Arweinydd (3/3)
Felly, fe basiodd y diwrnod cyntaf, ond fe ddilynodd mwy o ddyddiau tebyg. Ni ddigwyddodd dim byd o bwysicrwydd, dim ond pethau man, syrthiasant i ffôs, yna i geunant, wnaethant frwsio yn erbyn drain mwyar duon, fe wnaethant sefyll ar boteli, torrwyd sawl braich a choes, a rhai trawiadau i’r pen. Ond fe ddioddefasant hyn i gyd. Gadawyd rhai hen ddynion yn farw ar y ffordd.
– Buasant wedi marw hyd yn oed os oeddent wedi aros adref, heblaw am ar y ffordd! Dywedodd y llefarydd, gan argymhell y gweddill i ddal ati. Bu farw hefyd rhai plant ifanc blwydd a dyflwydd oed. Wnaeth y rhieni gwthio i lawr eu dorcalon yn stoicaidd, gan mai dymuniad Duw ydoedd. “ a lleiaf oll y plentyn, lleiaf oll y galar. Ar i Dduw i beidio i rhiant golli plentyn o oed priodi. Os dyma sydd i fod i ddigwydd, maen well iddynt farw yn ifanc. Yna nid yw’r tristwch gymaint. ” – cysurodd y llefarydd drachefn. Lapiodd rhai eu pennau mewn cadachau a rhoi cywasgiad oer ar ei cleisiau. Cariodd erail eu breichiau mewn slingiau. Roedd bob un yn garpiog a chriethiog, ond er hyn i gyd, gwthiant ymlaen yn hapus. Buasai hyn i gyd wedi bod yn haws os nad oeddynt hefyd ar fin llwgu. Ond roedd rhaid iddynt hwy gadw ymlaen.
Un dydd, digwyddodd rhywbeth mwy arwyddocaol.
Roedd yr arweinydd yn cerdded o’u blaenau, wedi ei amgylchynnu gan ddynion mwyaf dewr y grŵp. Roedd dau ohonynt ar goll, a ni bu neb yn gwybod i ble’r aethant. Yr oedd y dorf yn credu eu bod wedi bradychu eu hachos a wedi ffoi. Ar un adeg, dywedodd y llefarydd rhywbeth am fradwriaeth cywilyddus. Dim ond ychydig ohonynt oedd yn credu eu bod wedi marw ar y ffordd, ond nid oeddynt yn barod i ddweud hynny rhag ennyn y gweddill. Roedd gweddill y grŵp mewn llinell tu nôl iddynt. Yn sydyn daeth ceunant creigiog enfawr a dyfn i’r golwg- affwys go iawn. Roedd yr allt mor serth fel ni feiddiodd neb cymeryd cam ymlaen. Arhosodd hyd yn oed y rhai mwyaf dewr ac edrych ar yr arweinydd. Yn gwgu, ar goll yn ei feddyliau a’i ben i lawr. Fe gamodd yn eofn ymlaen, gan guro ei ffon o’i flaen, i’r dde ac i’r chwith, yn ei ffordd ei hun. Dywedodd amryw fod hynny’n gwneud iddo ymdeimlo yn fwy parchus fyth. Ni edrychodd ar neb na dweud dim. Ni newidiodd ei fynegiant, doedd dim golwg o ofn fel y nesaodd at y clogwyn. Trodd hyd yn oed y rhai eofnaf yn wyn fel cynfas, ond ni feiddiodd neb rybuddio’r arweinydd dewr, doeth. Mewn dau gam arall yr oedd ar yr ymyl. Yn llawn dychryn, a’u llygaid yn led agored, roedd pob un yn crynu. Roedd y dynion dewraf ar fîn dal yr arweinydd yn ôl, hyd yn oed os oedd hynny’n torri ei ufuddhad, ac yna fe gymerodd un cam, dau gam, a phlymio i’r ceunant. Roedd pensyfrdandod, wylofain, sgrechian, ac ofn yn cymryd drosodd. Cychwynodd rhaiohonynt ffoi.
– Aroswch frodyr! Beth yw’r brys? Ai dyma sut yr ydych yn cadwch gair? Mae’n rhaid i ni ddilyn y gŵr doeth achos ei fod yn gwybod beth y mae’n ei wneud. Mi fuasai’n wallgo i ddinistrio ei hun. Ymlaen! Ar eiôl! Dyma’r glwyd mwyaf ac efallai’r perygl olaf, y rhwystr olaf. Pwy a wyr? Efallai ar ochr arall y ceunant yma fe wnawn ddarganfod y tir ffrwythlon bendigedig y mae Duw wedi gaddo i ni. Ymlaen! Heb aberth, ni awn ni i unman! Dyma eiriau cyngor y llefarydd cyn cymeryd dau gam ymlaen a diflannu i’r ceunant. Dilynodd y rhai mwyaf dewr ac yna syrthiodd pawb arall hefyd.
Clywir wylofain, griddfan, syrthio a chwyno ar allt serth y dyffryn enfawr. Buasai rhywun yn taeru na fyddai neb yn goroesi, llai fyth heb ei frifo o gwbl, ond mae bywyd yn afaelgar. Roedd yr arweinydd yn eithriadol o lwcus. Fe ddaliodd i lwyni fel y syrthiodd felly nad oedd wedi brifo. Fe wnaeth o fedrutynnu ei hun ato’i hun a dringo allan. Tra bod wylofain, cwyno a griddfan yn atseinio islaw, eisteddai yn stond, yn feddylgar distaw. Roedd rhai ohonynt yn flin ac anafiedig yn ei felltithio ond ni faliodd dim. Ceisiodd y rhai a oedd yn ddigon ffodus i afael mewn llwyn neu goeden ddringo allan yn egniol. Roedd rhaiâ phennau wedi eu cracio a gwaed yn llifo dros eu wynebau. Doedd neb yn ddianaf heblaw am yr arweinydd. Yn sydyn wnaeth bawb syllu’n gas arno a thuchan mewn poen ond ni wnaeth hyd yn oed godi ei ben. Roedd yn hollol ddistaw ac yn eistedd yn feddylgar feldyn doeth go iawn!
Pasiodd yr amser. Roedd nifer y trafeilwyr yn lleihau. Roedd bob dydd yn cymryd ei doll. Gadawodd rhai y grŵp a throi’n nôl.
O’r nifer fawr oedd yno ar y cychwyn, dim ond tua ugain oedd ar ôl. Roedd eu wynebau hyll, blinedig yn dangos ôl anobaith, amheuaeth, blinder a llwgu, ond ni ddywedodd neb air. Roeddynt mor ddistaw a’r arweinydd ac yn dal ymlaen. Roedd hyd yn oed y llefarydd ysbrydolol yn ysgwyd ei ben. Roedd y ffordd wirioneddol yn anodd.
Gostyngodd eu niferoedd yn ddyddiol nes bod dim ond deg ar ôl. Hefo wynebau digalon, wnaethant duchan a chwyno yn lle sgyrsio.
Edrychasant mwy fel efryddion na dynion. Roedd rhai ar faglau, roedd breichiau rhai mewn slingiau wedi eu clymu o amgylch eugyddfau. Roedd llawer o gadachau a chywasgiadau ar eu dwylo. Hyd yn oed os oeddynt eisio aberthu mwy, ni allent, gan nad oedd prin lle ar ôl ar eu cyrff i ddolurau newydd.
Roedd hyd yn oed y cryfaf a’r dewraf wedi colli ffydd a gobaith and fe wnaethant frwydro ymhellach, hynny yw, wnaethant hercian ymlaen rhywsut efo ymdrech aruthrol, yn cwyno ac mewn poen anioddefol. Beth arall gallasant wneud os ni allent droi nôl? Cymaint o aberthion ac yna i gefnu ar eu siwrnai?
Fe gychwynodd nosi. Yn hercian ymlaen ar faglau, gwelsant yn sydyn nad oedd yr arweinydd o’u blaenau bellach. Un cam arall awnaeth bob un syrthio i geunant arall.
– O, fy nghoes! O, fy llaw! ! Atseiniodd y griddfan a’r wylo. Melltithiodd un llanc gwan yr arweinydd dilys ond yna distewodd.
Pan gododd yr haul drannoeth, dyna’r lle’r oedd yr arweinydd yn eistedd yr un fath a’r diwrnod cyntaf un pan wnaethant ei ddewis. Nid oedd ei wedd wedi newid o gwbl.
Dringodd y llefarydd o’r ceunant, wedi ei ddilyn gan ddau arall. Yn afluniaidd a gwaedlyd, fe wnaethant droii weld faint oedd ar ôl, ond dim ond y nhw oedd yna. Llenwodd eu calonnau ag ofn angheuol ac anobeithrwydd. Doedden nhw ddim yn gyfarwydd a’r ardal creigiog, bryniog, doedd dim llwybrau yn unman. Dau ddiwrnod ynghynt fe welsant ffordd ond fe wnaethant ei adael. Dyna’r ffordd yr aeth yr arweinydd.
Meddyliant am yr holl ffrindiaua pherthnasau a bu farw ar y siwrne bendigedig. Daeth tristwch drosto nhw , poen gwaeth na’r poen yn ei cyrff a’u haelodau cloff. Roeddynt wedi gweld eu hunan ddinstr hefo’u llygaid eu hunain.
Aeth y llefarydd at yr arweinydd a dechrau siarad efo llais blinedig, crynedig , llawn poen, gwangalonni a chwerwder.
– I ble’r ydym yn mynd nawr?
Roedd yr arweinydd yn ddistaw.
– I ble’r ydych yn mynd a ni ac i ble’r ydych wedi ein tywys? Rydym wedi rhoi ein teuluoedd a’n hunain yn eich dwylo ac rydym wedi eich dilyn chi, a gadael ein cartrefi a beddau ein cyndadau yn y gobaith o allu safio ein hunain rhag ddinistr yn y tir anffrwythlon yna. Ond rydych chiwedi ein dinistrio mewn ffordd waeth. Roedd dau gant o deuluoedd tu ôl i chi a nawr edrychwch faint sydd yma.
– A ydych yn dweud nad yw pawb yma? Mwmiodd yr arweinydd heb godi ei ben.
– Sut allech chi ofyn y fath gwestiwn? Codwch eich pen ac edrychwch! Cyfrwch faint ohonom sydd ar ôl ar y siwrne anffodus yma. Edrychwch ar ein cyflwr ni! Mi fuasai’n well pe bawn ni wedi marw na bod yn gloff fel hyn.
– Ni allaf edrych arnoch chi.
– Pam?
– Rydw in ddall.
Distawrwydd hollol.
– Wnaethoch chi golli eich golwg yn ystod y daith?
– Cefais fy ngeni yn ddall.
Wnaeth y tri hongian eu pennau mewn anobaith.
Chwythodd gwynt yr hydref anfad drwy’r mynyddoedd a chwythodd dail crin i lawr. Hongiodd niwl dros y bryniau, a thrwy’r aer oer, niwlog, dychlamodd adain cigfrain. Atseiniodd eu sŵn heb ei hepgor. Roedd yr haul wedi eiorchuddio gan gymylau a oedd yn rowlio a brysio yn eu blaenau ymhellach ac ymhellach i ffwrdd.
Edrychodd y tri ar ei gilydd mewn arswyd llwyr .
– Lle fedran ni fynd nawr? – mwmiodd un yn ddifrifol.
– Dwn i ddim, wir!
Yn Belgrade, 1901
Cyfieithwyd gan Lee Green ar gyfer Prosiect “Radoje Domanović”, 2020
Arweinydd (2/3)
Bore trannoeth roedd pawb oedd yn ddigon hyderus i fynd ar daith hir wedi ymgynull. Fe ddaeth mwy na dau gant o deuluoedd i’r fan penodedig. Dim ond ychydig a arhoswyd adref i edrych ar ôl yr hen bentref.
Yn wir, roedd yn drist i edrych ar y dorf yma o bobl digalon a oedd wedi ei gorfodi drwy anffawd chwerwi gefnu ar eu tir genedigol a beddau eu cyndadau. Roedd eu wynebau yn flinedig, lluddedig ac wedi llosgi gan yr haul. Roedd dioddefaint o lawer flwyddyn llafurus yn ymddangos yn yr effaith arnynt ac yn dangos llun o drallod ac anobaith. Ond ar yr adeg yma fe welwyd sbardun bitw obeithiol – wedi ei gymysgu yn sicr hefo hiraeth. Syrthodd deigryn i lawr gwedd crychog lawer hen ddyn wrth iddynt ochneidio ac ysgwyd eu pennau hefo teimlad o ragwelediad adwythig. Buasai’n well ganddynt aros yma am beth amser er mwyn marw ymysg y creigiau yma yn hytrach nag edrych am well mamwlad. Roedd llawer dynes yn galarnad yn uchel ac yn dweud ffarwel i’w hanwyliaid marw wrth adael eu beddau.
– Roedd y dynion yn ceisio ymddangos yn ddewr wrth weiddi – wel ydych chi eisiau parhau i lwgu yn y wlad damnedig yma a byw mewn cytiau? – Yn wir, mi fuasai’n well ganddynt fynd a’r holl ardal melltigedig hefo nhw, pe bai hynny’n bosib.
Yr oedd y twrw arferol a gweiddi fel yng nghanol pob dorf. Roedd pob dyn a dynes yn anesmwyth. Roedd y plant yn gwichian mewn crudiau ar gefnau eu mamau. Roedd hyd yn oed yr anifeiliad braidd yn anesmwyth. Nid oedd gormod o wartheg, llo bach yma ac acw a cheffyl blêr, ysgyrnog gyda pen mawr a choesau tewion a oeddynt yn llwythi arno hen rygiau, bagiau a hyd yn oed dau sach dros y pac cyfrwy fel bod yr anifail druan yn gwegian dan y pwysau. Ond fe allodd aros ar i fyny a brefu o dro i dro. Roedd erail yn llwytho asynau, y plant yn tynnu cŵn ar dennyn. Siarad, rhegi, wylofain, crio, cyfarth, brefu – clywir hyn oll. Roedd asyn arall yn brefu cwpl o weithiau. Ond ni ddywedodd yr arweinydd yr un gair, fel pe bai yr holl fusnes yn ddim byd i wneud hefo fo.Dyn doeth go iawn!
Fe eisteddoddd yn feddyliol a distaw, ei ben i lawr. Nawr ag yn y man fe boerodd, ond dyna’n unig. Ond yn sgil ei ymddygiad od, fe dyfodd ei boblogrwydd gymaint fel y byddai pob un yn fodlon mynd trwy dân neu ddŵr, fel y dywedir, er ei fwyn. Gellid clywed y sgyrsiau canlynnol:
– Dywedodd un, wrth edrych ar yr arweinydd hefo parch a balchder – Dyliasem fod yn hapus i ddod o hyd i ddyn fel hyn. Os y buasem wedi cychwyn hebddo, Duw a wyr! Mi fuasem wedi trengu. Mae ganddo wir ddoethineb, dywedaf! Mae’n hollol ddistaw. Nid ydyw wedi dweud gair eto!
– Beth ddylai ef ei ddweud? Nid yw y sawl sydd yn siarad llawer yn meddwl llawer. Mae’n ddyn clyfar, mae hynny’n sicr! Dim ond pendroni ac yn dweud dim y mae’n ei wneud – ychwanegodd un arall, ac fe edrychodd yntau ar yr arweinydd mewn parchedig ofn.
– Nid yw’n hawdd i arwain gymaint o bobl! Mae’n rhaid iddo gasglu ei feddyliau gan fod ganddo ddyletswydd fawr ar ei ysgwyddau – dywedodd y cyntaf eto.
Daeth yr amser i gychwyn. Arhoswyd am ychydig, fodd bynnag , i weld os oedd unrhyw un am newid ei feddwl a dod hefo nhw, ond ni ddaeth neb, felly ni allent oedi ymhellach.
– Dyliem ni adael? – gofynasant i’r arweinydd
Fe gododd heb ddweud gair.
Ar unwaith, casglodd y dynion mwyaf dewr o’i gwmpas i fod ar law rhag ofn unrhyw berygl neu argyfwng.
Fe gymerodd yr arweinydd ychydig o gamau, wrth gwgu, ei ben i lawr, yn siglo ei ffon o’i flaen mewn ffordd urddasol. Symudodd y dorf ymlaen tu ôl iddo gan weiddi sawl gwaith “Bydded i’r arweinydd gael bywyd hir!” Fe gymerodd sawl cam drachefn cyn taro i mewn i’r ffens o flaen neuadd y pentref. Yna, yn naturiol, fe safodd yn stond, a fe stopiodd y dorf hefyd. Camodd yr arweinydd ychydig yn ôl a tharo’i ffon ar y ffens sawl gwaith.
– Beth ydych chi eisiau i ni wneud? – gofynasant.
Ni ddywedodd dim.
– Beth ddyliem ni wneud? Torri’r ffens i lawr! Dyna beth sy’n rhaid i ni wneud! Dyna beth mae o wedi dangos i nii’w wneud efo’i ffon? Gwaeddodd rheini a oedd yn sefyll o gwmpas yr arweinydd.
– Dyna’r giat! Dyna’r giat! – sgrechiodd y plant wrth bwyntio at y giat yn sefyll gyferbyn.
– Ust, distewch, blant!
– Duw a’n helpo ni, be sy’n mynd ymlaen? Wnaeth rhai o’r hen ferched groesi eu hunain.
– Dim gair! Mae o’n gwybod beth i’w wneud. Rhwygo’r ffens i lawr!
Mewn eiliad roedd y ffens i lawr fel pe tasai erioed wedi bodoli. Aethant heibio’r ffens.
Prin yr aethant gant cam ymlaen pan redodd yr arweinydd i fewn i lwyn drain a stopiodd. Ni symudodd neb.
– A beth sy’n bod nawr? – gwaeddodd y rhai yn y cefn.
– Torrwch y ddraenen i lawr! – rhuodd y rhai a oedd yn sefyll o gwmpas yr arweinydd.
– Dyna’r ffordd, tu ôl i’r llwyn ddrain! Dyna fo! – sgrechiodd y plant a’r bobl yn y cefn.
– Dyna’r ffordd! Dyna’r ffordd! – gwawdiodd y rhai o gwmpas yr arweinydd, yn dynwaru yn gas.
– A sut y gallem ni, dynion dall, wybod i ble y mae’n ein tywys? Ni all bawb rhoi gorchmynion. Mae’r arweinydd yn gwybod y ffordd orau a mwyaf uniongyrchol. Torrwch y ddraenen i lawr!
Fe wnaethant blymio i mewn i glirio’r ffordd.
– Aw, – criodd rhywun a oedd efo draenen yn sownd yn ei law a rhywun arall a gafodd ei drawo gan ddraenen mwyar duon.
– Brodyr, ni chewch unrhywbeth heb dalu pris. Mae’n rhaid i chi wthio eich hunain er mwyn llwyddo, – atebodd yr aelod dewraf o’r grŵp.
Fe wnaethant dorri trwy’r llwyn wedi ymdrechu’n galed a symud ymlaen.
Ar ôl crwydro ychydig ymhellach, daethant at a bentwr o bren. Cafodd rhain eu taflu i’r ochr hefyd. Yna fe aethant yn eu blaenau.
Ni aethant yn bell iawn ar y diwrnod cyntaf gan fod rhaid iddynt ddod dros nifer o rwystrau tebyg. Ahyn i gyd heb lawer o fwyd gan mai dim ond bara sych ac ychydig o gaws oedd gan rhai tra bo eraill hefo bara yn unig i leddfu eu llwg. Roedd gan rhai dim o gwbl. Yn ffodus roedd yn ystod yr haf felly gallent ddarganfod coeden ffrwythau o dro i dro.
Felly, er mai dim ond pellter bach oedd y tu nôl iddynt ar y diwrnod cyntaf, roeddynt wedi blino’n arw. Ni ymddangosodd unrhyw beryglon mawr na damweiniau chwaith. Yn naturiol, mewn ymrwymiad mor fawr, roedd y pethau canlynol yn ddibwys; draenen yn sownd yn llygaid chwith un dynes, fe wnaeth ei orchuddio a chadach wlyb; criodd plentyn cyn hercian i mewn i foncyff, baglodd hen ddyn dros lwyn mwyar duon a throi ei ffêr, wedi i nionyn y ddaear gael ei rhoi arno, fe wnaeth ddelio a’r poen yn ddewr, ac wrth bwyso ar ei ffon, herciodd ymlaen yn ddewr tu ôl i’r arweinydd (yn sicr, dywedodd nifer y bod yr hen ddyn yn dweud celwydd am ei ffêr, ei bod yn smalio gan ei fod eisiau troi’n ôl).
Yn fuan, Dim ond ychydig ohonynt oedd heb ddraenen yn ei braich neu graith ar ei wyneb. Wnaeth y dynion ddioddef ynarwrol tra bod y benywod yn melltithio’r awr pan wnaethant ymadael , criodd y plant, yn naturiol, gan nad oeddynt yn deall y buasai’r holl waith a phoen yn cael ei gwobrwyo’n hael.
Roedd pawb yn hapus iawn gan ni ddigwyddodd dim bydi’r arweinydd.Mewn gwirionedd, yr oedd wedi ei warchod, ond mwy na hynny, yr oedd yn syml, yn lwcus. Yn y lle gwersylla y noson gyntaf, wnaeth bawb weddio a diolch i Dduw bod siwrne y dydd wedi bod yn lwyddiannus a bod hyd yn oed yr anffawd lleiaf heb ddigwydd i’r arweinydd.Yna fe siaradodd un o’r dynion dewraf. Roedd ei wyneb wedi ei grafu gan ddraenen mwyar duon, ond ni feddyliodd dim am hynny.
– Brodyr, – fe gychwynodd – Yr ydym wedi dod trwy dydd cyntaf ein siwrne yn lwyddiannus, diolch i Dduw. Nid yw’r ffordd yn un hawdd, ond maen rhaid i nibarhau achos rydym yn gwybod y daw y ffordd anodd ymaa hapusrwydd i ni. Boed i’r Arglwydd Dduw warchodein arweinydd rhag niwed er mwyn iddo allu ein tywys yn lwyddiannus.
– Mi wnai golli fy llygaid arall os fydd pethau fel hyn yfory! – dywedodd un dynes yn flin.
– Oww, fy nghoes! – criodd yr hen ddyn, wedi ei argymell gan sylwadau y ddynes.
Parhaodd y plant i swnian a chrio, roedd yn anodd i’r mamau eu distewi er mwyn cael clywed y llefarydd.
– Mi wnei di golli dy lygad arall, mae hynny’n wir – ebychodd yn flin, a bydded i ti ei golli. Nid yw yn anffawd fawr i un dynes golli ei llygaid er mwyn achos mor haeddiannus. Cywilydd arno chi! Ni feddyliech chi fyth am well fywyd i’ch plant? Gadewch i hanner ohonom ni farw yn yr ymdrech hon! Pa wahaniaeth fyddai hynny’n ei wneud? Pe buasem yn cefnu ar ein addewidion oherwydd dy lygaid a choes yr hen ddyn?
– Mae’n dweud celwydd! Mae’r hen ddyn yn dweud celwydd! Dim ond cocsio mae o er mwyn iddo allu troi’n ôl – atseiniodd lleisiau o bob ochr.
– Brodyr, pwy bynnag sydd ddim eisiau mynd ymhellach – dywedodd y llefarydd eto, – gadewch iddo fynd yn ôl yn hytrach na chwyno a rhwystro y gweddill ohonom. Cyn belled a dwi yn y cwestiwn, rydw i am ddilyn yr arweinydd doeth nes bod dim byd ohonai ar ôl.
– Fe wnawn nii gyd ei ddilyn. Fe wnawn ei ddilyn am gydol ein hoes!
Roedd yr arweinydd yn ddistaw.
Roedd pawb yn edrych arno ac yn sibrwd.
– Mae o ar goll yn ei feddyliau!
– Am ddyn doeth!
– Edrychwch ar ei dalcen!
– Wastad yn gwgu!
– O ddifrif!
– Mae’n ddewr! Gellir gweld hynny’n glir.
– Gelli di ddweud hynny eto! Ffensys, drain – mae’n torri trwydden nhw i gyd, mae’n tapio ei ffon yn brudd, yn dweud dim, ac maen rhaid i ni ddyfalu beth sydd yn ei feddwl.
Радоје Домановић 