Mä amuytawi serbia markata turuta
Aka pachana walja musparaña utjiwa, jiwasana markana, ukhama waljanaka arusipxiwa, akana wali musparañanakata phallantaskiwa jan tukusita janiw musparañataki ukham uñt’ayaskiti. Akana utjiwa jaqinaka jacha patanapiniwa uskutawa jan amuyuni, ukhamaru uka askichañataki, aliqakicha, mä ina awatiri, niya serbio wakanakampi irpthapitawa, amuyañasiña qalltawixa. Yusaki yatiwa kunjama aka ch’ikhi uywaxa yant’asiwixa, chiqana k’aturu uñxatawa Serbia markana uka awatirita tixi ayt’asiñaki purintaspawa. Akham sasna aka tukusita supaya, jan juchani, janipini yatita uka yant’a uraqipana chhijnuqaspana, ukhamata janiw kuna yupaychaña uskuyapkiti. Ukampisa jan uñjt’ataskiwa kunata aka turu amuyaski jan chhijllatasina concejaltakisina, jan alcaldetakisina, ukhamaraki janiw khitisa diputadotaki sutipa apskiti ina wakanakana tantasiñana, ukampinsa (phuqhata mararu puritaspa) senadurataki. Ukhamaxa uka tukusita jaqi samkapana markata ministro chhijllata purintaspan ina turumarkana, aka yatiñapan, jan ukhamata, jani puniwa amuyañapanti, uka suma ministronakajampi yaquipa kusisita markanakana, jiwasan marksay janiw ukhama kusakiti. Tukuñataki, ¿jiwasa kunata llakisisna akham mä turu Serbiamarkana jan amtata jaqinakata irnaqawi sartayaski? Ukampisa, inkiñaspan jaqinkata ukham uñstatasix amuyasiña qallaña.
Ukhamaxa, ¿kuna turu kastarakisti?, mä ina turuki, uywa yatjatawina ukham yatichaistu, p’iqi, janchi chhuchhullanakampi, taqpacha turunaka ukhamawa; k’añasku jiyariri, pampana manq’asi, jayu jallq’asi, muuu arusi. Uqisito satawa.
Ukhamawa qallantawix amuyaña. Mä urunxa uywiripa juparu masipampi tantsusiwix, Ch’iarito, awturu lunthatata lawanaka khumuntawi aljañataki mä iska markaru apjasiwixa. Niyapuni uka markana mantasina lawanaka aljantawixa ukharu Oqisituru masipampiru chiwnuqawix, chillaqampi tirintawix yapintañataki, qhach’unakampi willtawix jupanakata nayraparu ukhamru mä isk’a umañanaka utaru mantasina. Uka markana phista lurawiskatan, warminaka, chachanaka ukharu wawanaka maysat maysat sarawiskan. Ch’iaritu, taqi turunakata yatita ipiku, janiw kunsa uñantkanti, ukampinsa, manq’apa sumata manqt’asiwix, phuqhata purakapuni, K’anuskan kusisit’ata ukata ikikipawix, k’uchuki. Uka jaqinaka saraskan janiw jupana amuyañapan. Maynixta Ikiki amuyaskan k’anuskan (juk’ata jaqispan, taqpacha yatxatataniwa uka uypayu irnnaqawitaki). Ukampinsa Uqisito janiwa ni mä manq’a purakapa katunkiti. Ikita nayrampi llakita ajanumpi machaqa uñachawimpi mä amuyuri ukham uñstasiwix mä misk’i qhantati ajayumpi. Jaqinaka, serbionaka, janiw amuykiti, apusita nayra pachatapa, sutipata, markapata, aka apusita jichuntañanakapana uñstasiwixa. Ukham Uqisito taqpacha unch’uk’uwix, ukxaru chuymapa llakitampi taqhisimpi q’alt’ayasiwa jach’a k’arinakata utjasina, jan kuna kamachasina sinti chuyma ch’allxtayañata jaytjasiwixa, mayaki purintawix jan yatita; llakisisina qanchiskan, t’aqhisisina, nayrapata jachampi mistusisina. Jach’a llakitampi, Uqisito amuyaña akham qalltawixa:
– ¿Kunata suti apusita yatichirixa markachirinakampi, serbionaka? ¿Kunata p’iqi aptata thurt’asipxi jach’a apusitampi jisk’achasimpi markaru uñakipawisa? Markapata wali k’urk’unaqatawa, apusita aka Serbia markana wawachatawa. Mamitaxa Serbia markanaraki wawachituwa, Serbia markaxa janiw uraqixakikiti, tataxankarakiwa, nayrat achachilanakatarakiwa, jupamkiri ukhamaraki, taqpacha, aka uraqiru purintawipxi aski nayrata europa markata; ukampisa, janiw kitisa jiwasata, turunakata, jach’anchasiptwa, jiwasa jathinaka yapintasita pataru apsusisina apusisipxiritwa. Jichurukama, janiw khiti turu Serbia markata mä turu Alemania markata sawixa: “Kunsa munta nayata” nayaxa Serbia markata turutwa, jach’a Serbia markaxawa, taqpacha aksi nayrata achachilanaka akana wawachjatawa, akana, aka uraqina, achachilanakana janchipa akamkiwa. Tatitu janiw munkaniti, janiw akama akanakata apusipjañani, janipuni akhama amuykäsnati, akata jach’antasiskasnati. ¡Mayja jaqinaka!
Aka amuyunakata apata, turu p’iqipa llakita alinaqawixa,kunka talankipa ist’asiwixa yukumpi k’arakiwixa. Ch’iaritu nayra chipjtawixa, masiparu uñkatawixa akham qhulthusisina:
– ¡Mayampi uka ipiptayampisktawa! Manq’tasima, ipi, mä juk’a lik’intamay, jaraphimaxa uñkatamay janchimata niya mistuski; amuyaña walispa, jaqinaka janiw turusisina jaytawistuspan. ¡Janipuniwa samini puriskanana!
Uqisitu masiparu awiriyampi uñkatawixa, piq’i alinoqawixa amuyunakapampi p’ulthintasina.
– Jupanaka jach’a khuri sarnakatapa apusipxiwa. Jupanaka Kosovopampananiwa, Nuwasiwi Kosovona. Jach’a khust’aya, ¿laq’a achachilanaka janiw manq’ampi ch’axwaña lawanakampi khumxatañanaka jiyarapkiti uka aski maranakan? jan nänaklayku, jaq’inaka jupanakata lurañapana. Ukata ukhamarusa nuwasiwi turkonakampi. Jach’a uypayu ch’amampixa, ukampinsa ¿Khitinakasa uka pachana ukankana? ¿Uka ipinaka aytat nasanakani, k’urk’unaqasisina jach’antasita nayan nayräxa walichawi jupanakankirispa aytasipxiwa, kithinakasa sartawi sartawipxatan? Katjamaya, yatichirixaru katjamaya uñacht’awijama. Jupaxa wali jach’antatarakiwa sartawi sawkasina, arusisina jach’a tatapa jiwankatanawa qhispiñataki nuwasiñana mä suma p’iqinchirispana. ¿Yatichirixa iñawipa akhamati? jach’a tatapa jach’antasiwijaspan, janiw jupax; jach’a tatapa tukusiwixa uywirixataki, wilamasinakapatlayku, qhispiña waxt’añataki. Ukhamaxa jupana qhispiña katjatatawa, ukampinsa ¿kunjama qhispiñapa apnaqaski? jaqinakana uyupa lunthatasina, nayaru k’añasku jiyaraskitu ukampi lunthatasina nayaruki khumuñaskitu imana jupax ikiskakiwa. Jichha uka uyunaka lunthawita aljatatawixiwa, machantaski, jan kuna luriri apusita jach’antata aski nayra pachata. ¿Qawqha nayankiri laq’a achachilanakaxana kharinuqpacha uka sartasiñapachana nuwasirinakaru manq’ayañataki? ¿Nankiri laq’a achachilanakaxa uka pacha lawanaka, iskupitanaka, maq’anaka, nuwañanaka, janiw apsunipkiti? Ukampinsa, jiwasax janiw jach’antasiptwa jupanakana walt’awinakapaxa jiwasa janiw mayjtanti; jichhakama irnaqawayasktan, aski laq’a achachilanakaxama, llamp’u chuymampi chuymanimpi.
Jupanaka laq’a achachilanakapata llakiñanakampi jach’antasipjatawa phisqapataka maranaka t’aqhisirita jan mistuta. Aka jakawina wilamasixa t’aqhisiskiwa, jichhakama t’aqhisisktan, ukampinsa nänaka janiw qhantata aytata arumpi q’asaptwa. Turkonaka chuxrimtapjatanawa, t’aqhisiyawipjatanawa lawampi k’ulluru nach’antapjatanawa sapxiwa; ukhamaxa, laq’a achichilanakaxa turkonakampi serbionakampi t’aqhiyasipjatawa, kankata ukhampacha ist’asita walja t’aqhisiñanaka katuñataki.
Jupanaka religionapampi jach’antasipjatawa, ukampinsa, janiw kuna iyaw sapkiti. ¿Kawkïri nanakan juchapachasa janiw critianonakaru iyawsapxitusa? religionapa siwa “janiw lunthatasitati” ukhamïpanxa lunthata uywirixa ukankaskiwa umatasiskiwa lunthatata qullqimpi. Religionapa jaqimasinakaparu munasiña yatichatawa, ukhamïpanxa jupanakapura nuwasisipxiwa. Jupanakataki, taqpachata jaqinakata, suma chuymani jaqix uñacht’awi, jan nuwasiri ukawa, ukhamapï, janiw khitisa wayt’anjxiti suma lurawi lurañataki, jan nuwasiwiña yaqhankata. Ukawa jupanaka akhama wali manqharupuniw purinjatanawa, suma uñacht’awinakapa ina kuna janiw nuwasirikiwa.
Ukjama turu chuyma manqhata qurpañawixa samanapampi thakhina laq’a t’alsusina.
– Ukhamaxa, turuxa llakisita lup’isiskan – Akhama, ¿wilamasinakaxampi nayampi janiw jupanakata sipana sumaktanti taqpacha arsuta lurawinakapana? Janipuni nayax khitirusa jiwaykti, janipuni kitirus qhiphata k’arisiritwa, janipuni kunas lunthatkti, janiw khiti jay juchaniru alispayantwa servicio publikota, janiw juchachasiritwa markana tesoreriana qullqipampi pist’awisisina, janiw k’arisiritwa marka t’aqhitawa sasina, janiw jan juchaninakaru karsilt’ayiritwa, janipuni masinakajaru k’arit tumpasiritwa, janipuni turunaka thaxsipana juchantiritwa, janiw k’arisiritwa jaqi arxatañataki, janipuni nayax marka ministrokayäthti ukampisa janiw aka markaru usuchkthi antisa nayax walichayasktwa usuchirixa ukanakaru. Mamitaxa nayaru wawachasina ukhana, ratuki, ukhampacha saxra chachanaka jalsuwayxiwa mamitaxana millk’ipa aparituwa. Tatitux wakanakataki ch’iji uñstayawixa janiw jaqinakataki, ukampinsa, jupanaka ukhata jark’apsipjarakiwa. Ukhampacha, ukhama jawq’anukata, jaqinakana k’añaskupa jiyanukastan, yapintata uraqipa yapuchasktan ukampi jupanakaru manq’ayastan. Ukhamata janiw khitisa jiwasana walt’awinaka aka markataki katuqapxiti…
– Jan manq’aña urunaka uñacht’awita; jisa, jaqinakataki, Iyaw sañapa siwa sapa jach’a urunakana jan manq’añamati, ukampisa, janiw mä isk’a t’aqhisiña katuña munapkiti, ukañkama nanaka jakawinakaxana sapuru jan manq’atasktan, uka nayriri uruta jupanaka mamitanakata t’aqayapkistuwa.
Turuxa p’iqipa alt’anuwixa llakisita ukhama, ukxaru p’iqipa aptanukjarakiwa, thithisina pataru phusantawixa, mä kuna wakisiri juparu kutintaskana ukhama wasitat uñstasisina, juparu t’aqhiyasisina, mä ukxata, kusisitaki qhulthuñawix:
– ¡Ukhamapï!, jichhaki muytw, ukhamapachawa – ukhama amuyusiskan – ukax kuna akhamawa; jupanaka wali jach’antasipjatawa jupan jaqinaka chiqapanakampi quispiñampi, nayax chiqpachapuni amuyañatwa.
Ukhama lup’iskan, lup’iskan, ukampinsa janiw amuyaskanti.
– ¿Kawkïrisa jupanakan aka chiqapanakapa? Pallayu chhijllantam siwa jupanaka chhijllantapxiwa, ukhamaxa, jiwasa qhulthuñasknawa: “¡Waaa-li-kiii!” Janiw chhijllantam sasita, janirakiwa yanasa utjaniti chhijllañataki, janiraki jach’a utt’awi apnaqañaspawa nanakama kikipa. Nuwata t’aqhisipjarakiwa watañ utana, jan juchaniskaspa. Nanakax ukhampacha qhulthuñasktan wich’inkha thalantasina, jupanaka janiw ni mä juk’a qamasanirapkiti.
Uka pachana, uywiripa umaña utata mistuniwixa, machata, chankasisina, juri nayrampi, jan qhana arunaka arsusiwina ina chhillaqiskan, kañasku ukxaru payiñaskan.
– Akaki uñanaqamay, ¿kunjamasa aka jach’antata jaqix laq’a achachilanakapata qhispiñapa wilampi awqasita thanthaski? Jisa, uywirixa machiri jaqiwa lunthata jaqirakiwa, ukampinsa ¿kunjamasa yaqhipanaka aka qhispiña thanthapki? Jayrasiñampi, jach’antasipxi laq’a achachilanakapana sutipa unrapa aytasina, yanapasisina naya ukhama kikipa. Jiwasa, turunaka, nayra ukhamakisktan walipuni irnaqirinaka kikipa laq’a achachilanakaxama. Nanakax turunakatwa, ukampinsa jichhurukama nanakax jach’antaskasnawa suma irnaqawi lurt’ataxa ukhamaraki nanakana khust’awinakaxa.
Suma turuxa manqhata ñatañawix kunkapa wakichasina yapintasiñataki.
Belgrado, 1902.
“Radoje Domanović” Proyectotaki Jeannine Alcon aymara aruru jaqukipiri jaqukipatawa, 2021.
P’iqínchiri (3/3)
Ukjama uka uru tukusiwixa qhipürunaka khust’ayampi taqpacha sarantarakiwa. Janiw kunasa kamachankiti, jisk’a utt’awinaka uñstasiwirakiwa: p’iqita t’anqtaña q’awjañaru, qutunakaru liwisiña, ch’aphinakaru jalaqtaña, ch’aphinanakru takxataña; walja jaqinaka ampara chara p’akisiwix; yaqhipa p’iqi thuqthapisiwix. Ukampinsa taqpacha uka utt’awinaka amuki t’aqhisiskan. Yaqhipa achachinakaxa thiya qhiparu tukutasiwix. “¡Utanasa thakhinsa tukusipunikaspan!” arusirinaka siwa, ch’amanchasina taqiru sarantaskakiñataki. Jisk’a wawanaka mä marata pä maratkama, ukhamaraki jiwantarakiwa. Tatanaka mamanaka imantasina llakipaxa t’aqhisiskan tatituna yanasapawa sasina. “Wawakata juk’aki llakisiyaña. Huaynakipan tawaqükipan, llaki juk’akiwa. Tatitu munañapawa tatanakaru mamanakaru jaqichasiña wawanakaparu jan tukusiñapaxa. Apayaña jisk’a wawanakaxa munasi, khithañaki walispa. ¡Ukjama llaki janiw chuymaru usuchankaniti!” arusirinaka kuttintarakiwa chuymachañataki. Yaqhipanaka karunampi p’iqi k’iruntasiwipxan thaya pañumpi ch’uxñsutapataru uskusiwiskan. Yaqhipa amparanakapa awayumpi aythapitaskan. Taqpacha t’aqxata isimpi sarantaskan. Thanta isinakampi janchita wayllunkusitaskan, ukampinsa, kusisitaki saraskan. Taqpacha taqhisiñapaxa jasakispan manqh’a sapuru utjasispan. Ukampinsa nayraqataru taqi saraskapxan.
Mayüru wasitat uñstasiwix.
P’iqinchiri sarantaskan jaqinaka nayräxata, muyupayata qamasani chachanakata. (Pä chachanaka chhaqayataskan, janiw khitisa yatin kawkinkaspan. Taqpacha k’ithasiwix arusiskan. Mayüruna, mä arusiri p’inqha uka chachanaka sallqjawitapa aru apawixa. Yaqhipanaka thakhina jiwpacha sasaskan, chhipchhiñaki jan tamaru p’arxtañataki.) Tama saraskan qhiparu. Akxajamata jach’a p’iya qalarara wali manqha uñstasiwix, manqhapuniwa. Jaqhi wali saytatapuni janiw kithisa makataña munkanti, chiqa manqhapachapuniwa. Ukhamarusa qamasani chachanaka janiw makataña munkanti p’iqinchiriru uñakipasita. Sip’uskasina pichupa, musparaskan kumuta p’iqimpi, qamasampi nayraqaru sartawix, warampi ch’allaru sumataki junuskan, kupita qalltasina ch’iqa tuqiru. Walja jaqi yupaychañjama uñtaniwa sasaskan. P’iqinchiri amuki janiw kithiru uñkatawix. Ajanupana janiw axsarayata utkanti nayräru sarasina niya niya uraq p’iyaru jak’achayasina. Jan axsariri chachanaka jiwañaru tunti ajanumpi purintawixa, janiw kithisa yatiyawixa ch’ikhi p’iqinchiriru. Pä chillqimpi thiyaru purintaskan. Axsarampi, taqi jist’arata nayrampi, khathatiskan. Jan axsariri chachanaka niya p’iqinchiri suyt’am sasaña munan,ukjama jan ist’asiña p’iqinchiri arupawa, mä chillqi thiyaru takt’asina, jaqhiru manqhst’awixa. Qhuypinaka, llakinaka, wararinaka qallantapxiwa; axsaraya atipasisina. Yaqhipa qhispiyasipxiwa.
– ¡Suytam, jilatanaka! ¿Kawkiru k’ithasisktasa? ¿Akhama aru katxasiñati? Jiwasa p’iqinchiri qhiparuta sarañani, jupa yatiwa kuna lurañawa. Ipiti kunarakisti jupapacha amuljasiñataki. ¡Nayrt’añani, jupa qhiparu! Akaxa taqpachata jark’añanaka jach’awa ukjama niya akampi jark’añanaka tukusiniwa. ¿Kithisa yatispa? Inasa uka manqhana suma jachuxa uraqi katuntasnawa tatituna imatapa jiwasataki. ¡Sarañani! ¡Jan t’aqhisiña, janiw kawkir purintañani! – Ukjam arusiri sasina jupa manqharu mantarakiwa sarawayxasina. Qamasani jaqinaka jupa qhiparu mantarakipxaraki ukharu taqpacha mantawirakiwa.
Llakinaka, jachañanaka, nuwjañanaka, wararinaka uka qalarara manqhata ist’asiskan. Kithisa jiwatawa, janiw kithi qhispita mistuta chiqtaspan, janchi thuruwa. P’iqinchiri juk’ata tukusiña purintawix. T’ula t’ula katthapisitanawa. Ukhamaru askichasiwix mistuñataki. Ukañkama llakita, jachañanaka ayquñanakaraki ist’asiwix uka manqhana, p’iqinchiri jan unuqita amukita lu’piskasina qununtasirakiwa. Yaqhipa usuchata phiñasita jaqinaka p’iqinchiriru qallantapxi jachjaniña, jupaxa janiw ist’asirikiti. Ukanaka, t’ulata katthapisitanirakitan jalaqtasina, ch’amampi pataru mistuña munan. Yaqhipa p’iqipa q’asartata wila ajanuta phallantaskan. Taqi usunpi ayquñaskan, p’iqinchiriki waliptatakiskan. Akatjamata taqpacha uñch’ukiyapxi phichu sip’thapisita llakita arumpi p’iqinchiriru, ukampinsa janipiniwa jaqiru uñaqanxiti. ¡Amuki saykasiwix lup’iskasina ajanumpi, mä jach’a yatiri ukjama!
Jayata. Tama jaqinakaxa pist’askan. Sapüru mayni ch’usäntawix. Yaqhipa jalsuwix kutthasina nayra uraqirupata.
Taqpachata, tunka päyaniki purintawix. Llakita, axsarata, awtjatata uñstasiskan k’asuta qarita jaqina ajanunakana, taqpacha amuki saraskan jan arusita. Pachpana p’iqinchiri ukjama amukiwa saraskan. Ukhamaraki wasitat arsuri janiw saña p’iqinpi sasaskan. Thiya sarawi wali ch’amapuninwa.
Taqpachata sapüru mayni jalqawix tuka jaqiru purintañakama. Aynacht’ata ajanumpi, janiw parlasipkanti ayquñampiki saraskan.
Usuta uñstatakisarakiskan jan jaqi ajanuni. Yaqhipa wali usutapuninwa. Yaqhipa amparanaka p’akita awayumpi kunkaru yapita sarapxaskan. Amparanakapan walja saqanakampi yapitaskan.
T’aqhisina munasina, janiw ch’iqtaspanti, janchi ukch’pachaki usuntakispan.
Ukhamaraki wali qamasani jaqinaka suyawipa tinkunawix, ukhamaru jan atipayasita sarakarakiwa; ukjama, t’aqhisita ch’amampi qilunaqasina saraskan, arnaqasisina, usuta llakisiyata. ¿Kuna lurjataspan janiw kawkir kutthintaya utxanti? ¿Walja t’aqhita jiccha sarxatañata atipayasisnawa?
Jayp’u purintawix, wixchuskasina lawata katusita, akatjamata p’iqinchiri janiw jupa khurkati saraskanti. Mä chillqimpi taqpacha mayampi p’uyuru manthapxi.
– ¡Atataw, charaxa! ¡Achakay, amparaxa! warariwix t’aqhisisina. Llakita arumpi mayni jachjawix p’iqinchiriru, jayata amukisiwix.
Qhantatiru, uka uru mayita p’iqinchiritaki ukhamaki qunutakiskan. Kikipaki.
Arusiri p’uyuta mistunkawix, pä jaqinakampi. Wilarata ajanuni, qhiparu uñtasiniwipxi kithinaka jakaskan, ukampinsa jupanakakin. Chuymanakapa axsarayañampi llakimpi purintawix. Uka machaqa jan uñjata qalarata jan thakhini uraqinxa. Qhipapäyuruna, awtu thakhita katuntapxatanawa, jicchaqhipankiriskan. P’iqinchiri uka thakhiru jupanakaru q’ipirapinxatanawa.
Jupanaka amuyasipxan kawka masinakapa jilatanaka kullakanaka jiwantawipxatan aka sarawisina. Jach’allakipuniwa jachitasipan. Jupanaka nayrapampi amtasiwix kunjama tukintasiru purinwix.
Arusiri p’iqinchiriru jak’achantawixa, parlasiña qalltawixa, llakita, qarita arumpi, suyawi chaqayatampi, jiskiwixa.
– ¿Kawkir jichhaxa sarañani?
P’iqinchiri amukiskan.
– ¿Kawkiru irpista kawkiru sarañani? Juma jak’aru sarnaktan jaqinakaru amparamaru irnuqawixtan, qhiparu jiwasan utanaka achachilanaka awichanaka uruqinakapa anarpayasina kuna suyawina suma jakaña khayat qhumi uraqita. Ukampinsa jiwasaru t’unjawistawa juk’ampi. ¡Pä pataka ayllunaka juma qhiparu sarantaskan jicchaxa uñchukima qhawqakitan!
– ¿Jumaxa janiw kithixa akankiti sasaña muntati? – p’iqinchiri jak’ata arusiwix jan p’iqi aytasina.
– ¿Kunjama uka jiskitasma? ¡Uñchukima ukaru yatita! Jakhuñamawa qhawkasa jiwasata akanktan sarawixa juma qhipata! ¡Uñchukiñamawa kunjama jichhasktan! – Jiwaña purintaña walispan akham jakañataki.
– ¡Janiw uñchukirismati!
– ¿Kunata?
– Juykhutwa.
Mä jiwata amukt’a.
– ¿Thakhina aka sarawina juykuthati?
– ¡Wawachatapachata juykhutwa!
Kimspacha p’iqi alintawix.
Jawq’a pacha samanapa purintawix qullu patana jiwata sanqanaka pichasisina. Urpu susuñaskan qullu patana chiara jamach’i chhiqha jawq’arasiskan thayampi. Jamach’i warariwix, lupi imantasiwix qinaya qhipata, qhinaya ratu unuqasiwix kaysat kayat.
Kimspacha uñarapisipxiwa asxarata.
– ¿Jichha kawkiru sarawiñani? – wali llakita mayni arusiwix.
– ¡Janiw yatktanti!
Belgrado, 1901.
“Radoje Domanović” Proyectotaki Jeannine Alcon aymara aruru jaqukipiri jaqukipatawa, 2021.
P’iqínchiri (2/3)
Chiqapuniw, llakisita uñjasman ukataqi qhisa jaqinaka sarxasina llaki wayt’ata uka iñawi uraqita nayrat laq’a achachilanaka awichanaka sayt’aniwix.
Ajanunakapaxa q’axrata, lupita nakhata. Walja maranakata llakita uñstasiwix janchipan jan ch’amani t’aqhintata llaki apasina. Uka qalltawina mä suma suyaña qhantasiwix illapa ukhama, amtañampi chhaxruta. Jacha purintawi mä qawqha siphu awkinakaru ñatasiskan jan suyasita jan ist’asita p’iqi unuqasina janiw sasina wali llakisita. Janiw unukaña munapkan jupanakataki uka qalarara thaki jiwaña uñstaskan ina janiw suma urqiru purintaskan sasina. Walja warminaka q’asaskan khitharpayasina laq’a achachilanakaru awichanakaru.
Chachanaka yanañapxan qamasampi wararina: Suma, ¿Tukusiña muntati aka jan wali uraqina jan manq’ata t’unjata utanakana? – Ukhamaru jupanaka ukham uñstasiña aka llakiru t’unjata utanakana irpasisjaspan taqpacharu jupanpacha sasapxan chuyma manqhata.
Ukhama taqpachana warariripa ist’asiskan, walja jaqi sarasina. Chachanaka ukhamaraki warminaka janiw aliqaskanti. Wawanaka walipuni jachaskan jikhani mamanakapana. Ukhamaru uywa janiw t’akutaskanti. Janiw walja wakanaka utjanti, mä iwija jakat khayjat ukhamaru mä tixi tawrarara jacha p’qini lik’i kayuni kawallu thantha chusinaka, ch’uspanaka, pä suxunaka khumuskan, ukhata t’aqhi kawallu aytinkiskan. Ukampinsa, kawallun qanchiskiwa qhantatita ajanumpi. Yaqha jaqinaka asnumpi saraskaraqiwa, wawanaka anunakaru jiyantaskan. Arusiña, warariña, jachjaña, ayquña, jachaña, wajaña, qanchiña, taqin arupax walltataskan. Qalakayu wararakiwa mä pita. Ukampinsa p’iqinchiri janiw kunasa arusiwix, jan ist’ata. ¡Chiqa suma yatirix!
P’iqinchiri amuki lup’iskan, p’iqi k’umtataki. Sarasina challaru thusarpayi; ukakiwa. Ukampinsa jan uñt’ata yatisiñapa, taqitaki jupaxa munata p’iqinchiri jupataki khitisa ampara ninaru uchaspan. Sarasina, akham aruskiptasinkan:
– Jiwasa wali kusisiñatan akham suma jaqiru jikisintan. Jan jupampi kawkiru purintawisnan, ¡Tatitu janiw munqaspan! jiwasnan. ¡P’iqiñapa chiqapuniwa, sismawa! Amukiskiwa. ¡Janiw kunsa arkiti! mä jaqi arusiwix musparata uñjasiñampi p’iqinchiriru.
– ¿Kuna jupa saspa? Kithix ancha arusiw, janiw suma amuykiti. ¡Mä ch’ikhi chachapuniwa!
Amuki lup’iskakiwa – yaqha sasawixa, ukhamaru p’iqinchiriru uñjtasita musparaskan.
– ¡Chamawa p’iqinchaña walja jaqinakaru! Palljañapawa amuyunaqapa jach’a lurañaniwa – nayriri jaqi sasawix.
Sarxaña purintawix. Ukampinsa, taqi mä pita suyapjarakiwa kithis jak’achayaspan jupanakampi sarxañataki, ukhamaru janiw kithis jak’achanwix, janiw kithis pachpachan suyawix.
– ¿Sarxañani? – p’iqinchiru jiskht’awipxan
P’iqinchiri amuki saytasiwixa.
Qamasa chachanakax p’iqinchiri ratu alkatawix yant’añataki.
P’iqinchiri, sinsisita p’iqi kumusita, sarantawix, yamparu warampi wayllunkisina. Waljani jupa qhipäxa sarantawix ¡jallalla p’iqinchiri! sasina. P’iqinchiri mä qawqha sarnaqawixa thuqthapiwixa mä jach’a punkuru. Ukana saytasiwix ukhamaraki taqpacha jupa qhipäta suytarakiwa. P’iqinchiri kutt’awixa mä qawqha ukhamaru thujrumpi punkuru liqtawix.
– ¿Kunasa jiwasaru lurawiña munasma? – jupanaka jiskhintawix.
P’iqinchiri sartasiwixa jan arsusina.
– ¿Kunasa lurasnawa? ¡Punku jichhakañani! ¡Uka lurawiñani! ¿Janiw amuytati warampi uñachayawistuwa kuna lurañasa? – taqi p’iqinchiri jak’ata jach’a arumpi sasiwix.
– ¡Ukankiw! ¡Ukankiw! – Jisk’a wawanaka q’asantawix punku taqiru uñacht’ayasina
– ¡Amukim, amukim, wawanaka!
– Tatitu yanaptita, ¿kunas kamachi? – mä qawqha warminaka siqisiwix.
– ¡Jan parlampi! Jupa yatiwa kuna lurañasa. ¡Jaquqam uka uyu!
Uyu ratu jaqusiwix, t’alpjataki jan uyu utjawina ukhama.
Taqi uyupataru makatantawix.
Ñaka sarantasina pataqa chillqinaka p’iqinchiri mä jach’a k’ulluru thuqthasiwix. Chamampi mistuyawix ukhamaru warampi taqichaqaru warampi jununtawix.
Janiw kithisa unuqawixa.
– ¿Jichhaxa kunas kamachasi? – qhipata arsusiwix.
– ¡Kharintam uka ch’aphinaka! – jak’ata p’iqinchiriru jaqinaka sasawix.
– ¡Thakhi ukankiwa, qhipa ch’aphinakata! ¡ukankiwa! jisk’a llukallanaka q’asantawixa ukhamarusa walja qhipankirinaka.
– ¡Thakhi ukankiwa! ¡Thakhi ukankiwa! – larch’ukisipxan p’iqinchiri jak’ata, yatxapayasina q’inayata. – ¿kamisata juykhunaka kawkir saraña yatispa? Janiw taqpacha khitaspati jaqinakaru. P’iqinchiriki yatiwa kawki thakhi walispa sarawiñataki. ¡Kharxam uka ch’aphirara k’ullu!
Taqpacha sartasiwix yanapañataki thakhi anthapiñataki.
– Atataw, – mä jaqi warariwa ch’apimpi katxasita ukhamaraki yaqha jaqi ajanuru qinchampi nuwxasita.
– Jilatanaka, kullakanaka, janiw kunasa inaki atipjasmati. Ch’amachasiñawa kuna khust’aya katuñataki – mä jach’a qamasani jaqi arsusiwix.
Wali ch’amampi ch’apinaka kharisisina sarantawix.
Ukata sarnaqasina mä qawqhampi, mä thuru uyu wichhuta lurata jikthaptaniwix. Ukaxa lluxinukurakiwa. Ukhama taqpacha sarantarakiwa.
Ukuru qalltasina juk’aki jittaniwixa niya ukhamaraki sipitanaka utjarakina. Juk’a manq’ampi walja jaqinaka waña t’ant’aki kisumpi apasinitan imana yaqha jaqinaka t’an’taki aptasinirikitan jan awtjañataki. Yaqhipanaka janiw kunsa apjatasinkatanati. Inkiniñataki jallu pachaskan ukhamaru walja janch’uñataki utxan.
Ukhamaxa, uküru qalltasisina janiw jaya thakita purintawipxan, wali qaritaki taqpacha sarantawiskan. Janiw kuna chiji uñjasiwix yant’añataki. Aka utt’awimpi, jach’a irnaq uta, taqhisiña utjapuniriwa: mä ch’aphi lluq’i warmi nayraru mantata, mä ch’aranaña isita nayra pataru uchjata; jisk’a llukalla kayu thuqthapisiwixa k’ullumpi wararisina qiluwaña saraski; mä awki ukhamaraki jalaqtarakiwa qincharu kayumuqu usuchasisina. K’iyata siwullampi kayumuquru awki thujrumpi jan axsarata sarantarakiwa p’iqinchiri qhipata. (Qhana parlasita, walja jaqinaka uka awkixaru kayumuqu usutasina k’arisiwix uraqi kutintañataki sasasipxan). Jichhaxa, niya taqpacha ampara luqana ch’apimpi junutaskan ukhamarusa walja jaqinaka ch’apimpi ajanu siqitarakiwa. Chachanaka qamasampi amuki t’aqhisiskan ukañkama warminaka jachjasiwiskan kunataki uraqi jaytawixtan sasina, wawanaka jacharakirakiwa, jan amuytata kunata akhama ch’ama t’ukuña purintan suma jakaña munasina.
Taqina sumankañataki kusisiyañataki p’iqinchiriru, janiw kuna kamachatakanti. Chiqa aruskipasisina, chiqapuni arsuñani, p’iqinchiri suma jark’ataskan, ukampinsa, sariri mä inkiniki sartiwa. Uka arumana ,tama risasiwx tatituru yuspajarasina uka uruna sarawi khust’awixa jan kuna, jan niya jisk’a chiji, p’iqinchiriru purinkatanti. Ukhamaxa mayni qamasani chachanakata arstasiwix. Ajanupa wikharañataskan, ukampinsa janiw ukaru uñjkayawikiti.
– Jilatanaka – qalltawix. – Mä uruta sarawi khust’awixtan, yuspajara tatituru. Thaki ch’amawa, ukampinsa jiwasaxa q’iwtasiñani taqi yattanwa aka thakhi wali ch’amapuniwa suma kusisita jakaña puriñataki. Tatituxa jark’apunispa jiwasan p’iqinchiriru akham khust’ayata jiwasaru apnaqañataki.
– ¡Arumirja akham sarasina nayraxa tukusiniwa! – mä warmi kulirata irkatasiwix.
– ¡Achakay, charaxa! awki wararina, warmita arsusina ch’amachasita.
Wawanaka ukhamaruxa pututiñaskan, mamanaka ch’amampi wawanakaru amukiyaskan arusiri ist’añataki.
– Jisa, nayrama tukintasiniwa, – kulirata phallantawix, – ¡Uka pä nayramaxa tukintasiniwa! janiw kuna chijikaniti mä warmitaki nayra tukintasita mä wakisiri jakañaru purintañataki. ¡P’inqasiñamawa jumankirikthxa! ¿janiw wawanakamata amuytati? ¡Chikata jiwasata tukusitaspawa aka ch’amt’añana! ¿Jan khuskhakiskañani? ¿Mä nayra qawqhapinirakisti? ¿Nayrama kunataki walispa akhamana suma kusisiña uraqi thaqhaniñataki? ¿Jupan nayrata awki kayuta jiwasan kusisiña allqasiñapati?
– ¡Jupaxa k’arisiskiwa! ¡Uka achachi k’arisiskiwa! Tukuñaskiwa kuttintañataki, – jaqinaka qhututiri ukana qalltawixa.
– Jilatanaka, kithisa jan jayaru saraña munkiti – arusiri mayampi arstasiwixa, – kuttintaspawa jan k’añasipani jan k’añayasina masinakaru. Nayaxa, ¡ch’ikhi p’iqinchiriruta jak’ata wiñaypacha saraskawa janchi utjayäthakama!
– ¡Taqpacha sarantaskakiñani! ¡Taqpacha sarantaskakiñani jakaña utjayäthakama!
P’iqinchiri amuki isch’ukiskan.
Taqi jaqixa juparu uñjataña aru apaña qalltarakxiwa:
– ¡Musparata lup’iski!
– ¡Mä chacha achanqar chuymani!
– ¡Parapa unch’ukimaya!
– ¡Phichu sip’uta!
– ¡Chiqapuniwa!
– ¡Qamasaniwa! Lijuta ukhamawa.
– ¡Mayampi wasitat arsusxasmawa! Uyunaka, k’ullunaka, ch’aphinaka, kunäpasa jupaxa makatakiwa. Warampi amuki tixiski, arjañamawa kunasa utji jupana p’iqi manqhana.
P’iqínchiri (1/3)
Jilatanaka masinaka, nayaxa takpacha arunakama ist’ayantwa, ukhamata jichhaxa istapxita. Jiwasa taqpacha lup’iñanaka arsutanaka janiw kunatakiti aka jan wali uraqina qamjañataki. Aka ch’alla q’alani uraqixa janiw kunasa phuqhaniti, ukamaxa jallu maranakan janiw kun phuqhankiti janipuniw khitisa jichha aka wañapacha uñjiritan. ¿Qawqhapacha akhamana irtapisiñani arsuñani inaki? Uywa jiwaskiwa jan maq’ani ukhamaru jiwasa wawanaka ukamaraki jiwanukaniwa jan manq’ata. Ukamaxa jiwasa thaqhañani ma ch’ikhi walichawi sumachañataki. Aka phara uraqita sarjaña walispawa ukharusti mistunsna yaqha uraqiru akapachata suma puruma uraqi thaqhañani janiw akhama jakasnati.
Ukamaj, mä jaqiri jan p’ukqhiri uraqina qarita arumpi arsuskan mä tantanina. Kawkiru kunapacha janiw jiwasa yatiñtanti, amuykipaña. Amuytasiña aka wakisitan mä uraqina akapachata nayramaranaqana, ukakispawa jiwasa yatiñataki. Chiqa arusita, mä pachana uka jawari nayaki samkasixpachatuwa sistuwa, jak’at jak’at antutwa aka k’allk’u samkawi. Jichhax thurita arumpi nayax arsusjaw kuna puni kamachpachan uka markan mä pachan jani samkaspan.
Isch’ukirinaka, churi jank’u ajanunpi p’urp’u nayrampi, llakita jan yatita, aynachat thixnitan amparampi, aka arsunakata jupanaka jaqiri uñstasiwix. Mäyat mäyat llawuntasiskan p’iqi manqhana uka lup’iwinpi mä suma jiwaki uraqina sinti irnaqañata ukaruna jach’a t’inkha apsuta uthaspa kusa yapuchata.
– ¡Jupa chiqa arusiskiwa! ¡Jupa chiqa arusiskiwa! – taqi sipsikañaskan qarita arumpi.
– ¿Uka uraqi jan jayakiti…ja..yakiti? – istasiwix mä aru qhuri manqhata.
– ¡Jilatanaka! – arst’asiwix yaqha arsusiri. – Ist’awim aka siskaña janipuniw akhama qamasnati. Jiwasax sapuru sintipuniwa irqaqawixtan, inaki anaki. Jiwasa satawixtan jan alsuñiritaki ukjaxa mäñaykaspan, lluxlla jutawix q’ala tukurawix satanaka ukamarusa laq’a unuqiwix, jichax qalakamakiwix. ¿Jiwasa akan musparaskañani sapuru irnaqasata uruta arumata manq’a awtiñataki uma awtiñataki, jan isini jan wiskhuni? Jiwasa amuyasiñani yaqha suma achuri uraqi thaqtañani ukarun jiwasan irnaqaña kusa p’uqt’awiyañani.
– ¡Sartan! ¡Sarxañani ratuki akana janiw qamjasnati jani walikiti jakañataki!
Qallarawix sipsiñanaka, ukaruxan mäynit mäynit sarawix, jan amuyasita kaukir saraskan.
– ¡Suytam, jilatanaka! ¿kawkir saraskta? – nayrïri piq’inchiri arsuwixa. – Sarjañatan, ukampinsa janiw akhama. Jiwasa yatiñatan kawkiru sarawiañani. Jan ukhama, juk’ampi q’ullusiña puriñani. Nayax jiskhiña munsmawa mä piq’inchiri apsuñani taqi juparuxa ist’añani kawkir suma qhana thaqhi jiwasa uñachayañataki.
– ¡Ajlliñani! Ratuki mayni irpañani, istasiwix taqichakana.
Jichha ukhama mä tuqintasiña qallantapxiwa, mä jach’a pixtupiniwa. Taqi arusiskan ukhamaruxa janiw khitisa istkanti janiw khitisa amuykanti. Jaqinaka jupanakpura jaljasiña qallantapjiwa, sapa jaqi arusxäsiwixa jupataki, ukarusti mayat mayat jaljasipxiwa. Payat payat, qalljaptawix saykatata kallachi kallachimpi katxarusita parlasiwir, arsusiwir, uñstasiñtaki yant’aska, isit isit katxarusitapxi ukhamarusa amuqiki sasina uñanchapwxi amparampi. Ukamarux taqpacha mayampi tantasipxiwa, arsusiskasina.
– ¡Jilatanaka! – ma jaqi jach’a arumpi arsusiwix q’ala ch’aja qarita arsunakata amuktawix.
– Akhamaruxa janiw kawkina tuqintañani. Taqi arusiskan jan ist’asita. ¡P’iqinchiri chhijllantan! ¿Kawkir jiwasata chhijllantasnawa? ¿Kawkir jiwasata irpxañataki yatitawa?
Akana taqpacha uñst’asiptan, ukhamatha naya sañamuntwa, janiw nayax ukhama wawanakaxa p’iqinchiritaqi maynitakix jumanakataqixa irpiristuwa. Jichha, arsjam ¿khitixa uka sariri ch’iwina lakathiyani arumintita qunutaskiwa yattati?
Taqi amuktasiwix. Taqini uñchukiñapa palltasiwix uka sariri uñjtañataki kayuta qalltasina p´iqirukama.
Uka sariri, niya huayna uñjtata, ch’iwina niya ajanu imantataski ukharusa sunkhaki uñstasita jach’a ñakutampi, qununtasiwix mayampi uka lakathiyana amukitaki, chhaqhata jupan amuyunakampi, mä kuna jach’a thujrumpi uraqiru nuwarakiwa.
– Masuru uka jaqiru mä jisk’a llukallampi uñkatawixtwa amparata katuta mä thiyata sarawiskan. Wasärma jisk’a llukallampi sapaki akat sarxawixa ukhamax sariri akankaskiwa.
– Jilata, armasiñani aka jan wali arunaka janiw kawkir chiqtañani. Uka jaqi khitixpacha, jayata jutatawa, janiw khiti jiwasata uka jaqiru uñtawix, ukampacha, jupaqi yatix kawkiru jiwasaru Irpsxataña walispa. Nätaki, uka chachax ch’ikhi intataniwa ukan jan arsuta qunuta lup’iraskiwa. Khitixa tunka arumpi jaltjaspan tantasiñaru ukamarusa khitiru arsuyaspan, ukampinsa uka jaqi sapaki amukita qunuski.
– Ukhamaw, uka qunuta chacha lup’ispachawa ukajta jan arskiti. Janiw inakispati wali ch’ikipinipachawa, – taqpachana uka chacharu uñsuna qallantawix chiqt’aña uñtampi. Sapa mayni uka chacharu qhana chuymampi iñantawix, suma amuyupat yant’awita.
Janiw khitisa aski arusjapwixa, ukamaru taqin aru wakixäsiwi uka saririru jiskhiñataki, uka jaqiru, alaxpachata purintawi jupanakatixa uñstata suma uraqi uñjañataki. Jupa p’iqinchiripañapana, ukamaru taqpachana arupaxa istasiñapana jan jiskt’ata.
Taqpacha jaqinakata tunka chachanaka chhijllawipxi uka sariri aruntasiñataki ukhamaru yatiyañataki juparu p’iqínchiri sutichatawa. Aka chachanaka p’iqínchiriru yatiyawixa akakama janiw kunsa walikiti uywanakataki ukhamarusa uraqina janiw kunasa alinuqiti ukhamata juparu askiña munapxi p’iqínchiri sutiñataki.
Ukamaru tunkpacha alkatawix saririru. Akam sasina:
– Akamata jiwasa wayt’asiptwa mistuñataki utanakata yaqha suma uraqi thaqhañataki. Urasarupuniwa akhamaru tukuyañataki taqpacha sumthapiyapta, jiwasaru tatitu uñachayasiwix, jumaru iwxasina jiwasataki, juma, jan yatita sariri, suma ch’ikhi jaqi, jiwasaru irpitataw suma jakañaru jiwasaru apsuta aka llakitata. Taqpachata jaqinakata aka uraqita jumaru mayiña munaptwa jiwasan p’iqínchiri. Kawkir juma sarata, jiwasa sarapjarakiwa. Jumataki taqpacha thakhinaka saraña yatitawa chiqapuni jumaja suma uraqina wawachatapachatawa. Jiwasa taqpacha arsuñanakama ist’apjamawa jan ch’axwata. ¿Iyaw satati, jach’a ch’ikhi sariri, qhispiyaña aka tukt’ayata jaqitajayunaka? ¿Jiwasan p’iqínchiritati?
Achikaña arumpi, sariri janipuniwa p’iqi aytawikiti. Ukhama qunutakiskan janipuniwa unuqxiti. P’iqi k’umtataki qunuskan nayra pichu sip’tapita ist’awix jaqinakana arupa amukiki. Kunapachata ist’asisita lawanpi ch’allaru junuskan… Lup’iña uñjayataskan. Jaqinaka aru mayita tukusisina , k’acha chhajä arumpi jan unuqita sawix:
– ¡Iyaw!
– ¿Juma jak’aru sarawiñani suma uraqi thaqhaniñataki?
– ¡Arkañasmawa! – arusiwix jan p’iqi aytasita.
Jichha kusisiyaña yuspajaraña jaqinakan chuymana qhantasiwix, ukampisa sariri janiw kunsa arusiwixa.
Tunka chachanakaxa kutintawixa khust’ayampi, jichhakama ch’ikhi saririruna yatiña uñst’asiwix.
– Ukan qunutaki janipuni ajanu uñachasiwix janipuniw jaqi mayiskasina p’iqi thaltkiti. Amakiki qunutaskiwa. Taqpachan arunakata, payaki arusiwix.
– ¡Chiqa p’iqiniwa! ¡Jan uñt’ata yatiña! – Taqpacha kusisina warariwix tatitu aka sariri jiwasataki apayistuwa.
Jiwasaru qhispiyañataki. Taqi thuru amuyumpi jan axsarata Iyaw sapxi khust’aya p’iqínchiri irptata kitiru janiw kunasa mulljañaspati. Ukhamaru qhipüru taqi wakichasiwix sarjañataki.
Alwa purita khitinaka qamasaniwa sarxañataki tantasiwix jaya sarañataki. Pä pataka jila ayllunaka purintawix sarxañataki. Mä juk’a jaqinaka Jalaqtasiwix uta uñjañataki sasina.