il-biki, l-inbiħ, iż-żhir – irrenja fuq kollox. Anki ħmar minnhom beda jonħoq xi kultant. Madanakollu, il-mexxej lanqas kelma ma qal, bħallikieku ma kien xejn affari tiegħu. Għaref ta’ vera!

Baqa’ bilqiegħda ħosbien fis-skiet, b’rasu mniżżla. Darba kultant, kien jobżoq mal-art; dak kollox. Ħabba din l-imġiba stramba li kellu, tant kibret il-popolarità tiegħu li kulħadd kien lest jagħmel kollox għalih. Dawn it-taħditiet setgħu jinstemgħu:

– Għandna nkunu kburin li sibna raġel bħal dan. Ma nafx x’konna nagħmlu mingħajru, Alla jberikna! Konna mmutu mingħajru. Kif ngħidlek jien, bravu wisq! Kwiet, għadu lanqas biss qal kelma! – Qal wieħed minnhom waqt li kien qed iħares lejn il-mexxej b’ħarsa mimlija rispett u kburija.

– Xi tridu jgħid? Dawk li jitkellmu ħafna ma tantx jaħsbu. Raġel bravu żgur! Jaħseb u jibqa’ sieket, – żied ieħor, u ħares lejn il-mexxej bl-għaġeb.

– Mhux xi ħaġa faċli tmexxi dawn in-nies kollha! Irid jiġbor ħsibijietu peress li għandu biċċa xogħol kbir fuq idejh, – reġa’ qal l-ewwel wieħed.

Il-ħin sar biex jibdew il-vjaġġ. Stennew ftit iżda, sabiex jaraw jekk ikunx hemm xi ħadd ieħor ibiddel fehmtu u jiddeċiedi jmur magħhom, iżda la ħadd ma ġie, ma setgħux idumu iktar.

– Imorru, x’taħseb? – staqsew lill-mexxej.

Huwa qam mingħajr ebda kelma.

L-aktar irġiel qalbiena dlonk iċċirkondawh biex jipproteġġuh, fil-każ ta’ xi periklu jew emerġenza.

Il-mexxej, jitkerrah b’wiċċu l-isfel, għamel xi ftit passi u xejjer il-bastun quddiemu b’mod dinjituż. Il-ġemgħa bdiet mixja warajh u għajtet diversi drabi, “Viva il-mexxej!” Hu għamel xi ftit passi u ħabat ġol-ħajt, li kien quddiem is-sala tal-villaġġ. Hemmhekk, naturalment, waqaf; allura l-grupp waqaf ukoll. Il-mexxej resaq ftit lura u tektek diversi drabi fuq il-ħajt.

– Xi tridna nagħmlu? – huma staqsewh.

Huwa ma fetaħx ħalqu.

– X’għandna nagħmlu? Inwaqqawh dan il-ħajt! Hekk għandna nagħmlu! M’intiex tara li urina bil-bastun x’għandna nagħmlu? – għajtu dawk li kienu madwar il-mexxej.

– Hemm hi x-xatba! Hemm hi x-xatba! – għajtu t-tfal waqt li ppuntaw lejn ix-xatba li kienet oppost tagħhom.

– Isktu, tfal!

– Alla għinna, x’inhu jiġri? – in-nisa għamlu s-salib b’idejhom.

– Tgħidux kelma waħda! Jaf x’inhu jagħmel. Waqqaw il-ħajt!

F’daqqa waħda, kissruh il-ħajt, bħallikieku qatt ma kien eżista.

Qabżu l-fdalijiet tal-ħajt u baqgħu mixjin.

Bil-kemm kienu għamlu mitt pass, meta il-mexxej ħabbat ġo sġajra xewkija, u waqaf. Irnexxilu jillibera ruħu b’diffikultà kbira u wara, beda jtektek il-bastun f’kull direzzjoni. Ħadd ma ċċaqlaq.

– U issa x’ġara?– għajtu dawk li kienu qedgħin fuq wara.

– Aqtgħu din ix-xitla! – għajtu lura dawk li kienu bilwieqfa ħdejn il-mexxej.

– Hemm hi t-triq, wara ix-xitel! Hemm ara! – werżqu t-tfal u ħafna nies li kienu qedgħin fuq wara.

– Hemm hi t-triq! Hemm hi t-triq! –daħqu bihom dawk li kienu madwar il-mexxej, waqt li bdew jimitawhom bir-rabbja kollha. – Aħna rġiel għomja, kif nistgħu naraw inkunu nafu fejn ħa jeħodna? Mhux kullħadd jista’ jagħti l-ordnijiet. Il-mexxej jaf l-aħjar u l-aktar rotta diretta. Aqtgħu ix-xitla!

Huma intefgħu jiżbarazzaw il-passaġġ.

– Ajma! – għajjat xi ħadd li kellu xewka mwaħħla f’idu u xi ħadd ieħor li kellu wiċċu milqut minn fergħa tat-tut tal-għollieq.

– Aħwa, ma tistgħu takkwistaw xejn għal xejn. Tridu titbagħlu biex tirnexxu, – wieġeb l-aktar kuraġġuż fost il-ġemgħa.

Irnexxilhom iwaqqaw l-isġajra wara ħafna sforzi u komplew il-mixja tagħhom.

Wara li komplew it-tidwira tagħhom, inzertaw ċint magħmul miz-zkuk. Dan, ukoll ġie mkisser. Imbagħad komplex il-mixja tagħhom.

Fl-ewwel jum, ma tantx mxew għaliex kellhom jaħkmu ħafna ostakoli tal-istess tip. Dan kollu kellhom jagħmluh fuq stonku bażikament vojt għax xi ftit minnhom kulma kienu ġabu kien ħobż xott u xi ftit ġobon, waqt li xi nies oħra kulma kellhom xi ftit ħobż biex ixabbahom. Kien hemm xi ftit minnhom li lanqas xejn ma kellhom. Fortunatament, kien is-Sajf, allura l’hinn u l’hawn, setgħu jsibu siġar tal-frott.

B’hekk, minkejja li fl-ewwel ġurnata ma tantx kienu għadhom imxew, kellhom għeja enormi fuqhom. Ma kinux inzertaw perikli, u ma kellhomx inċidenti lanqas. Naturalment, fi proġett daqshekk kbir, dawn l-avvenimenti jridu jiġu meqjusa tnietef: xewka mweħħla fl-għajn ix-xellugija ta’ waħda mara, li għattiet b’ċarruta; tifel minnhom laqat siequ ma’ zokk u spiċċa jinfexx jibki w jzappap; raġel xwejjaħ tgerbeb fi sġajra tat-tut tal-għollieq u fekkek l-għaksa; wara li indilkitlu basla mgħaffġa, ir-raġel bil-kuraġġ kollu felaħ l-uġigħ u, imxaqleb fuq il-bastun tiegħu, zappap ‘il quddiem qalbieni wara l-mexxej. (Onestament, ħafna nies qalu li x-xwejjaħ kien qed jigdeb ħabba l-għaksa, li kien biss qed jilgħabuha tal-ferut għax kien fuq ix-xwiek biex imur lura.) Malli għadda ż-żmien, ftit biss kien għad baqa’ li ma kellhomx xi xewka f’dirgħajhom jew wiċċhom migruf. L-irġiel felħu kollox erojikament waqt li n-nisa seħħtu s-siegħa u l-mument li telqu u t-tfal bkew, naturalment, għaliex ma fehmux li dan il-ħtabit u l-uġigħ kien se jiġi premjat bil-kbir.

Għal grazzja t’Alla, lill-mexxej ma kien ġralu xejn. Frankament, biex inkunu onesti, kien protett ħafna, però xorta, dan ir-raġel kien sempliċiment fortunat. Fil-kamp tal-ewwel lejl, kulħadd talab u rringrazzja l-Alla li l-vraġġ tal-jum kien ta’ suċċess u li lill-mexxej ma kinux inqalaqlu disgrazzji. Imbagħad wieħed mill-aktar irġiel kuraġġużi beda jitkellem. Wiċċu kien migruf mis-sġajra tat-tut tal-għollieq, iżda xejn ma mpurtah minn dan.

– Aħwa, – beda. – Ġurnata ta’ suċċess tinstab warajna, għall-grazzja t’Alla. It-triq mhux faċli, iżda rridu nissapportu għaliex kollha kemm aħna nafu li din it-triq diffiċli se twassalna għall-hena. Jalla l-Mulej iżomm idejh fuq il-mexxej tagħna, minn kull deni sabiex ikun jista’ jkompli jigwidana bis-suċċess.

– Jekk għada l-affarijiet imorru bħal ma marru llum, ħa nispiċċa nitlef l-għajn l-oħra! – għajtet waħda mara bir-rabbja.

– Ajma, sieqi! – ix-xwejjaħ għajjat, imħeġġeġ mir-rimarka ta’ din il-mara.

It-tfal baqgħu jeqirdu u jnewwħu, u l-ommijiet bdew isibuha diffiċli isiktuhom sabiex il-kelliem ikun jista’ jinstema.

– Iva, ħa titlef l-għajn l-oħra, – qal bir-rabbja kollha, – u jalla titlifhom it-tnejn! Mhux xi disgrazzja għal mara waħda li titlef il-vista minn għajnejhom it-tnejn, għal kawża tajba. Imissek tistħi! Ma taħsibx għall-futur tat-tfal tiegħek? Tħalli nofsna imutu f’dan il-proġett! X’differenza tagħmel? X’inhi għajn waħda? X’użu għandhom għajnejk meta hemm xi ħadd ieħor iħares għalina u jigwidana lejn l-hena? Għandna nabbandunaw din il-biċċa xogħol biss minħabba għajnejk u minħabba sieq ix-xwejjaħ?

– Qed jigdeb! Ix-xwejjaħ qed jigdeb! Qed jagħmilha taparsi weġġa sabiex imur lura, – l-ilħna bdew jirbombjaw jgħidu minn kull naħa.

– Aħwa, kull min ma jridx ikompli mixi magħna, – Reġa’ qal il-kelliem – Ħallieh imur lura, minflok il-garr u minflok inħalluh ibaqbaqna. Sa fejn jikkonċerna lili, jien ħa nsegwi lill-mexxej għaref tagħna sakemm nibqa’ ħaj!

– Aħna kollha ħa nsegwuh! Aħna kollha ħa nsegwuh sakemm nibqgħu ħajjin!

Il-mexxej kien siket.

Kulħadd beda jħares lejl u jfesfes:

– Mitluf fi ħsibijietu!

– Raġel għaref!

– Ara ġbinu!

– U dejjem jitkerrah!

– Serju!

– Huwa kuraġġuż! Dan tista’ tara f’kull ħaġa li jagħmel.

– Dażgur! Ħitan usġajjar tat-tut – jaħrat kollox. Itektek il-bastun, ma jgħid xejn, u dejjem trid taqta’ xi jkolli fuq moħħu.

(il-paġna li jmiss)

29/05/2021  

Mexxej (1/3)

– Aħwa u ħbieb, jien smajt dak li kellkom tgħidu, iżda issa nitlobkom tisimgħu lili. Id-deliberazzjonijiet u t-taħditiet tagħna, ma jiswew għalxejn sakemm nibqgħu f’dan ir-reġjun sterili. F’din il-ħamrija ramlija u fuq dan il-blat, xejn ma seta’ jikber, anki meta kellna snin ta’ xita, aħseb u ara f’din in-nixfa li ħadd qatt ra bħalha qatt qabel. Kemm se ndumu niltaqgħu hekk u nitkellmu fix-xejn? Il-baqar qed imutu bil-ġuħ mingħajr ikel, u daqt aħna u wliedna nispiċċaw immutu bil-ġuħ bħalhom. Hemm bżonn li nsibu soluzzjoni li hija aħjar u iktar sensibbli. Naħseb li l-aħjar, nitilqu minn din l-art niexfa u mmorru infittxu art aħjar, b’ħamrija aktar fertili għaliex inkella, ma nafx kemm nistgħu nkomplu ngħixu hekk.

B’hekk, abitant ta’ xi provinċja infertili, darba kien qalilna f’laqgħa, b’vuċi għajjiena. Naħseb li fejn u meta ġara dan kollu, la jikkonċerna lilek, u lanqas lili. Huwa importanti li temmini, li din il-ġrajja ġrat x’imkien f’xi art ħafna snin ilu, u dak biżżejjed. Onestament, f’xi punt, ħsibt li ivvintajt din l-istorja kompletament, iżda ftit ftit, ħlist lili nnifsi minn din id-delużjoni. Issa, nemmen bis-sħiħ, li se nirrelata x’verament ġara, u dak li żgur ġara x’imkien u f’xi darba u li qatt ma stajt inħarref din il-ġrajja.

Is-semmiegħa, b’uċuh pallidi, imqallba u ħarsiet vojta, dgħumin, kważi ħarsiet mingħajr ebda fehim, b’idejhom taħt iċ-ċinturini tagħhom, qishom qamu mill-mewt bil-ħoss ta’ dawn il-kliem għarfa. Kollha kemm huma kienu qed jimmaġinaw li kienu f’xi ġenna tal-art maġika, fejn il-premju għat-tip ta’ xogħol li jkissirlek dahrek, kien ikun ħsad enormi.

– Għandu raġun! Għandu raġun! – fesfsu minn taħt l-ilsien l-ilħna għajjenin, minn kull naħa.

– Dan il-post qr…i…b? – instemgħet gemgima mill-kantuniera.

– Aħwa! – beda ieħor b’leħen aktar qawwi. – Irridu nsegwu dan il-parir minnufih, għax ma nistgħux nibqgħu sejrin hekk. Ħdimna u tbagħalna, kollu għalxejn. Żrajna ż-żrieragħ li stajna użajna għall-ikel, iżda għamel l-għargħar u ġarr iż-żerriegħa u l-ħamrija minn fuq l-għoljiet, sakemm ħalla biss blat mikxuf. X’nagħmlu: nibqgħu hawnhekk għal dejjem u nitbagħlu minn filgħodu sa filgħaxija biex xorta nispiċċaw bil-guħ u bil-għatx, għarwenin u ħafjin? Imissna mmorru u nfittxu art iktar fertili, fejn tħabitna jrodd il-ħxejjex.

– Ejja ħa mmorru! Ejja ħa mmorru minnufih, għax f’dan il-post, m’għadekx tista’ tgħix!

Qam il-gemgim, u kulħadd beda jitbiegħed, mingħajr ebda ħsieb.

– Stennew, aħwa! Fejn sejrin? – reġa’ beda l-ewwel kelliem. – Dażgur li għandna mmorru, imma mhux hekk! Irridu nfasslu l-pjan ta’ fejn ħa mmorru l-ewwel, inkella ħa nispiċċaw qagħda agħar milli qegħdin fiha, milli nsalvaw lilna nfusna. Nissuġġerixxi li nagħżlu mexxej li jkollna nobdu u li jurina l-aħjar triq.

– Ejjew ħa nfittxu nagħżlu! Ejjew ħa nfittxu nagħżlu minnufih, – dlonk instema’ minn kull naħa.

F’daqqa waħda, bdew ifeġġu l-argumenti…kaos totali. Kullħadd jitkellem fuq kulħadd, u ħadd ma setgħa jisma’ . Bdew jinqasmu fi gruppi, u kull persuna bdiet tfesfes f’qalbha, u mbagħad anki l-gruppi spiċċaw inqasmu. Tnejn tnejn, bdew ilabalbu, jitqażżu, jiġbdu lil xulxin minn kmiemhom, u jagħmlu s-sinjali b’idejhom biex jissilenzjaw lil ħaddieħor. Minnufih, inġabru u reġgħu bdew jitkellmu.

– Aħwa!–dlonk feġġet vuċi qawwija li għattiet l-ilħna maħnuqin l-oħra. – Hekk m’aħna ħa naslu mkien. Kulħadd qed jitkellem, imma ħadd mhu qed jisma’. Ejja ħa nagħżlu mexxej! Lil min fostna nistgħu nagħżlu? Min fostna vjaġġa biżżejjed biex ikun jaf it-toroq? Aħna kollha nafu lil xulxin sew. Anzi, għiduli min huwa dak il-vjaġġatur li qiegħed hemm li ilu bilqiegħda fid-dell, fit-tarf tat-triq minn dalgħodu?

Faqqas is-silenzju. Kulħadd dar lejn l-għarib u analizzah minn rasu sa saqajh.

Il-vjaġġatur, mezza-età, b’wiċċ mudlam li bil-kemm stajt tarah, barra x-xagħar twil li kellu u d-daqna, poġġa u baqa’ siket bħal qabel, ħosbien, u tektek il-bastun kbir tiegħu mal-art kull ftit.

– Il-bieraħ rajt lil dak l-istess raġel ma’ tfajjel żgħir. Kienu qed iżommu jdejn xulxin, huma u mixjin fit-triq. Il-lejl li għadda, it-tfajjel telaq mill-villaġġ, imma il-vjaġġatur hawn baqa’.

– Sieħbi, insa dawn it-tnietef ħalli ma naħlux ħin. Hu min hu, ġie mill-bogħod, peress li ħadd minna ma jafu allura, bilfors jaf l-iqsar u l-aħjar triq li nistgħu nieħdu. Jien naħseb li huwa raġel għaref ħafna, għax qiegħed bilqiegħda hemm fil-kwietjaħseb. Ħaddieħor kieku ġa kien jiġi jitkixxef fl-affarijiet tagħna xi għaxar darbiet jekk mhux iktar, jew kien jibda jitkellem magħna, imma baqa’ bilqiegħda hemm fis-skiet.

– Ovvja li qiegħed bilqiegħda fis-skiet, għaliex imħasseb fuq xi ħaġa. Bilfors hekk…sakemm mhux xi wieħed bravu ħafna – qablu l-oħrajn, u minnufih, reġgħu bdew jeżaminaw lil dan l-għarib. Kollha kemm huma skoprew xi karatteristika brillanti fih, bħala xhieda tal-intellett straordinarju ta’ dan ir-raġel.

Ma damux wisq aktar jitkellmu, allura fl-aħħar, kollha kemm huma qablu li jaqblilhom jistaqsu lil dan il-vjaġġatur – li madanakollu dehrilhom, li kien mibgħut minn Alla biex jiggwidahom waqt it-tfittxija għal territorju aħjar u ħamrija aktar fertili. Hu jmissu jkun sidhom, u jmisshom jisimgħu dak li jgħidilhom u jobduh mingħajr ebda dubbju.

Huma għażlu għaxart irġiel fosthom, li kienu ħa jmorru jispjegaw id-deċiżjoni tagħhom lil dak ir-raġel. Din id-delegazzjoni, kienet sabiex juruh, kemm hija miżerabbli s-sitwazzjoni attwali u biex jitolbuh isir il-mexxej tagħhom.

Allura l-għaxra, mxew lejh u sellmulu umilment. Wieħed minnhom beda jitkellem rigward il-ħamrija ħwejla ta’ dak il-post, rigward in-nixfa li kellhom għal snin sħaħ u d-diqa li kienu kollha jinstabu fiha. Hu lesta f’dan il-mod:

– Dawn il-kundizzjonijiet iġiegħluna nitilqu djarna u artna, u mmorru għal għonq it-triq biex insibu art aħjar. F’dan il-mument, meta fl-aħħar irnexxielna naqblu, qishu Alla ħenn għalina, u bagħtilna lilek – int, raġel għaref u xieraq – u li int ħa tmexxina u teħlisna mid-diqa li għandna. F’isem l-abitanti t’hawn, nitolbuk tkun il-mexxej tagħna. Kull fejn tmur, insegwuk. Int taf it-toroq u żgur twelidt f’post aħjar u aktar hieni. Aħna ħa nisimgħuk u nobdu kull kmand li ttina. X’taħseb, raġel għaref, taċċetta li ssalva dawn l-erwieħ kollha mill-faqar? Ħa tkun il-mexxej tagħna?

Waqt dan id-diskors, l-għaref qatt m’għolla rasu. Kif kien qed jiġri dan kollu, baqa’ fl-istess pożizzjoni li kienu sabuh fiha. Rasu kienet baxxuta, kien qed jitkerrah, u xejn ma ħareġ minn fommu. Kull ma kien qed jagħmel, huwa jtektek il-bastun mal-art minn ħin għall-ieħor u – jaħseb. Meta waqfet il-priedka, gedwed b’mod konċiż u bil-mod, mingħajr ma ċċaqlaq:

– Hekk se nagħmel!

– Mela nistgħu niġu miegħek u nfittxu post aħjar?

– Tistgħu! – Kompla mingħajr m’għolla rasu.

Minnufih, wiċċhom xegħel mimli entużjażmu u apprezzament, iżda l-għaref ma rreaġixiex.

L-għaxra informaw lill-ġemgħa bis-suċċess li kellhom, u żiedu wkoll li issa biss raw kemm verament fih għerf dan ir-raġel.

– Lanqas biss iċċaqlaq jew għolla rasu biex almenu jara min kien qed ikellmu. Baqa’ bilqiegħda fil-kwiet jimmedita. Għat-tpaċpiċ u l-apprezzament kollu tagħna, erbgħat ikliem biss lissen.

– Għaref ta’ veru! Intelliġenza ta’ barra minn hawn! – għajtu kollha kemm huma, mimlijin bil-ferħ. Sostnew li Alla stess kien bagħtu bħala anġlu mill-ġenna biex isalvahom. Kollha kemm huma kienu konvinti li dan il-mexxej, li ħadd ma seta’ jferfex, suċċess biss seta’ jġibbilhom. Allura, il-pjan kien imfassal biex l’għada jibdew il-vjaġġ tagħhom ma’ tbexbixet il-jum.

(il-paġna li jmiss)

04/05/2021  

Raġunament ta’ gendus Serb ordinarju

Ħafna għeġubijiet jiġru f’din id-dinja, u pajjiżna huwa, bħalma jgħidu ħafna, imfawwar bl-għeġubijiet sa tali punt li l-għeġubijiet ma jibqgħux għeġubijiet. Hawn nies hawnhekk ta’ pożizzjonijiet għolja, li lanqas biss jaħsbu, u bħala kumpens, jew forsi għal xi raġunijiet oħra, il-gendus ta’ kampanjol ordinarju, li m’għandu l-ebda differenza minn gniedes oħra, beda jaħseb. Alla biss jaf x’ġara li għamel lil dan l-annimal inġenjuż jazzarda biex jibda proġett daqshekk żiemli, speċjalment peress li kien ntwera li fis-Serbja din l-okkupazzjoni sfortunata setgħet biss iġġiblekdisservizz. Ejja ngħidu li dan il-povrudimonju, ta’ vavu li kien, lanqas biss kien jaf li dan ix-xogħol mhuwiex profitabbli f’art twelidu, allura mhuwiex attribwit ma’ qlubija ċivika. Però, jibqa’ misteru għalxiex gendus għandu jaħseb, peress li hu majivvutax, la kien kunsillier, la kien maġistrat, la qatt ġie elett deputat f’xi għaqda baqrija, jew lanqas kien (dejjem jekk kien laħaq ċerta età) senatur. U kieku dan il-povru annimal qatt ħolom isir ministru tal-istat f’xi pajjiż baqri, kellu jkun jaf li bil-kuntrarju, kellu jipprattika kif jaħseb mill-inqas possibbli, bħal dawk il-ministri eċċellenti f’pajjiżi aktar henjin, għalkemm pajjiżna mhuwiex daqshekk fortunat f’dan l-aspett lanqas. Fl-aħħar minn l-aħħar, għalxiex għandu jimpurtana ir-raġuni għala gendus fis-Serbja għażel li jagħmel biċċa xogħol abbandunata min-nies? Barra minn hekk, jista’ jkun beda jaħseb biss minħabba xi istint naturali li kellu.

Allura x’tip ta’ gendus hu? Gendus ordinarju li għandu, bħalma tgħidilna iż-żuwologija; ras, ġisem, dirgħajn u riġlejn, bħal kull gendus ieħor; hu jiġbed il-karrettun, iħaxxex, jilgħaq il-melħ, jixtarr u jonħoq. Jismu Grejjeż.

Hekk ara, beda jaħseb. Ġurnata minnhom, sidu rabtu bil-madmad, lilu u lill-sieħbu Swejjed, għabba xi arbli misruqin fuq il-karrettun u ħadhom sar-raħal biex ibigħhom. Kważi mill-ewwel kif daħal fir-raħal, biegħ l-arbli u neħħa lill-Grejjeż u lil sieħbu minn mal-madmad, qabbad il-katina li torbothom mal-madmad, waddab qatta tiben quddiemhom, u telaq ġo dverna żgħira biex jiffriska ruħu b’xi ftit drinks. Kien hemm festival fir-raħal, allura kien hemm irġiel, nisa u tfal għaddejjin minn kull naħa. Swejjed, li kien magħruf mal-gniedes l-oħra bħala wieħed iblah mhux ħażin, ma kien iħares lejn xejn, minflok, kien jikkonċentra fl-ikel bis-serjetà kollha, kien jimla żaqqu, jinħoq xi ftit bit-tgawdija pura, u wara kien jistrieħ, jongħos u jixtarr. In-nies kollha li kienu għaddejjin, ma kinux jikkonċernawh. Qiegħed jongħos u jixtarr fil-paċi (ħasra mhuwiex bniedem, b’dawn il-predispożizzjonijiet kollha għal karriera siwja). Iżda Grejjeż, lanqas setgħa jieħu gidma waħda. B’għajnejh ħalliemin u bl-espressjoni mnikkta fuq wiċċu, wera eżatt malli tilmħu li huwa kien ħosbien, u li kien ħelu w impressjonabbli. Nies, Serbi, għaddejjin ħdejh, kburin bil-passat glorjuż tagħhom, b’isimhom, bin-nazzjoni tagħhom, u din il-kburija turi mill-imġieba ħarxa tagħhom u minn passithom. Grejjeż osserva dan kollu, u ruħu f’daqqa waħda ġiet ikkunsmatha mid-diqa u l-uġigħ, minħabba dan is-sens t’inġustizzja tremend, u ma setgħatx ma tirbħux emozzjoni f’daqqa daqshekk qawwija u b’saħħitha; hu naħaq imnikket, bid-dmugħ inixxi minn għajnejh. Bl-uġigħ kollu li kellu f’qalbu, Grejjeż beda jaħseb:

– Ta’ xiex huma kburin sidi u l-kompatrijotti tiegħu, is-Serbi? Għalxiex jgħollu rashom daqshekk ‘il fuq u jħarsu lejn niesi b’mod imkabbar u bid-disprezz? Huma kburin t’art twelidhom, kburin li d-destin ħenn għalihom u ppermettilhom jitwieldu hawnhekk fis-Serbja. Ommi wellditnihawn, fis-Serbja wkoll, u s-Serbja mhux biss art twelid, iżda hija wkoll art twelid missieri, bħalma l-antenati tiegħu, eżatt bħal tagħhom, kollha kemm huma, ġejjin minn din l-art Slava. Iżda, ħadd minnha l-gniedes ma qatt konna kburin biha, aħna konna biss kburin bil-kapaċitàli ngħabbu għat-telgħa; s’issa, qatt ma kien hawn gendus li qal lil xi gendus Ġermaniż: “Xi trid mingħandi, jien gendus Serb, art twelidi l-art kburija tas-Serbja, l-antenati tiegħi kollha twieldu hawnhekk, u hawn, f’din l-art, hawn l-oqbra ta’ missirijieti.” Allaħares qatt, qatt ma konna kburin ta’ dan kollu, qatt ma ġietna f’rasna, u huma kburin ta’ dan kollu. X’nies strambi!”

Imħasseb minn dan kollu, il-gendus imnikket, xejjer rasu , bil-qanpiena ddoqq m’għonqu u bil-madmad iqarqaċ. Swejjed fetaħ għajnejh lejn sieħbu u gireż:

– Hemm erġajt bi ħmerijietek! Kul, iblah, żid naqa’ xaħam, għandek il-kustilji ħerġin ‘il barra;  li kieku xi ħaġa tajba li taħseb, in-nies ma kinux iħalluha f’idejna l-gniedes. Żgur ma konniex inkunu daqshekk fortunati!

Grejjeż tħassar lil sieħbu, dawwar rasu minn lejh, u reġa għaddas rasu fi ħsibijietu.

– Huma kburin tal-passat glorjuż tagħhom. Huma għandhom l-Għalqa ta’ Kosovo tagħhom, il-Battalja ta’ Kosovo. Ħaġa kbira…l-antenati tiegħi ma kinux ġarrew il-karrettuni bl-ikel u bl-armamenti anki f’dawk iż-żminijiet? Li kieku ma kienx għalina, in-nies kien ikollhom iġorru kollox huma. Imbagħad hemm ukoll l-irvell kontra it-Torok. Ħaġa nobbli u grandjuża, iżda minn kien magħhom dak iż-żmien? Kienu dawn il-boloh b’imnieħerhomimxammar, li moħħhom biex jiffanfraw quddiemi, daqslikieku mertu tagħhom, li rvellaw? Ħu lil sidi bħala eżempju. Anki hu kburi u jiftaħar bl-irvell, speċjalment bil-fatt li l-bużnannu tiegħu miet fil-gwerra tal-liberazzjoni bħala eroj ta’ veru. U dan mertu ta’ sidi? Il-bużnannu tiegħu kellu d-dritt ikun kburi, mhux hu; iżda il-bużnannu tiegħu miet sabiex sidi, id-dixxendent tiegħu, setgħa jkun liberu. Allura hu liberu, u x’jagħmel bil-libertà tiegħu? Jisraq l-arbli ta’ ħaddieħor, joqgħod bilqiegħda fuq il-karrettun, u jien irrid niġbed kemm lilu u kemm l-arbli, sakemm ikun rieqed. Issa biegħ l-arbli, qed jixrob il-liker, ma jagħmel xejn u kburi bil-passat glorjuż tiegħu. U kemm minn l-antenati tiegħi ġew maqtula waqt l-irvell biex jitimgħu lill-ġellieda? U l-antenati tiegħi dak iż-żmien ma kinux jiġbdu l-armamenti, il-kanuni, l-ikel, u l-munizzjoni? Iżda aħna m’aħniex kburin bil-merti tagħhom għax aħna ma nbdilniex; aħna xorta nagħmlu dmirjietna illum, bħalma kienu jagħmlu l-antenati tagħna, bil-paċenzja u bil-kuxjenza.

Huma kburin bit-tbatijiet ta’ missirijiethom u ta’ ħames mitt sena fl-iskjavitù. Niesi soffrew matul ħajjitna, u anki issa bqajna nsoffru u għadna skjavi, iżda ma nwerżqux ħabba f’hekk. Jgħidu li t-Torok ħaqruhom, qatluhom, u ġerrħuhom; ħeq, l-antenati tiegħi ġew maqtula kemm mis-Serbi, kif ukoll mit-Torok, u mixwijin, u għaddew minn kull tip ta’ ħruxija.

Kburin bir-reliġjon tagħhom, iżda ma jemmnu f’xejn. Għalxiex ma nistgħux niġu aċċettati fost il-Kristjani? Ir-reliġjon tagħhom jgħid “La tisraqx” u hemm arah sidi, jisraq u jberbaq il-flus li għamel minn fuq is-serq għal fuq ix-xorb. Ir-reliġjon tagħhom jisħaq li għandek tħobb lil ġarek, iżda huma jagħmlu biss ħsarat lil xulxin. Għalihom, l-aqwa tal-irġiel, eżempju tal-virtù, huwa dak li ma jagħmilx ħsarat ovvjament, u ovvjament, ħadd ma jikkunsidra jsaqsi lil xi ħadd jagħmel xi ħapa tajba wkoll, apparti milli ma jagħmilx ħsarat. Daqshekk waqgħu fil-baxx li l-eżempji tagħhom tal-virtù ma jammontawx aktar minn oġġett bla użu li ma jagħmilx ħsara.

Il-gendusħa nifs fil-fond, u nifsu għolla t-trab mit-triq.

– Allura – kompla l-gendus bil-ħsibijiet mnikktin li kellu – F’dan il-każ, jien u familti m’aħniex aħjar minnhom kollha? Jien qatt ma qtilt lil ħadd, qatt m’għamilt malafami lil ħadd lanqas il-ħbieb, qatt ma sraqt xejn, qatt ma keċċejt lil ħadd mis-servizz pubbliku, m’għamiltx defiċit fit-teżor tal-istat, ma ddikjarajtx falliment falz, ma rbattx jew arrestajt nies innoċenti, qatt ma mort kontra l-prinċipji tiegħi tal-gniedes, qatt m’għamilt xhieda foloz, jien qatt ma kont ministru tal-istat u qatt m’għamilt ħsarat lill-pajjiż, u mhux talli qatt m’għamilt ħsara, talli ngħin lil dawk li jweġġgħuni. Ommi wellditni, u mill-ewwel, nies kattiviserquli l-ħalib t’ommi mingħandi. Alla almenu ħalaq il-ħaxix għalina l-gniedes, u mhux għall-bniedem, iżda jċaħduna minnu wkoll. Minbarra dak is-swat kollu, xorta nġorrulhom il-karrettuni, naħartulhoml-għelieqi tagħhom u nitimgħuhom il-ħobż. Iżda ħadd ma jammetti l-merti tagħna ta’ dak li nagħmlu f’art twelidna…

– Jew ħu s-sawm bħala eżempju; lill-bnedmin, ir-reliġjon tgħidilhomisumu fil-festi kollha, u lanqas biss għandhom il-ħila jissapporti ftit sawm, waqt li jien u niesi nsumu ħajjitna kollha, mindu konna għadna qed nixorbu l-ħalib ta’ sider ommna.

Il-gendus niżżel rasu bħallikieku kien inkwetat, imbagħad reġa’ tegħlaha, nefaħ bir-rabbja, u deher li xi ħaġa mportanti kienet ġejja lura lejh, tittormentah; f’daqqa waħda, gireż bil-ferħ:

– Oh, issa laqtitni – u kompla jaħseb, – bilfors huma kburin bid-drittijiet ċivili u bil-libertà li għandhom. Irrid npoġġi moħħi fuqha.

U kien qed jaħseb, jaħseb, imma ma setgħax jifhem.

– X’inhuma dawn id-drittijiet tagħhom? Jekk il-pulizija jġiegħluhom jivvutaw, huma jivvutaw, u hekk, nistgħu faċilment nigirżu: “Faaaa-vuuuur!” U jekk ma jordnawlhomx jivvutaw, lanqas biss jissograw jivvutaw, u jindaħlu fil-politika, eżatt bħalna. Fil-ħabs anki jekk ikunu kompletament innoċenti, jiġu msawwta. Almenu aħna nonħquu nxejrudenbna, u huma lanqas biss għandhom dak il-ftit ta’ kuraġġ ċiviku.

U f’dak il-mument, sidu ħareġ minn ġod-dverna. Fis-sakra, għajnejh imċajpra, igedwed xi kliem ma jinftiehemx, huwa serrep lejn il-karrettun.

– Ara, dan kif huwa dixxendent kburi, juża l-libertà li ġiet mirbuħa bid-demm tal-antenati tiegħu? Eżatt, sidi huwa xurban u ħalliel, iżda kif jużaw il-libertà tagħhom l-oħrajn? Biex jieqfu u jkunu kburin bil-passat u bil-metru tal-antenati tagħhom, li ikkontribwixu miegħu daqskemm ikkontribwixejt jien. U aħna l-gniedes, bqajna biżlin u ħaddiema utli, bħalma kienu l-antenati tagħna. Aħna gniedes imma xorta nistgħu nkunu kburin bix-xogħol bieżel u l-merti tagħna, illum.

Il-gendus ħa nifs fil-fond u prepara għonqu għall-madmad.

 

F’Belgrad, 1902.
Għall-Proġett “Radoje Domanović” tradotta bil-Malti minn Christianne Portelli, 2021.