Tag Archive | patri
09/03/2021  

Gid la (2/3)

(Paj anvan)

Nan denmen, tout moun ki gen kouraj, te rasanble pou yo te al nan vwayaj la. Plis pase desan (200) fanmi te vini kote yo tap reyini an, gen kèk ki te rete pou voye je sou abitasyon an.

Li te tris pou wè, foul moun sa yo ki te prè pou kite peyi yo, ak tonm kote zansèt yo te antere. Figi yo te rale, fatige, ak plen pli. Tout soufrans travay di yo te make nan figi yo.

Nan moman sa, nou te ka wè nan je yo yon espwa, men tou, melanje ak nostalgi pou peyi a. Granmoun yo tap bay soupi dezolasyon, souke tèt yo ak krentif, gwo dlo nan je; yo ta p panse rete tann yon ti tan ankò, olye ke yo pati vit konsa pou al chèche yon pi bon peyi; se la yo ta renmen mouri nan peyi yo. Anpil nan fanm yo t’ap kriye epi ap di yo ale ak tou moun yo renmen, menm a moun nan tonm yo.

Mesye yo pat vle montre santiman yo; yo mande byen fò: “Èske nou vle kontinye mouri grangou nan kwen madichon sa, viv nan eta sa?” Si li te posib, anpil tap byen kontan pran kwen madichon sa pou ale avèl.

Kòm depi gen yon foul moun yon kote, toujou gen anpil bri. Gason kou fanm te fatige; timoun yo, manman yo te pote yo sou do nan panyen, yo te kòmanse fatige; bèt yo te kòmanse ajite. Pat gen anpil bèt te gen yon manman bèf, yon mal bèf, yon cheval ak yon gwo tèt e gwo pye, sou li yo te mete anpil chay. Podiab cheval la, li tap balanse de bò. Gen moun ki tap mete kèk bagay sou bourik. Gen chyen ke timoun yo tap rale nan kòd. Te gen pale anpil, joure, kriye – tout jan de son. Yon sèl moun ki pa tap pale se te pèsonaj an chaj la. Se tankou youn nan sa kap fèt yo pat regade l. Yon nom saj vre.

Li te chita, tèt li bese, an silans li sèl ak panse l; kèk fwa li krache atè a. Menm lè, li te yon konpòtman dwòl; sa te vin fèl plis popilè. Moun yo te prè pou fè nenpòt sakrifis pou li. Gen kèk konvèzasyon ki te fèt:

– Nou dwe kontan paske nou jwenn yon nonm konsa. Si nou te deplase san li, sak konnen sa ki te ka rive nou. Li pa pale men li entèlijan.

– Kijan pawòl la di ankò? Moun ki pale anpil, pa panse anpil. Yon nonm entèlijan, lap swiv, li pa pale. Youn nan yo di.

– Li pa fasil pou dirije pakèt moun sa yo. Li bezwen panse fò; li gen yon gwo travay nan men’l. Youn nan moun yo di.

– Li te lè pou yo kite. Yo tann yon ti tan ankò, pou wè si pa gen lòt moun ki chanje ide e deside pran wout la, ki vle vini ak yo. Men, pat gen lòt moun ki te chanje ide. Yo pat ka tann ankò.

– Li pa lè pou nou ale? Yo mande gid la, pèsonaj an chaj la.

Li leve kanpe san li pa di yon mo. Mesye ki te pi brav yo imedyatman rasanble bò kote li; yo dwe rete bò kote l toutanka ta gen okenn danje.

Chèf la ak min nan fwon, tèt bese, li te fè yon ti mache. Li balanse baton ki nan men l ‘ la ak diyite. Foul moun ki tap swiv li yo aplodi; yo di – Viv chèf nou an! Viv chèf nou an! Li fè de twa pa, li frape nan yon baryè. Li kanpe, foul la kanpe. Li fè de pa dèyè, epi li frape baton an nan baryè a.

–Foul la mande – Kisa pou nou fè?

Chèf la pa di anyen.

Sa ki te bò kote l yo di. Kisa nou dwe fè; kraze baryè a? Èske nou pa wè sa li vle nou fè? Li montre nou ak baton li a.

Men yon baryè, Men yon baryè – Timoun yo te di pandan yap lonje dwèt yo sou baryè a ki te an fas yo a.

– Fèmen bouch nou timoun.

– Seyè, kisa ki pral fèt! fanm yo tap kriye.

– Fèmen bouch nou, li konn sa pou nou fè; kraze baryè a.

Nan yon moman, baryè a te atè. Tankou, pat janm gen yon baryè la.

Yo te vin pase.

Yo te fenk fè apeprè yon santèn mach anvan gid la te plonje nan yon touf pikan. Li te gen anpil difikilte pou li te soti ladan. Ak baton nan men li an, li te kòmanse frape l nan tout direksyon agoch, adwat. Tout moun te rete ap tann.

– Kisa ankò? Moun ki dèyè yo te mande.

Sa yo ki te bò kote gid la di:

– Koupe pikan yo.

– Men gen yon chimen dèyè pikan yo! La, la, gen yon chimen dèyè pikan yo! Tout timoun yo te tonbe repete, menm jan ak lòt moun dèyè yo.

– Yon chimen! Yon chimen! moun ki kanpe bò kote gid yo te di. Kiyès ki konn kote lap mennen nou! Tout moun pa ka kòmande. Gid la konnen fason ki pi bon ak pi kout la! Ann ale nan pikan yo!

Yo kouri tout atake.

“Wouiiii!” kèk nan yo te rele, lòt yo ki tap plenyen, genyen figi yo tap grate ak pikan.

– Ou pa ka genyen anyen san w pa travay pou anyen; pafwa fò w deranje w yon ti kal pou w ka genyen.

Apre anpil efò, yo te fè yon wout nan pikan, e yo te kontinye wout la.

Yo pa t ‘mache pou anpil tan; yo te vi n jwen kèk poto. Yo lage poto yo atè, pou yo te kontinye wout la.

– Nan premye jou a pat gen anpil bagay ki te fèt paske yo te gen anpil ti obstak. Tout bagay sa yo, epi pat gen anpil manje. Te gen moun ki te pote pen sèk, fwomaj epi gen lòt se sèl pen yo te genyen; genyen ki pat genyen anyen menm. Yon sèl bagay ki te bon, yo te nan sezon ete, kote ke yo te ka jwenn fwi nan wout la.

Menm si pat gen anpil bagay ki te fèt nan premye jou a; yo te fatige. Pat gen gwo danje, ni aksidan.Nòmalman, nan yon foul moun gen kèk ti bagay ki ka rive; pikan nan je yon fanm; li kouvril ak yon twal mouye. Yon timoun te frape pye’ nan yon wòch, kounya pye a pòk. Yon granmoun te manke tonbe sou yon pye bwa; li foule je pye li. Yo te pran zonyon, pile l mete l sou li. Granmoun nan te nan anpil doulè; li tap mache krochi dèyè gid ki an chaj la. (Gen anpil moun ki te panse granmoun nan tap bay manti, li te vle retounen se sak fèl tap di pye’l fèl mal.) Pat gen anpil moun ki pat gen pikan sou yo, grafonyen nan men yo ak figi yo. Tout gason yo te djanm, fanm yo menm se joure yo tap joure. Ti moun yo menm tap kriye; se nòmal, paske yo pat konprann sak tap fèt. Yo pat konprann ni wè sak tap fèt la se te pou yon byen.

Kontantman ak kè kontan te nan kè tout moun. Pat gen anyen ditou ki te rive gid an chay la. Bon, si nou vle verite a, Gid la te byen pwoteje, men tou, nonm lan te gen chans. Premye nwit la tout moun te priye e yo te remèsye Bondye ke vwayaj la te yon reyisi e ke pa gen anyen mal ki te rive Gid yo a. Lè sa, youn nan mesye ki pi brav yo te kòmanse pale. Figi l ‘te grafonyen men li pa t bay sa okenn atansyon.

– Frè m ’yo! Di Bondye mèsi, nou te fè premye etap sa san danje. Wout la difisil, men nou konnen li mennen kote dlo a pi fre. Se pou Bondye ki gen mizèrikòd la pwoteje gid an chay nou an kont tout difikilte, pou li ka gide nou ak siksè!…

– Si sa ap kontinye konsa, mwen pral pèdi dezyèm je mwen!… fanm ki te blese nan je gòch li a bougonnen.

– Mwen gen yon pye fè mal! granmoun lan ki te foule nan chevi li a bougonnen.

Timoun yo te kòmanse ap plenyen, yo t’ap kriye, epi manman yo te gen pwoblèm pou fè yo fèmen bouch yo, pou yo te ka tande pòtpawòl la.

– Wi, ou ka pèdi lòt je ou, – li reponn ak yon kòlè, – epi ou ka pèdi tou de! Li pa pwoblèm pou yon fanm pèdi je l ‘pou yon bon kòz. Ou ta dwe santi w wont pou tèt ou! Èske ou pa janm panse sou byennèt pitit ou yo? Menm si mwatye nan nou peri nan jefò sa a! Ki diferans sa fè? Ki sa yon je ye? Kisa je ou itil ou, lè gen yon moun ki ap mennen nou epi ki ap mennen nou yon kote ke nou pral kontan? Èske nou ta dwe abandone misyon nou an jis poutèt je ou ak pye vye granmoun lan?

– Li ap bay manti! Granmoun nan ap bay manti! Li ap fè sa pou pou li ka tounen, – kèk vwa na foul la di.

– Frè m ‘yo, nenpòt moun ki pa vle ale pi lwen, – di pòtpawòl la sa, – tounen olye pou pote plent ak plenyen, epi detounen rès moun yo. Mwen pral swiv gid ki an chay la jiskaske nou rive kote nou dwe rive a.

– Nou tout ap swiv! Nou tout ap swiv! Depi nou an vi.

Gid la rete an silans.

Tout moun tap gade l epi ap chichote:

– Gid la te pèdi, li rete dousman lap panse.

– Yon nonm saj!

– Gade fwon li!

– Epi toujou gen min nan fwon!

– Li Serye!

– Li brav! Ou ka wè sa nan tout bagay li fè.

– Ou ka di sa ankò! Pikan, kloti, poto – li chavire tout. Li sote yo ak baton l ’lan, li pa janm di anyen, epi ou toujou ap devine kisa li gen nan tèt li; kisa lap panse.

(Lòt paj)

08/03/2021  

Gid la (1/3)

– Frè m ’yo ak zanmi m yo! Mwen te koute tout diskou nou yo; se konsa mwen mande nou kounya pou nou tande m’. Tout deliberasyon sa yo ak konvèzasyon sa yo pa vo anyen si ke nou rete nan rejyon sa. Nan tè sa ak wòch sa yo. Pa gen anyen ki kapab kiltive, menm nan sezon lapli, mwen pa bezwen di w ka nou nan sezon sechrès. Sa se yon bagay ke nou pa ko janm wè anvan.

Pou konbyen tan nou pral reyini konsa epi pale pou granmesi? Bèf yo ap mouri san manje, e si nou pa pran men nou; nou menm ak pitit nou yo pral mouri grangou tou. Nou bezwen jwenn yon lòt solisyon ki pi bon. Mwen panse ke li ta pi bon pou nou ta kite peyi sa mete nou deyò pou jwenn yon peyi pi bon ak tè ki ka kiltive paske nou annik pa ka viv konsa ankò.

Se konsa, abitan yo te te pale nan kèk reyinyon. Ki kote ak ki lè? Sa pa konsène ni ou ni mwen? Li posib nou kwè sa te rive yon kote lwen nan kèk peyi depi lontan. An nou onèt ak tèt nou; Mwen panse mwen te envante istwa sa a, men ti kras pa ti kras mwen libere tèt mwen soti nan anbarasman sa. Koulye a, mwen kwè ke mwen pral rakonte sa ki reyèlman te pase e te rive. Ke mwen pa t janm kapab kreye istwa sa.

Moun ki tap tande yo, figi yo tris, blanch, gen kèk figi ou pat menm ka di ni wè sa yo tap panse. Yo chak tap imajine sa se kèk maji, yon peyi kote rekonpans travay tè ta dwe yon rekòt ki rich.

– Li gen rezon! Li gen rezon! – Anpil tap di byen ba.

– Èske kote sa a lwen nou? – Kèk tap bougonnen nan yon kwen.

– Frè m ‘yo! – yon lòt te kòmanse pale ak yon vwa yon ti jan pi fò. – Nou dwe swiv konsèy sa yo depi kounya paske nou pa ka kontinye konsa. Nou fè tout sa nou kapab, men tout se pou granmesi. Nou te plante grenn ke nou te ka itilize pou nou manje, men inondasyon te vini epi ale ak grenn yo kote ke se wòch sèlman ki rete. Eske nou ta dwe rete isit la pou tout tan ap travay maten rive lannwit, rete grangou ak swaf dlo, toutouni ak pye atè? Fòk nou mete deyò epi chache pou tè ki ka kiltive kote travay di ap ka ban nou rekòt an gwo.

– Ann ale! Ann ale kounya isit la pa kote pou moun ap viv ankò!

Te gen anpil chichotman, kèk te kòmanse mache ale; yo tap panse ki kote yo te prale.

– Tann frè m yo! Ki kote nou prale? – Youn te di. – Wi, nou dwe ale, men se pa konsa. Nou dwe konnen ki kote nou prale. Sinon, nou ka jwenn nou nan yon sitiyasyon ki vin pi mal olye pou sove tèt nou. Mwen sijere ke nou chwazi yon moun pou mete an chèf, yon moun an chaj ke moun yo ap obeyi e ki ki ka montre nou yon fason ki pi bon e ki chimen pou nou pran.

– Ann chwazi! Ann chwazi yon moun kounya – Tout moun tap mande pou yo chwazi yon moun pou gide yo. Se konsa diskisyon an te leve an dezòd. Tout moun tap pale e pa gen moun ki te swadizan tande lòt. Yo te kòmanse divize an gwoup, chak moun ap bougonnen, epi menm gwoup yo te kòmanse kraze. Yo te kòmanse pale, mande youn lòt pou fè silans. Yo tout te reyini anko e kòmanse pale.

– Frè m ’yo! – Yon vwa ki pi fò ke tout lòt vwa yo te kòmanse pale. – Nou pap ka rive jwenn solisyon konsa.Tout moun ap pale e pèsonn pap tande. An nou chwazi yon moun pou mete an chaj! Kiyès nan nou la ke nou ka chwazi? Kiyès nan nou la ki abitye vwayaje, ki konn wout?

Nou tout konnen youn ak lòt byen, Menm mwen mwen pa tap mete’m ak pitit mwen yo anba lòd yon moun isit la. Di m ’ki moun ki konnen kiyès vwayajè sa ye ki chita nan lonbraj la nan kwen wout la depim maten?

Tout moun te rete san yo pa di anyen. Tout vire gade etranje a; yo gade’l soti nan tèt jis nan pye.

Vwayajè etranje a te yon pèsonaj, ak yon figi sonm ou pat menm ka wè a koz de bab li ak cheve long li yo, li te chita, li rete an silans, li pèdi nan panse li. Detanzantan, li frape yon baton ki te nan men li an atè a.

– Mwen te wè li ’yè, nèg sa a. Li tap mache nan lari a ak yon jèn ti gason li te kenbe men l. Yè aswè jenn ti gason an te kite bouk la, epi granmoun nan te rete.

– Frè m yo, an nou pa fokis sou ti detay ki pa enpòtan, istwa san sans; nou pa gen okenn tan pou nou gaspiye. Pa gen pwoblèm ki moun li ye, sa pou nou wè li se yon vwayajè ki soti byen iwen. Ou ka wè li se yon nonm entèlijan; li chita la dousman, lap swiv. Li pa kouri antre nan sa nap diskite a.

– Li rete dousman, paske li tap panse; li entèlijan anpil.

Yo tout te kòmanse ap swiv etranje a. Daprè yo chak; aparans li te bay yon aparans apa, kèk siy klè ke li gen yon entèlijans sou li.

Yo pat pase anpil tan ankò ap pale, finalman yo deside li tap bon pou mande etranje a ki se yon pèsonaj pou gide yo. Li ta sanble yon moun Bondye voye. Li ta dwe moun ki an chay la pou mennen yo kote ki gen tè ki bay rekòt.

Yo te chwazi dis gason pou ale pote mesaj la al di etranje a desizyon yo; pou enfòme li sou sò mizerab yo epi pou yo sipliye l pou aksepte vini chèf gid ki ap mennen yo.

Dis gason sa yo te ale kote pèsonaj etranje la yo te bese tèt devan li; Youn nan yo te kòmanse pale eksplike kijan latè a pa kiltive nan zòn nan, sechrès ak destriksyon. Li di:

– kondisyon sa yo pouse nou kite isit la pou nou mete deyò al chache yon peyi ki pi bon. Nou gen anvi kite peyi sa. Bondye pran pitye pou nou epi li voye ou sou chimen nou. Ou se yon nonm vanyan, ou kapab gide nou epi delivre nou anba mizè.

Nan non tout moun ki rete yo, nou mande pou ou gide nou; nap swiv ou tout kote ou prale. Ou menm ki konnen chimen yo, Nap koute ou, nou pral soumèt ak lòd ou yo. Èske w konsanti pou sove nou nan dezas nou? Èske w wap pran chaj, pou mennen nou?

Pandan tout diskou sa yo; pèsonaj la pa t janm leve tèt li gade mesye yo. Li te rete jan yo te jwenn li an: tèt bese, pli nan fwon li. Li pa di anyen. Detanzantan li frape baton nan men li an atè dousman. Lè diskou a te fini, san li pa chanje pozisyon li te ye a, apre yon ti tan li reponn byen ba.

– Wi, map fè sa.

– Èske nou ka ale avè w al chache yon kote ki pi bon?

– Wi! – Li repon, san li pa leve tèt li.

Tout moun te kontan, yo tap fete, men pèsonaj etranje a pa te di anyen.

Dis nèg yo al pote nouvèl la ale, e di kijan pèsonaj la se yon bon moun.

– Li pa t ’deplase ni leve tèt li, pou menm gade kiyès ki tap pale avèl. Li rete tou dousman lap panse.

– Yon vrè nonm saj!… Yon entèlijans ki ra!… yo tout di byen fò. Nan tout kote yo tap rele byen fò reklame ke Bondye li menm te voye nèg sa’ tankou yon zanj soti nan syèl la pou pou yo. Tout moun te rete kwè ap gen siksè ak yon nonm konsa pou gide yo. Yo te pran desizyon pou mete deyò nan demen, kou solèy leve.

(Lòt paj)

03/03/2021  

Mak la

Mwen te fè yon vye rèv. Sak te pase a pa etone mwen. Mwen mande ki jan mwen te kapab gen kouraj poum fè jan de rèv sa yo. Mwen menm ki se yon sitwayen lapè ak onèt, pitit Sèb renmen anpil. Men m jan ak tout bon pitit gason nou yo, nan peyi cheri nou an. Si mwen te yon eksepsyon nan nenpot bagay, sa tap diferan. Mwen fè tankou tout lòt yo, mwen pran prekosyon, pa gen moun ki ka rive nan nivo m.Yon jou, nan lari a, mwen wè yon bouton kap klere sou yon planch, li te tonbe soti nan inifòm nan yon sèjan.

– Men’ m tap tranble. Mwen te leve men m ’poum salye sèjan; mwen bese tèt mwen ak respè epi sou bouch mwen gaye yon souri ke nou bay lè nap salye moun nivo pi wo pase nou. “San an ki koule nan venn mwen an se san moun nòb!” Se sa mwen tap panse nan moman an. yon vòlè pase li pile bouton an.

– Yon vòlè! – Mwen di, epi mwen krache. Mwen mache dousman, e mwen te konsole tèt mwen ak panse sa yo ke mwen soti nan gran fanmi, Bondye te beni m li te banm yon bon kè; li te banm san zansèt mwen yo.

Bon, ou ka wè mwen se yon bon nèg. Mwen pa diferan de lòt yo ki te fèt nan fanmi respekte. Sa ap fè w mande kijan mwen fè yon rèv konsa.

Jou sa a, pa gen anyen ekstraòdinè ki te rive m. Mwen te manje, bwè diven, epi mwen te chita ap netwaye dan mwen. Apre sa, mwen te gen kouraj ak konsyans tout devwa mwen kòm yon sitwayen, mwen te ale nan kabann mwen ak yon liv poum te ka fè yon ti lekti,liv la se jis poum te ka dòmi vit. Apre yon ti tan liv la te tonbe nan men m ’e dòmi te ale avè m; tankou yon ti mouton ak konsyans mwen klè mwen te dòmi.

Mwen te twouve m nan yon wout kwense, labou tap koule nan mòn yo. Yon lannwit frèt, yon lannwit fè nwa. Yon gwo van t’ap gwonde nan branch pye bwa yo. Tou nwa, ak silans. Yon nèj tankou pousyè antre nan je m’, frape figi m’. Ou pa wè yon vivan. Map prese sou chimen labou a. Mwen glise adwat, agoch; mwen bite, mwen tonbe; mwen te pèdi. Tout lannwit lan, epi Bondye konnen, Mwen moute desann tankou yon avèg. Mwen mache pou anpil ane, e mwen te tonbe yon kote. Yon kote lwen de peyi natif natal mwen yan. Mwen te nan yon peyi etranj, kote ke okenn moun pat konnen’l ekziste; se sèlman nan rèv ou te ka wè peyi sa.

Nan monte desann, mwen vi n tonbe man yon gwo vil; kote ke anpil moun abite. Yon foul moun te nan yon gwo mache; anpil bri, bri ki te tèlman fò, li te ka deranje zòrèy ou. Mwen desann nan yon lotèl devan mache a epi mwen mande pwopriyetè nan travay la pouki rezon genyen tout moun sa yo.

– Nou se moun lapè ak moun onèt, – li te kòmanse di. – Nou obeyi nou a majistra.

– Èske majistra se otoritè sipwèm nan? – mwen dekoupe pawòl li.

– Bò isit la, majistra kòmande, epi li se otorite sipwèm lan; apre majistra nou genyen polis yo.

Mwen te tonbe ri.

– Poukisa ou ri? Ou pa t ’konnen? E ki kote ou soti?

Mwen di l mwen te pèdi, e mwen soti byen iwen, yon peyi ki rele Sèb.

Mwen tande pale de peyi selèb sa. li di byen ba; li gade m ak anpil respè epi li pale byen fò.

– Se konsa nou fè l bò isit la. Li kontinye pale – Majistra ak polis yo kòmande isit la.

– Kijan polis yo ye?

– Bon, gen plizyè tip de polis, yo varye depan de ran yo. Gen tout kalite… Nou isit la, nou respekte moun, e nou rete nan wòl nou, men gen anpil move vwazinay ki soti lòt kote ki vini nan mitan nou, yo koronpi nou ak move bagay… Pou yo pa konfonn nou ak lòt yo, yè majistra mande nou tout vini devan tribinal la, yo pral mete so pou make nou sou fwon nou. Se pou sa, tout moun la: pou nou ka konnen sa kap fèt.

Mwen tresayi e mwen te panse fòm fè vit kite peyi sa: menm si m se yon nonm ki soti Sèb, m pa abitye ak jan de moun sa yo.

Nonm nan ri, epi li frape zèpòl mwen li di:

– Anh etranje, ti sa fè w pè. Se poutèt sa ou bezwen vwayaje lwen konsa, pou jwenn kouraj tankou pa nou an!…

– Kisa w vle di pa sa? – mwen reponn li byen ba.

– Gad yon kesyon? Ou pral wè kijan nou brav. Kouraj nou an pa gen parèy. Mwen di w sa deja. Ou mache anpil, ou wè anpil, men ou poko wè moun tankou nou, an nou ale ansanm. An nou fè vit.

Pandan nou te pral kite, nou tande yon bri, yon kout frèt.

Mwen voye je m gade nan yon twou, mwen pat ka kwè: yon nonm byen abiye, byen klere, ak yon chapo twa (3) kòn. Li te monte do yon lòt nèg’ap galope. Lè yo te rive devan lotèl la, yo kanpe, nonm ak abiman klere a li te desann.

Pwopriyetè a soti, epi bese tèt li pou l bay salitasyon’l. Mesye ak abiman klere klere a, antre nan lotèl la; te gen yon tab byen dekore. Nèg ki te abiye an sivil la te rete deyò lap tann. Pwopriyetè a bese tèt li devan nèg an sivil la pou l salye’l.

– Sa sa vle di? – Mwen mande pwopriyetè a.

– Bon, – pwopriyetè a reponn byen ba. – Sa ki antre a li gen gwo grad; lòt la se youn nan pi gwo sitwayen nou yo; li rich anpil, e li se yon patriyòt.

– Men, poukisa li kite nonm sa monte sou do l?

Pwopriyetè a souke tèt li e nou te pran de ti pa devan. Li banm yon ti ri e li te di:

– Isit la nou konsidere sa yon onè!…

Li rakonte m yon pakèt istwa men mwen te tèlman eksite mwen pat konprann sa lap di yo. Men mwen te tande sa l te di an denye a – byen: “Se yon sèvis pou yon nasyon anpil lot peyi poko aprann pou yo apresye sa!”

– Nou te rive kote yap fè reyinyon an; eleksyon an te deja kòmanse.

Premye gwoup la te nomine yon nonm yo rele Kolb, si mwen byen sonje non an; dezyèm gwoup te vle yon nonm yo rele Talb; yon twazyèm gwoup te gen kandida pa yo.

Te gen yon konfizyon; chak gwoup te vle moun pa yo.

– Pou dirije yon foul tankou sa, pa gen pi bon kandida ke Kolb, youn nan moun nan premye gwoup la di. Nou tout konnen byen li se yon sitwayen de kalite e li gen kouraj. Pa gen yon moun pami nou la, ki ka vante tèt nou di nou frekante gwo moun.

– De kisa wap pale la, youn nan moun nan dezyem gwoup la reponn, pa janm gen yon moun ki gen gro grad ki monte sou do w deja.

– Nou konnen bèl kalite ou yo, youn nan moun ki nan twazyèm gwoup la di; Ou pa tap janm ka pran yon kout frèt san w pa rele!

– Frè m ’yo, an nou mete nou an akò! Kolb kòmanse pale. Se vre ke moun ki gen gwo grad monte sou do m’ sa gen dis lane de sa, yo ban mwen baton, m wen pa janm rele; kapab gen moun ki pi merite pòs la, reyalite a ka toujou genyon lòt ki plis merite l. Petèt ka genyen ki pi bon, e pi jèn ke mwen.

– Pa gen lòt, pa gen lòt – sipòtè l yo reponn.

– Nou pa vle tande pale de bagay ansyen sa yo! Yo te itilize Kolb pou dizan! – kèk nan dezyèm gwoup la di.

– Fè wout pou jèn moun, kite ansyen chen souse ansyen zo, – gen kèk nan twazyèm gwoup la tap di.

Sanzatann, dezòd la sispann; tout moun te komanse mete yo sou kote pou kite yon nonm nan trantèn li pase. Pandan lap pwoche, tout moun te tèt bese.

– Kiyès sa? – Mwen mande pwopriyetè a.

– Se chanpyon vil la. Li jèn, men li gen anpil pwomès. Men m si li jèn, li ka vante di, li pote majistra sou do l twa fwa deja. Li pi popilè ke tout lòt moun yo.

– Petèt se li ki pral eli? – Mwen mande.

– Li kapab sa; paske tout lòt kandida yo granmoun; laj fini ak yo; jou yo pase. Majistra te kondi sou do youn yè.

– Kijan ’l rele?

– Kleard.

Yo te ba li plas onè a.

Kolb te pran la pawòl:

– Nou pap jwenn yon kandida ki pi bon ke Kleard. Mwen garanti nou sa, li jèn, men pa gen youn nan ansyen yo ki nan nivo li.

– Wi! Wi!… Viv Kleard!… Tout moun tap di.

Kolb ak Talb te eskòte Klead jis kote prezidan.

Tout moun te bese tet yo an silans.

– Mèsi, frè m ’yo, mèsi paske jodi a nou te banm yon gwo onè. Mwen santi byen e espwa ou nan men mwen kounya. Espwa nou ki nan menm kounya; fèm fyè. Li pap fasil poum navige bato pèp la nan moman sa yo ke nou ye la. Mwen pral fè tout sa mwen kapab pou m byen reprezante nou. Mwen di nou mèsi paske nou te chwazi m.

– Anmwe! Anmwe! Anmwe! Ou te ka tande tout kote.

– Bon kounya frè m yo, Pèmèt mwen di de twa mo. Li pa fasil pou nou andire soufrans sa yo; nou pral gen anpil touman; li pap fasil pou met yon fè cho nan fwon w; se pa doulè nenpòt moun ka pran. Se pou tout lach tranble ak laperèz! tankò pou nou, se pou nou pa bliye pou yon minit ke nou se pitit pitit zansèt vanyan sòlda, nan venn nou koule san nòb ak ewoyik zansèt nou yo, kavalye vanyan gason kote yo te mouri pou libète nou yo ak byen komen nou yo. Soufrans ki ap tann nou an pa gen anyen konpare ak pa yo, e se pa kounye a ke nou ap viv nan byennèt ak opulans ke nou pral bay. Vrè patriyòt la, sa ki pa vle pèp li a kouvri tèt li ak wont nan fè fas a mond lan, li pral pran doulè a tankou yon nonm djanm.

– Avi! Avi! Avi!

Te gen kèk lòt pòt pawòl yo pale menm jan ak Kleard. Yo ankouraje moun yo.

Te gen yon vye granmoun, figi l plise, cheve li ak bab li blan tankou nèj, li mande la pawòl. Janm li, ak men l ap tranble do li bese. Vwa li ap tranble, je l plen dlo.

– Timoun mwen yo, li te kòmanse pale, gwo dlo ap koule nan je l; tonbe sou tout bab li. Mwen mizerab, e mwen pral mouri talè, men mwen ka wè nou pa vle annwiye tèt nou ak bagay konsa. Mwen gen san (100) tan, e mwen te viv tou vi m san bagay so make nan fwon sa!… poukisa pou mwen make ak so esklav a laj mwen?…

– Aba granmoun – prezidan di byen fò.

– Aba! Anpil lòt reponn.

– Granmoun lach!

– Olye li ankouraje jèn yo, lap fè yo pè.

– Li ta dwe wont cheve blan li yo. Li deja viv ase, nou menm la jenès nou gen kouraj.

– Lach!

– Mete’l deyò!

– Jete’l! Jete’l deyò!

Foul moun yo fache, jèn konpatriyòt yo kouri sou granmoun nan , yo pouse l, rale ‘l, ba l kout pye ak raj.

Yo kite l ale akoz de laj li – si pa t laj li; yo tap touye l tou vivan anba wòch.

Yo tout fè sèman, yap rete brav; e yo pral montre ke yo merite glwa ak onè nasyon an.

Foul la te deplase ak lòd. Ou te ka tande yap di:

– Demen na wè kiyès lap ye!

– Demen na wè sa kap pale nan bouch sèlman yo!

– Lè a rive pou nou wè kiyès ki tap pale, ak kiyès ki brav vre.

– Mwen retounen nan lotèl la.

– Èske w wè ak kisa nou fèt? – pwopriyetè a mande m ak yon fyète.

– Mwen wè, mwen reponn li.

Mwen pat gen fòs, tèt mwen tap vire, e mwen santi fòs mwen te kite’m.

Menm jou sa, mwen li nan yon jounal; yon atik ki di:

“Sitwayen, lè a rive! Lè pou nou sispan fè lwanj an ven. Kounye a se moman pou pwouve nou yon fwa pou tout! Pou montre kiyès ki vrèman vo yon bagay e ki pa vo anyen! Epi nou gen konfyans ke pa pral gen moun kapon nan mitan nou ke otorite yo pral dwe trennen pa fòs pou al pran so a nan fwon yo. Nenpòt moun ki santi nan venn li ap koule san sanzèt yo; menm yon gout nan san vanyan sòlda zansèt nou yo, li pral vini vit pou bay tèt li, li pral pran soufrans la ak kalm epi ak fyète, paske doulè sa se sakrifis peyi a mande pou li ak byen peyi a. Pou pi devan, sitwayen peyi a, gwo tès la se demen!…”

– Jou sa a, pwopriyetè lotèl mwen an te al kouche kou reyinyon an te fini; pou li te ka leve byen bonè nan demen pou li te ka youn nan moun ki rive an premye nan tribinal la. Anpil nan lòt sitwayen parèy li yo te ale devan tribinal la depi nan aswè pou yo te ka pran pi bon plas ki posib.

Nan denmen maten byen bonè, mwen te ale nan tribinal la. Tout moun nan vil la te la, jèn kou granmoun, gason ak fanm, e menm timoun manman yo te pote yo nan bra yo. Yo menm tou yo ta pral pran mak so esklavaj la, yon siy ki ta pita ba yo yon dwa priyorite nan pi bon travay nan sèvis nan leta.

Te genyen ki tap pouse, joure (nan yon sans mwen te kontan wè yo te gen ti manyè tankou nou moun Sèb) tout moun tap pouse pou yo ta premye nan pòt la genyen ki te menm gen men yo nan kou lòt.

Abiye ak yon rad imakile, ofisyèl an chaj pou mete so a te repwoche yo:

– Pa plenyen, chak moun ap gen chans yo – nou pa bèt mwen konnen nou ka fè sa san pouse!

Fè a te wouj, yo te kòmanse mete so yo. Youn rele anmwe, yon lòt plenn, pa gen okenn moun ki pat fè bri pandan mwen te la ap asiste a.

Mwen pat kapab gade soufrans sa yo. Mwen te oblije retounen nan lotèl la. Lè m rive te gentan gen kèk moun ki tap bwè ak manje.

– Youn ladan yo di; sa fini.

– Yon lòt repon: Nou pat rele, men Talb li menm tap ranni tankou yon bourik.

– Ou wè kijan Talb ou a ye, epi yè ou te bezwen se li menm ki te prezidan reyinyon an!

– Nou pat ka wè sa; pa gen moun ki tap ka wè sa!

Pandan yo t ap pale, ou la wè anpil tap kache doulè yo; yo te kache l jan yo te kapab: yo chak te wont pou yo ta parèt tankou yon lach.

Kleard kouvri tèt li ak endiyasyon poutèt li te plenn, pandan ke yon sèten Lear te yon ewo: li te mande pou yo mete de (2) mak sou pou li; li pat plen, ni fè okenn son. Tout vil la tap pale sèlman de li, ak anpil respè.

Gen kèk moun ki te kouri, tout moun te meprize yo.

Kèk jou apre, nonm ki te mete de mak sou fwon li a tap mache ak tèt li byen wo, ak diyite anpil fyète, anpil lwanj tap fèt; kèlkeswa kote li te ale, tout moun bese tèt, retire chapo pou salye nonm ki te ewo pou jounen an.

Gason, fanm, timoun, tout tap kouri dèyè l pou yo wè nonm ki pi brav nan nasyon yo an. Tout kote li pase, ou tande moun kap chante non li: “Lear, Lear!… se li! Se ewo ki te kite yo make fwon li de fwa san fè okenn bri ni plenyen!” Jounal yo te ba li glwa ak lwanj; e li te merite tout lanmou pèp la tap ba li a.

– Tout kote mwen te tande lwanj ki tap fèt pou li, e mwen te santi san Sèb la nan venn mwen. Zansèt nou yo se te ewo yo te ye, yo mouri pou libète: Nou gen ansyen ewo nou ak Kosovo nou an. Mwen te santi m fyè, e mwen te anvi montre kijan san mwen brav e kouri nan vil la e di sa byen fò.

– Poukisa nap fè lwanj pou Lear?… Nou poko janm wè bon ewo! Vini wè poukò nou kijan yon Sèb nòb ye! Mete dis (10) so sou mwen, pa sèlman de!

Nonm ki te abiye an blan, vini bò kote m pou l mete so a nan fwon mwen, e mwen te kòmanse… Mwen leve nan rèv mwen an.

Mwen manyen fwon mwen; mèsi Bondye mwen pat gen anyen sou fwon’m. Gade yon vye rèv!

“Mwen te prèske pran tou glwa Lear!” m’tap panse, mwen vire sou kabann nan, mwen kontan, men mwen te gen yon ti regrè ke mwen pat rive nan fen rèv la.

 

Nan Bèlgrad, 1899.
Pou “Radoje Domanović” Pwojè sa te tradui pa Kareen Bijoux Augustin, 2020.

27/02/2021  

Yon bèf Sèb ki tap panse

Anpil bèl bagay fèt nan tout mond lan. Men, nan peyi nou an, kòm tout moun konnen, mèvèy yo pa parèt mèvèy ankò. Nou gen nan mitan nou, sa ki nan pozisyon trè wo, ki pa panse; pou rekonpanse, oubyen pou lòt rezon, yon bèf ki senp, ki pa diferan de lòt bèf Sèb yo, te kòmanse panse. Bondye sèlman ki konnen sa ki te rive pou yon bèt te gen odas angaje nan yon antrepriz konsa! Espesyalman, paske an Sèb bagay konsa ka koz anpil pwoblèm. Ann di li nayiv, li pa konnen nan peyi l pozisyon sa pap ranpòtel anyen; Nou pap di li gen gen kouraj. Sa ap toujou rete yon mistè, poukisa yon bèf ki pa ka vote, ki pa yon majistra, ni pa poze pou kandida, li pa menm yon senatè: Men m si li tap panse vin yon minis nan yon peyi bèf, Lè sa a, li ta dwe konnen li dwe pratike pou l pa panse anpil, pran yon egzanp nan men gouvènman nan lòt nasyon ki pi kontan pase nou yo, menm si peyi nou an pa gen chans sa.

Èske li enpòtan pou nou ke yon bèf, Sèb, te pran angajman yon atizay abandone pa lèzòm? Petèt li panse se yon dispozisyon natirèl’.

Men, ki kalite bèf li ye? Yon bèf ki pi òdinè – tankou zoologis anseye nou – yon tèt, yon kò ak janm, egzakteman tankou lòt yo; li rale yon kabwa, li manje zèb, li niche sèl. Li rele Sivonya; yon bèf gri.

– Men kijan li kòmanse panse. Yon jou mèt li te jouke l ak yon lòt bèf’ Galonya, anpile sou kabwa yon pakèt bagay li te vòlè epi li ale nan vil la pou vann yo. Kou li rive li te vann machandiz yo. Li te jouke Sivonya ak Galonya; li te mare kòd la; li kite yo li ale nan al bwè. Te gen yon festival ki tap fèt nan vil la. Gason, fanm, timoun tap mache tout kote. Galonya, ke tout zanmi l yo te pran’l pou sòt, pa t’ bay anyen atansyon li; Li manje manje li, vant li plen epi li kouche. Foul moun ki tap pase yo pat pwoblèm li. Li tap dòmi trankilman; (malerezman li pa yon imen, ak tout karaktè sa yo, li te ka viv de yo) Sivonya li menm pat menm ka pran yon bouche manje. Li tap reve, figil te gen yon tristès Moun, Sèb, te pase bò kote l’, fyète a parèt nan yo de jan yo mache. Sivonya te obzève tout sa, epi lespril te vin tris, pou enjistis. Li pat ka kenbe ankò, li tonbe kriye, ak doulè nan kè l li te kòmanse panse.

– De kisa mèt mwen ak konpatriyot Sèb yo fyè? Poukisa yo leve tèt yo tèlman wo epi yo gade kalite mwen yo ak anpil mepri? Yo fyè de peyi yo, yo fyè ke yo te fèt isit la nan Sèbi. Men, mwen menm tou mwen te fèt ‘nan Sèbi. Non sèlman se peyi mwen ak papa m, men zansèt mwen yo ak mèt mèt mwen te rete la ansanm apre yo te fin kite zansèt peyi slav la, pa gen okenn nan nou bèf ki janm vante tèt nou; Nou toujou fyè de sa ki rale charj pi lou. Jouk jounen jodi a, okenn nan nou pa janm di yon bèf Alman: “Kiyès ou panse ou ye, mwen se yon bèf Sèb, se la tout zansèt mwen yo te mouri.” se isit la, sou tè sa a, yo jwenn tonm zansèt mwen yo. Nou pa janm vante tèt nou sou sa, Mande Bondye padon, sa pa janm monte nan lespri nou. Moun yo komik!

Pandan lap panse de bagay sa yo, Sivonya souke tèt li, klòch la nan kou li a te tonbe sonnen, Galonya te ouvri je’ l gade zanmi l la epi li te fè mouuu:

– Ou retounen ak tenten w yo ankò! Mange, enbesil, fè yon ti gra, nou ka wè tout zo w; si panse se te yon bon bagay, moun yo pa tap janm kite sa pou nou, pou nou bèf. Nou pa tap gen chans sa!

Sivonya te voye je l gade, li te retounen nan sal tap fè a e rantre nan panse li.

– Yo fyè de pase yo. Yo gen Kosovo, yo te gen batay Kosovo. Kiyès sa regade, paske se ‘zansèt mwen yo ki tap rale kantin lan ak materyèl pou lame yo nan lagè a? San nou, yo ta oblije pran travay sa a pou kont yo. Menm lè yo te revolte kont Tirk yo. Yon gwo bagay, men ki moun ki te nan mitan yo? Moun sòt san sans sa yo, ki pa kapab fè anyen. Jis pran egzanp mèt mwen an. Li twò fyè tèt li sou sak pase an, lap vante byen fò ke granpapa l ’peri kòm yon ewo nan lagè ak nan liberasyon. Èske se li ki jwenn kredi a? Granpapa li te gen dwa fyè, men pa li menm; granpapa li te mouri pou mèt mwen ak desandan li te ka lib. Epi gade sa lap fè ak libète li a? Li vòlè, monte sou kabwa li e se mwen ki pou rale tout chay la, pandan li ap dòmi nan kabwa a. Kounye a ke li te vann bèl machandiz li yo, li al bwè gwòg, li pap fè anyen. Konbyen nan zansèt mwen yo te touye pandan batay sa pou konbatan yo te gen yon bagay pou yo manje? Eske se pat zansèt mwen yo ki te trennen bagay lagè a, kanon yo, kantin yo, ak tout lot bagay? E poutan, nou pa ta janm gen lide dekore tèt nou ak baz byenfonde ki pou yo, paske nou pa chanje, nou toujou fè devwa nou jodi a, menm jan zansèt nou yo te toujou fè pa yo, konsyans, pasyans…

– Yo flate tèt yo ak soufrans zansèt yo, avèk senk san lane esklavaj. Kanmarad mwen yo ak mwen te gen difikilte, e jodia nou toujou travay, nou toujou esklav. Yo di Tirk yo tòtire, masakre, anpale yo. Zansèt mwen yo tou, yo te touye yo, pa Sèb yo kòm byen ke pa Tirk yo yon lòt kote… griye sou krache a… ak sa ki poko te fè yo…

– Yo fyè de relijyon yo, men yo pa kwè nan anyen. Èske se fòt mwen, ak tout zanmi mwen yo, si yo pa asepte nou nan kominote kretyèn nan? Lafwa yo te kòmande yo “Ou pa dwe vòlè” e kisa mèt mwen an fè? Li vòlè, li ale bwè ak lajan li te retire nan sak ki pa pou li a. Lafwa yo kòmande yo “Renmen frè parèy ou” epi ki sa yo ap fè youn ak lòt? Se zak apre zak. Pou yo, yon bon nèg se sa ki pa fè mal. Men pa gen moun ki mande yon lòt pou li fè byen.

Relijyon yo enstwi yo pou yo renmen vwazen yo, poutan yo fè mal youn ak lòt. Pou yo, pi bon moun, se yon moun ki pa fè okenn mal. Yo pa konsidere mande pou moun fè byen apa de pa yo pa dwe fè mal. Se konsa moral yo ba; yo asosye byen a nenpòt sak pa fè mal.

Bèf la fè yon soupi, menm pousyè leve.

Li rekòmanse ak pawòl tris li yo:

– Èske nou pa pi bon pase yo? Mwen pa touye pèsonn, mwen pa vòlè anyen, mwen pa pale mal sou pèsonn, mwen pa vòlè anyen moun, mwen pa koupab de fo fayit, mwen pa janm arete oswa mete nan chenn moun inosan, mwen pa di bagay ki pa sa de kanmarad mwen, ni trayi prensip vyann bèf mwen an, ni pote fo temwen, mwen pa janm fè anyen mal de peyi m, mwen menm fè byen pou moun ki fè mwen mal. Manman m ’te fè m; move moun te pran m retire m nan lèt manmanm. Zèb, Bondye te kreye pou nou, bèf yo, pa pou lèzòm, men menm sa, yo wete l ’nan men nou. Epi nou menm, malgre tout sa yo mete nou ladan, nou kontinye ap rale kabwa pou yo, nou kontinye raboure jaden yo e se gras a nou ke yo gen pen. Sepandan, pèsonn pa rekonèt sèvis nou bay peyi a…

– Ann pran egzanp fè jèn, relijyon mande pou yo respekte jou jèn yo; sepandan, menm ti abstinans sa a, yo pa ka fè, tandiske mwen menm ak tout kalite mwen yo, nou fè karèm tout lavi nou, depi nan moman yo rache nou nan vant manman nou.

Bèf bese tèt li tankou li te enkyete, apre sa a, li leve tèt li. Li fache, e li te sanble ta gen yon bagay enpòtan kap monte nan tèt, ki ap toumante l’;

– Wi, mwen konnen sa l ye – e li te kontinye panse, – se sa li ye; yo fyè de libète yo ak dwa sivil yo. Mwen reflechi sou li oserye.

Apre sa, li tap panse, panse, men li pa t ’kapab konprann.

– Ki dwa yo genyen? Si lapolis bay lòd pou yo vote, vote; nou menm tou nou te kapab fè menm bagay la. Men, si yo pa jwenn lòd, yo pa gen dwa vote oswa patisipe nan politik, menm jan ak nou. Yo kenbe yo bat yo menm si yo inosan, san yo pa te fè anyen ki mal. Omwen nou brav; nou pale. Yo menm yo pa gen kouraj sa yo.

Se konsa, mèt la soti nan lotèl la li tèlman Bwè, li, je l ’twoub, lap begeye mo ke w pa ka konprann. Li mache an zigzag nan direksyon kabwa.

– Sa a se ki jan yon desandan ki fyè ak libète ke zansèt li konkeri pa san yo ki te koule. Oke, oke, mèt mwen se yon tafyatè ak yon vòlè, men lòt moun yo, ki sa yo te itilize nan libète yo? Jist chita fè djòlè sou zansèt yo te fè. Nou menm bèf nou te rete bon travayè, dilijan, itil, otan ke zansèt nou yo te. Nou se bèf, sa se yon reyalite, men nou fyè de travay di nou yo.

Li bay yon kout soupi, lonje kou l poul resevwa jouk bèf la.

 

Nan Bèlgrad, 1901.
Pou “Radoje Domanović” Pwojè sa te tradui pa Kareen Bijoux Augustin, 2020.