Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (3/5)

(Претходен дел)

III
СТАНКО СЕ ОДМЕТНУВА ВО АЈДУТИ

Во бањата Станко си го закрепна нарушеното здравје, па почна во тишината надолго и нашироко да размислува за петвековните страдања на нашиот народ под турските ропски синџири. Неговата дамнешна идеја за ајдутството сега зеде поголеми размери и не го напушташе ниту ноќе ниту дење. Сета негова чувствителна душа се исполни со возвишени чувства на болка спрема поробениот народ, и со силен копнеж еднаш да се одмазда за Косово. Наскоро созреа во него цврсто и со ништо непоколебливо решение да стане ајдутин, а тоа решение му стана уште поцврсто, откако му дојде депеша од Ириг дека неговиот добар татко ненадејно починал од срце биење.

Тој всушност, ја одложи својата намера за извесно време, седејќи во родителскиот дом, додека не се изнажали за авојот добар татко.

—

И дојде време големата замисла да ја реализира. Ги среди претходно сите свои домашни работи и ја издаде куќата под кирија, за да има што повеќе сигурни приходи, во својата тешка работа, и почна да се приготвува за пат.

Најпрвин го викна шивачот и си нарача нов салонски костим и неколку костими секојдневни и за свечености; исто така си нарача две-три рала лаковани чизми и неколку рала чевли за секој ден. Кога сето ова веше готово, момците ставија сè во еден голем куфер, а во еден помал куфер Станко сам, со своја рака си ги стави „ситниците“, зашто не можеше тоа да им го довери на момчињата, за да не се случи нешто да не заборават. Тука си стави и некоја филолошка книга, неколку класични поети, латинска и грчка граматика, животот и делата на големите луѓе, и уште некои други книги, што може секој час да му затребаат; потоа си стави шишенца со колонска вода и со мирис, брилијант за коса и крем за лице, четче за заби и водичка за исплакнување на устата, четка за коса, чешли, четки за костимите, самовар за чај, неколку пакетчиња најдобар руски чај, па неколку кутии лекарства со креозот, капки за стомак, капки против забоболки, кинин, сајдлички прашок, антипирин, и уште неки други потребни работи кои на секој човек му се неопходни. Ништо не заборави, сè беше спакувано и ставено во куфери, а во големи денгови ги врза алиштата за спиење. Уште чекаше само да се исушат испраните чаршафи, да ги испегла, па да тргне на мачниот пат. Најпосле, и покрај дождливото време, ги спастри и чаршафите, исушени, колосани, испеглани и ги стави во посебен голем куфер. Станко направи и неколку посети, колку за прошка, кај своите добри познаници и видните личности во Ириг, го зеде пасошот, крштелното и свидетелството за завршената класична гимназија, се пазари за пајтонот и уште за една обична кола за алиштата, и така тргна на пат во авојата дваесет и втора година од животот.

Пајтонот се клацкаше низ рамните полиња, Хомер потскокнуваше крај колата, а златната колба му подѕвекнуваше. Станко, исцрпен од неспиење, од мислење и долгото приготвување, се испружи немоќно на седиштето, го наклапуши цилиндарот, та го состави со веѓите, ги префрли нозете една преку друга и ја отвори книгата да чита, а одвреме навреме ќе ја дигнеше главата и погледот ќе му се изгубеше во долгата рамнина, а мислата ќе му потонеше во бурната иднина што го очекуваше.

Му беше жал за родно место, тешко му стана од таа разделба на неговата нежна душа, а особено што во Ириг ја остави својата мила Роза. Потона во такви мисли држејќи ја отворената книгата на скутот, со тага душата му се исполни и солзи му ги натогпија бледите образи. Не можеше да чита, книгата му падна од раце и ја извади од џебот на фибер-цигерот флејтата, на која ѝ ја предаде сета своја болка и тага од љубовно затреперената душа, и се разнесе треперливиот тажен звук на неговата флејта, со прекрасната мелодија на песната.

Nim dein Ring hin
Ehe wir scheiden…

—

Кога допатува до Сава, се превезе со скелето и се упати право во Шабац. Штом стигна таму, дозна за најубавиот хотел, во кој се смести за да се одмори по долгото патување.

Хотелиерот му даде мошне убава соба и Станко се смести таму, откако нареди претходно да се проветри. Откако се изми со млака свода, побара меланж[1], зашто друг пијалак освен вода не пиеше од чисто хумани причини.

Утредента Станко го облече фракот, ја стави белата панделка околу вратот и белите нараквици на рацете, та во официјални посети ги обиколи видните претставници од турската власт во Шабац, им се претстави и се запозна, зашто тоа беше најобичниот ред на учтивост. Тој сакаше со кавалерството и со добрината да ги тепа своите противници. Потоа направи уште неколку посети на видни граѓани и се врати заморен во хотелот за да размисли сериозно што е добро да преземе понатаму.

—

Иако ајдутинот Станко беше со цврст карактер, па не ја напушташе големата мисла дека треба да му помогне на бедниот народ, сепак му беше тешко да ги избере начинот, борбата и одмаздата. Всушност, на одмазда и не мислеше, зашто тој дури и се згрози од беседата на еден прост, необразован свештеник кој в црква, во одежда, а со крст в раце заврши со „варварските“ зборови: „Небото нека проштева, но ние мораме да ја пролееме крвта на нашите угнетувачи и да го одмаздиме Косово“.

Уште тогаш морници му полазија на Станко, и неговата благародна душа, напоена со возвишените примери на благородните јунаци од чистиот класичен извор, се згрози при таквите свирепи зборови, со кои дури и во храмот господов, каде што треба да се сее чиста љубов и благост спрема ближните, со таков грозен тон се прокламираше ѕверската дивјачка борба.

Лицето на Стаико, онака, како по блуткав лек пребледе кога ги чу таквите зборови, сиот се стресе и ги затресе нервозно рацете, извикувајќи: „Ух, ух… крв… крв! Мајн гот… Уф… Ух… страшни дивјачки поими!…“

Значи мораше да преземе штогоде, мораше да измисли каковгоде начин на борба, но како што му прилега на благороден, возвишен ајдутин. Тој се грозеше и со одвратност мислеше на оние крвожедни и крволочни ајдути, ниски и свирепи, кои пролеваа крв човечка, та со неа ги поеја авоите одмазднички мечови, како што беше Новак Старина и другите, слични на него, крволочници, со ѕверски нарави. Тој не можеше ниту да помисли дека еден интелигентен, благороден, возвишен ајдутин смее да ги употреби тие ниски, нечовечки средства, кои не водеа кон вистинската цел, зашто уште од детството ја знаеше изреката, што му беше вечно во паметта: „Nulla salus sine virtute…“

—

По долго размислување пресмета и со умот размисли дека ќе биде најдобро да разбере за некоја добра и примерна ајдучка чета, каде што, се разбира, би можел да биде во добро благородно друштво на луѓе со повисоки, похумани погледи спрема борбата со Турците. Сметаше дека веќе минало времето на дивјачките борби со нож и пушка в раце, и дека модерните ајдути се благородни луѓе високообразовани, кои со благост и смиреност и добрина ќе ги победат неизделканите варвари — Турците.

Понесен од таквото размислување, разбра за некоја ајдучка чета, која дејствутвала на планината Цер (тоа веќе не му се допаѓаше, но што е тука е, се немаше каде).

Вечерта се приготви за пат, се погоди за кола, и си ги собра во малиот, рачен куфер најпотребните работи, колку за да му се најдат додека отиде и додека да ја разгледа ситуацијата (се разбира, таблетите од креозот не ги заборави). Утредента, по негова наредба, го разбуди момчето, кое му ги донесе пред врата обувките исчистени. Ајдутинот Станко се облече официјално, зашто излегуваше пред арамбашата, и откако се дотера си нарача меланж, нареди во колата да му се стави куферот, чадорот и иберцигот (бидејќи нешто времето се матеше), а тој ео рацете си го зеде својот омилон Хорацие малку и духовно да се насладува во свежиот планински воздух.

„Ох, ама тоа ќе му годи на моето кревко здравје!“ — он мислеше задоволен во колата, возејќи се кон планината Цер.

По патот често се фаќаше за џебот за да не му испадне некаде или да не му се изгуби молбата, која ја напиша до арамбашата на ајдучката чета, и кон неа го приложи крштелното, свидетелството за свршената класична гимназија и другите потребни документи.

„Ох, господи, се плашам само да не ме одбијат, а тоа добро ќе му дојде на моето здравје“ — си мислеше прегледувајќи си го свидетелството, во кое од грчки јазик оценката му беше многу добра, а не одлична. Тоа го глочкаше и го јадеше низ целиот пат, зашто се плашеше дека токму тоа може да биде причина арамбашата да не го прими, бидејќи тој е еден од важните предмети.

Кога стигна до планината, слезе од колата, му нареди на коларот да го причека, а тој си го зеде стапчето и ракавиците, па потсвирнувајќи нежно и тажно: „Nim dein Ring hin…“ тргна наудолу, бргу разгледувајќи каде ќе ја најде установата на г. арамбашата да се пријави со својата визит-карта.

Шеташе така младиот, надарен ајдутин Станко речиси цел час и се воодушевуваше од романтичниот предел. И Хомер (него, се разбира, не го заборави) се расони и живна на свежиот планински воздух, па Станко, гледајќи го, мораше со радост да извика неколку пати: „Еве го, просто стана друго куче… Ете што прави чистиот воздух!“

Кога го совлада заморот, седна крај еден извор, се разбира на иберцигот, зашто се плашеше земјата да не е влажна, па одмарајќи се, за да не се напие вода изморен, зеде да го чита Овидија. Хомер се беше стуткал на крајот од иберцигот, па воодушевено дремеше крај својот господар, а Овидиевите стихови го фрлија во блажен класичен сон. Ветрето си шумолеше низ гората, бликот студена вода биеше од карпата и со жуборкање паѓаше по каменот, а славејот се натпреваруваше со латинските стихови. Сето тоа се преплетуваше во прекрасна хармонија, која беше мевлем на Станковата душа, измачена во бурниот живот, а Хомер, со потпрената глава на кривите ножиња, веќе почна да поттрчнува преполн од среќа, сонувајќи како олимписките богови му нудат место во римскиот сенат, а тој со гордост одбива со зборовите: „Повеќе сакам во Србија да бидам куче, отколку во Рим сенатор!“ Некој глас како да брбна во смеа, а Хомер на тоа патриотски залаја и се тргна од слаткиот кучешки сон, но необично се престраши кога здогледа пред себе неколку непознати луѓе во необична облека, а со страшни очи и погледи. Исцимолка луто во својот благороднички страв и побегна кај господарот, кој од страв ја испусти книгата, па сиот пребледен, без да трепне, со вкочанет поглед гледаше во вооружените луѓе што се беа упатиле право кон изворот.

Беа шестмина, со намуртени ајдутски поглед и со спуштени мустаќи; горостасни мажи, развиени, во лицето опалени од сонцето; облеката на нив од груба ткаенина; на појасот им болскотеа јатагани и рачки од револвери, а на рамењата имаа преметнати долги пушки; одеа тивко, волчешкум. Беа изненадени од Станковата висока, прозрачна појава со фракот, со белата панделка, со ракавиците и со цилиндарот на главата.

— Откаде ти, гаду, овдека?… — му се издра со груб глас еден од шестемина страшни луѓе, кој беше меѓу нив најстрашен, а најубаво облечен.

Станко се поклони длабоко, го симна цилиндарот, и почна да мрмори нешто што не се разбираше, и сиот се тресеше како од треска. Хомер по навика, со кривите ножиња застана на лединката и си го закопа синџирот во вратот, па испиште и се извлечка назадечки.

— Каде ги состави Господ два вакви гада?!… — рече еден од нив, покажувајќи на Станко и на Хомер.

— Душа дал за ајдутин! — додаде другиот и сите брбнаа во смеа.

Станко одвај се прибра, та бришејќи го бледото чело од ладната пот, со пелтечење им раскажа што го натерало тажниот јунак да се одметне во зелената гора.

— Па ме бараш мене, арамбашата на ајдучката чета?… А со што си пошол во ајдутство, грешнику?…

Станко наместо одговор ги извади своите документи и ги покажа заедно со молбата до арамбашата, поклонувајќи му се учтиво како помлад пред постар.

— Што е ова?

— Документи и мојата молба за запишување.

Ајдутите брбнаа во смеа.

— А камо ти оружје?… — го праша пак некој од ајдутите, и му намигна на арамбашата.

Станко ја извади од џебот латинската граматика и ја покажа со гордост.

— Па овој кутриов е шушумига!… — изговори еден од нив и сите пак брбнаа во смеа.

— Па тебе Турчинот ќе те убие со дланката при оваа твоја книшка, злосреќнику мој!… — му забележа арамбашата.

— Ама… ама… ова… ќе, ова ќе… него ќе го образува класично, па ќе… па… па… Турчинот сам ќе ја остави Србија!… — изговори Станко пелтечејќи, а ајдутите пак брбнаа во смеа.

— Ако Турчинот не го опаметат јатаганот и пушката и не го научат на памет, сетики, нема да го вразумат ниту таа твоја книшка ниту тоа кривоного кученце! — пак рече арамбашата.

— Па… па… за… зар вие, ве молам убаво, ако смеам да прашам, ги убивате Турците?… — процеда Ставко исплашено.

— Ами што мислиш, соколе? А од каде си?

— Од Ириг.

— Смееш ли да фрлиш пушка?

— Ох, живи бога, немојте да пукате… јас… јас сум нервозен, знаете… Ве молам, немојте да пукате — се преплаши Станко, и за секој случај си ги стави прстите во ушите, а лицето му стана како да очекува удар по главата.

Српските ајдути, простаци, луѓе со селски сфаќања, кои не знаеја друг, повозвишен и поблагороден начин на борба да изберат, освен со нож и пушка да го убиваат непријателот, не можеа да го сфатат широкиот ум на Станко и да ги разберат неговите благородни чувства што се издигаат високо над ѕверски крволочните и необразованите ајдути до потполната височина на благородната и возвишена душа на вистински витез.

Така тие, не сфаќајќи го начинот на борбата на младиот, надарен Станко, почнаа нечовечки да го исмејуваат и да го наречуваат на подбив со разни погрдни имиња. Кога се одморија, и се напија вода, се пошегуваа уште малку, па отидоа подалеку, мислејќи за Станко дека навистина е некаков лудак.

— Дивјаци! — процеди Станко низ забите, кога си отидоа, и нежно си го помилува својот преплашен Хомер.

Со тага во срцето тој увиде дека ќе биде мачно за него да биде во друштво на вакви ѕверски чети, па намисли сам да формира нова чета, со главно седиште во Шабац, а дружината на која сам ќе ѝ биде арамбаша) да ја избере од најинтелигентни луѓе.

Чувствуваше главоболка, та зеде еден прашок антипирин, и бидејќи тоа малку го закрепна, застана тука на слободната природа да измислува големи реформаторски планови за ајдутството, кое мислеше да го искачи на степен на вистинска наука.

(Нареден дел)

 

[1] Меланж = пијалак од вода со шеќер.