Deti i vdekun (1/5)

Bash në çastin kur u ula me shkrue kët tregim, m’u çfaq para syve figura e të ndjerës xhaxhesekës sime. Kryekëput sikurse ishte e mjera, për së gjalli. Në të bluza e verdhë, kalmuku, e cila nuk i bie tamam, si me qenë e preme për tjetër kend, fundi i shkurtë poashtu prej kalmuku dhe me përparse me lule të verdha; në kambë papuçet e larme, kuptohet më qëndisje të verdhë dhe tanë nji shuplakë ma të gjata se duhet. Kryet e lidhun me shami boje të verdhë të mbyllët. Fytyrën e ka të pikllueme, plot me rrudha, të verdhë, syt gati me ngjyrë të njajtë si dhe fytyra, shiqimi shpreh njifarë kasaveti të dëshpruem e të përhershëm. Buzët e holla, pak t’irnueme, gjithmonë të gatshme për vaj, edhepse të ndjerën nuk e kam pa kurr tue qa. Mirëpo fshante pa pra, hukatte dhe pëshpëritte njifarë parandjenje njifarë frige për çdo gja e për gjithçka. E krrusun pak në shpinë, krahnorin e ngushtë, të dobët, të kthyem përmbrenda, duert i ven nën ijë dhe shkon nalt e poshtë gjithkun nëpër shtëpi e oborr, tue vëzhgue çdo imtsi dhe në çdo gja shef ndonji të keqe. Sikur madje të hasi në ndonji gur të zakonshëm n’oborr edhe këtu parashiqon rrezik:

Huuu!… Fëmija zen më thu, i bie gurit me krye dhe e ban kryet përshesh — pëshpërit me dëshprim në fytyrë dhe e merr gurin e e largon prej oborrit.

Ulemi me hangër drekë, e ajo menjiherë mue:

— Ha kadalë, mundesh me kapërdi ashtin dhe me t’i shpue të gjitha zorrët.

Po të niset kush në kalë prej shtëpis, ajo e përcjell dhe fshan me duer n’ijë.

— Huuu! Rueju mirë! Kalë dreq, teksa trandet ty të plasë planci në ledinë.

Kur shkon kush në qerr, ajo prap parashiqon njiqind rreziqe, të gjitha këto i numron, tue pëshpëritë vetmevedi, e zemrueme; në frigë e kasavet: „Huuu, kali merr anash dhe kur të kqyrish, qerri shkoi në hendek!… Nuk ka me u ruejtë dhe kështu ka me i dërmue syt ndokush në hendek”. Poqese fëmija merr nji dru në dorë, ajo e shkreta, murmuron për at send: „Rrëxohet me dru, dhe tue qenë se druja asht me maje, — i nxjerr syt”. Kur shkon kush prej shtëpis me u la, ajo nji orë të tanë para nisjes pëshpërit në çdo qoshe…” „Uji ka gërmue ndokun tokën thellë dhe teksa përpiqet me u tërheqë, menjiherë e ngreh gjiri mandej ban të gjamë, por vonë! Huuu!… Uji asht ma i keq se zjarmi. Të tërheqë gjiri dhe të mbyt sa ora.” Më kujtohet, sa herë, ende si fëmi, se si ndërsa rrijsha para shtëpis, xhaxhesha njiherë fshante dhe fillonte pëshpëritjen e vet keqndjellse me duer n’ijë: „Huuu! Qe ku rrin, rrëshqet prej së nalti qeramidhja, bap në krye, dhe e mbyt në vend”. Kur më çojshin në bakallhanen tonë të katundit, mu para shtëpis, me ble ndonji send të vogël, krypë ose byber, ajo rrugës m’epte këshilla t’urta për të pasë vemendjen: „Rueju nëpër këta basamakë dhe kur ecë mos gojit, por shiqo ku po e qet kambën. Ngatrrohesh dhe mund të bijsh i vdekun në vend!… Te ai domuzi (kështu e quente bakallin i cili në të vërtetë ishte njeri shum i mirë, vetëm për shkak se i përzente me shat nga oborri i tij, thit tonë që ia turitshin kopshtin) rueju mos të japi gja me hangër. Të qesin ndonji helm e mbaron si qurani”. Në çdo punë që ban njeriu ose kur nuk punon kurrgja, në gjithçka xhaxhesha ime e mirë gjente patjetër dofarë rreziqesh. Po të flejsh — hu! Po të pijsh ujë — Huuu!!… Po të rrijsh — Huuu! Po t’ecish prap ajo Huuu — ja e shkreta dhe ogurzeze…

Nji të diele xhaxhaji shkoi në kishë.

— Huuu! — bani xhaxhesha me duer n’ijë.

— Çka ke? — e pyet xhaxhaj.

— Huuuuu! — qe përgjigja e saj.

Ndoshta kisha nuk asht luftë që të fshajsh këtu dhe të më shiqojsh si me qenë tue më çue në konop dhe jo në faltoren e zotit!

Xhaxhesha pëshpërit fort diçka me duer n’ije, shiqon xhaxhan me shiqimin plot parandjenjsi keqndijeljse, gati dëshprueshëm, dhe, në vend të përgjigjes, fshan idhshëm dhe thellë.

— Çka ke, a je grue e marrë, a?

— Mundet me dalë ndonji cub prej pyllit dhe atypëraty kërk thikën! — tha xhaxhesha tue përmbledhë tanë fuqin kur flet, por megjithate pëshpërit. Kështu ka folë ajo gjithmonë çuditshëm. Zoti ia faltë gjynahet!

— Çfarë… cubi… në titerr të ditës kur s’ka pasë cuba ndër ne as natën, qyshse janë ba me dijtë për vedi?!

— Nji herë bahet e keqja… Të kapin, të shtijnë në pyll dhe të rrjepin si edhin… Huuuu!

Xhaxhaj, i ngrati, bash më kujtohet si me pasë ndodhë dje, bani kryq me dorën e majtë dhe duel zemrueshëm, kurse xhaxhesha i vuni duert n’ijë dhe shiqoi mbrapa tij dëshprueshëm, me shiqim plot parandjenjë dhe menjiherë filloi me pëshpëritë në mënyrën e vet:

— E therrin si qingj!… Huuuu!

Po, e këtillë ka qenë xhaxhesha ime e ndjerë, e mira dhe e mençme. Tash kur po e shkruej kët tregim sikur po e shof me sy dhe po e ndiej pëshpëritjen e saj keqndjellse.

Sikur t’ishte gjallë, e mjera, ajo do të gjente nji mijë rreziqe në kët tregimin tim, në çdo fjali, në çdo fjalë, në çdo germë. E ndigjoj cok si më ndjell zi tue pëshpëritë në mënyrën ë vet të veçantë:

— Huuuuu!… Vrapon gjindarmi dhe e burgos sa ora!…

— Huuuuu!… e burgos sa ora — si tha xhaxhesha ime e mjerë. Asht gja e bukur me i kujtue njeriu të vdekunit e vet, të dashtun dhe të çmueshëm, edhe unë në kët pikëpamje, meritoj me të vërtetë falënderim, por në fund të fundit, si ka thanë njani, çfarë lidhjesh ka xhaxhesha ime e ndjërë me kët tregim.

Po të flasim me dorë në zemër, edhe mue kjo gja më çudit: çfarë lidhjesh, dreqi e marrtë, mundet me pasë xhaxhesha ime me tanë kët punë. Me sa ka lidhje Parlamenti populluer me Senatin. Por qe kështu, mbasi nuk ka tjetër derë, e mirë asht edhe kjo. Kush të pyet ma çka ka lidhje e kuptim? Në mos kurrkund ngjeti, të paktën te na faleminderës Zotit, gjindet… nji zakon i urtë që çdo punë të punohet përsëmbrapshti, si nuk duhet, pa kuptim e mend, mbasi asht kështu, atëhere qysh do të muj dhe vetëm me mendue se në kët vend, ku çdo gja asht pa kuptim, vetëm ky tregimi im, të ketë gjoja, kuptim. Eh, kur kemi nji fat kësisoji të bukur, atëherë, le ta marrë lumi si po e merr.

— Huuuuti! — si tha xhaxhesha.

Por, kur njeriu mendon ma mirë (poqese banë vaki me u gjetë kimd njerëz, që merren edhe me nji sport të këtillë të rrezikshëm) duhet patjetër me i dhanë kuptim ma të thellë xhaxheshës sime të ndjerë.

Mendoni, vetëm çfarë budallallëku mu suell në krye!

Tanë kjo poterë e jona „Atdheu i ynë i dashtun dhe i vuejtun” i përngjan shum xhaxheshës sime të ndjerë.

Në fëmini, para se me shkue në shkollë, m’edukoj xhaxhesha e shkretë, kuptohet si grue e mençme, pa shkop dhe mandej shkova në shkollë, ku prej shkollës fillore deri të ma e nalta programet kanë qenë aq të bukura sa unë at ditë e sot besoj se xhaxhesha ime, ka qenë, e mjera në Pleqsin e arsimit dhe ka pasë influencë shum të madhe. Animirë, shkolla vazhdoi edukimin njinji si xhaxhesha, vetëm pak ma me përsosuni, me shkop.

Shkolla, më duhet me pohue medoemos, ka qenë për mue shum ma e keqe e ma e randë se xhaxhesha. Menjiherë, qysh n’abetar, filluen këshillat si duhet rae u sjellë:

— Fëmija i mirë shkon prej shkolle drejt në shtëpi, ec kambë-kambe, shiqon para vedit dhe nuk vëzhgon si i hutuem majtas e djathtas. Kur vjen në shtëpi, i ven në vend me kujdes librat e vet, ua puth dorën ma të mëdhejve dhe ulet në vendin e vet.

— Kur shkon prej shtëpis në shkollë, prap poashtu, kambë-kambe, shiqon para vedit dhe, posa të vije në shkollë i ven në vend librat e vet, ulet qetë në vendin e vet dhe duert e vogla i ven sipër bankës.

Shifni nxansin: i qetë, i dobët, në dorën e djathtë mban librat, kurse të majtën e palon për kofshë, fytyrën e ka të qetë, kryet për tokë (kallëz plot me dije) shiqon me aq vemendje para vedit sa tashma fytyra i merr nji shprehje qesharake; ec, don me thanë, lëviz kambët e vogla nga nji centimetër, nuk vëzhgon as majtas as djathtas, edhepse përbri tij vlojnë gjindja nga të gjitha anët. Asnji send nuk guxon, as nuk mundet me terheqë vëmendjen e tij. Kështu ecin dhe fëmijt tjerë; plot asht rruga sish; por ata as nuk e shofin njani tjetrin. Hyjnë kështu, në të vërtetë, zvarriten pa u ndie, në shkollë, ulen secili në vendin e vet, i shtrijnë duert e vogla dhe rrijnë aq qetë e me nji shprehje t’atillë në fytyrë, thuese fotografisti i ka përgatitë me i fotografue. Këtu e ngulin në krye çdo fjalë të mësuesit dhe prap dalin poashtu rrëshqamas prej shkolle. Qe, të këtillë dukeshim na, që t’ishim krejt nxanës të mirë. Ky mësim i pëlqente shum xhaxheshës, por na nuk mujshim me u sjellë plotsisht mbas tij. Secili prej nesh gabonte, kush ma pak kush ma shum, dhe për kët arsye, mësuesi me të vërtetë i mirë, e dënonte dikend ma pak, dikend ma shum.

— Ju lutem, zotni, ky ka fugue rrugës!

— Të rrijë në gjuj — e dënon mësuesi.

— Ju lutem, zotni, ky ka kqyrë nëpër dritare!

— Të rrijë në gjuj!

— Ju lutem, zotni, ky ka folë me tjerët!

— Plus nji shpullë.

— Ju lutem, zotni, ky ka këcye!

— Pa drekë!

— Ju lutem, zotni, ky ka këndue!

— Prap shpullë.

— Ju lutem, zotni, ky ka luejtë me top!

— Le të rrijë në kambë!

Jo vetëm që mësuesi ynë i vjetër, i mirë ishte, aq i kujdesshëm dhe me sy të shpërthijtë kqyrte me i dalë para çdo aksidenti që mund të ndodhte nga pamatunija jonë, por krahas me qortimet e tij me gojë vinte menjiherë lektyra me shkrim e urtë, për të rij. Për këte gjindej gjithmonë nji farë „Kërcellthi” — e ka këputë filan fistiku dhe „tubza lulesh” i ka mbledhë për fëmijt e dashtun filan fistiku. Të gjithë tituj të bukur dhe përmbajtja e bukur dhe instruktive.

— Nji fëmi i pahajr kishte hypë në nji dru, shpëtoi prej drus, ra dhe e theu kambën dhe kështu tanë jetën e jetës mbeti topall.

— Nji fëmi i mbrapshtë, nuk ndëgjonte këshilla, por vraponte rrugës dhe u djersit fort, e kapi era e ftoftë, u ftof dhe ra në shtroje prej njij smundjeje të randë. Nana e tij e mjera shum net i ndejti mbi krye dhe qau. Mbas njij smundjeje të gjatë, fëmija vdiq dhe i piklloi prindët e vet të mirë. Fëmijt e mirë nuk bajnë kështu.

— Edhe nji fëmi i lazdruem shëtitte rrugës dhe e kapi nji egersinë dhe krejt e coptoi.

Mbas çdo leximi të tregimthit instruktiv, mësuesi na e spjegon edhe e vërteton këshillën.

— Çka kemi lexue tash? — pyet.

— Tash na kemi lexue se si ishte nji fëmi i pahajr që shetitte vetëm nëpër rrugë, mirëpo duel nji egersinë dhe e coptoi fëmin.

— Çka na mëson ky tregim?

— Ky tregim na mëson si nuk duhet me shetitë.

— Ashtu asht.

— Po çfarë fëmije ishte ai që shëtitte?

— Ai ishte fëmi i pahajr dhe i mbrapshtë.

— Çka bajnë fëmijt e mirë?

— Fëmijt e mirë nuk shetisin dhe i duen prindët e tyne e mësuesin:

— Shum mirë.

— Ishte, prap, nji fëmij dhe rrinte n’odë pranë dritares; mirëpo nji fëmi tjeter gjuejti nji pëllumb me llastik dhe nuk e qëlloi. Pllumbi fluturoi gëzueshëm, kurse guri i ra dritares, e theu dhe e qëlloi at fëmin e parë në sy, kështu syni filloi me i kullue dhe mbeti gjithë jetën pa sy!

— Çfarë fëmije asht ai që rrinte n’odë pranë dritares?

— Ai asht fëmi i pahajr dhe i mbrapshtë!

— Çka ju mëson tregimi?

— Tregimi na mëson se nuk duhet me ndejtë pranë dritares, sepse kështu bajnë vetëm fëmijt e këqij dhe të pahajr.

—Po çka bajnë fëmijt e mirë?

— Fëmijt e mirë nuk rrijnë n’odë ku ka dritare!

Çdo tregimth kështu spjegohet bukur dhe prej tij nxirret mësimi i dobishëm si duhet me u sjellë fëmijt e mirë dhe të ndëgjueshëm.

Fëmijt e mirë nuk ecin, nuk ngasin, nuk bisedojnë, nuk hypin nëpër druj, nuk hanë pemë, nuk pijnë ujë të ftoftë, nuk shkojnë jashtë në pyll, nuk lahen dhe — kush ma mundet me i numrue të gjitha këto.

Me thanë shkurt ishin të friguem tepër me këso mësimesh t’urta e të dobishme, dhe të gjithë bajshin gara kush do të jetë ma i palëvizshëm. Pak a shum të gjithë kemi qenë fëmij të mirë e të ndëgjueshëm dhe kemi ndëgjue e mbajtë në mend këshillat e ma të mëdhejvet tanë.

(Faqja tjetër)