Kraleviq Marku për herën e dytë midis Sërbëve (4/5)
Marku hyni, u përzie në grumbull dhe u ul në skaj në nji karrikë, që të mos bijë në sy shtati i tij i madh.
Njerëz mos me pasë ku me e shti gjylpanën, të gjithë ishin t’emocionuem prej fjalimeve të flakta e diskutirheve dhe kurrkush as që e vuni re Markun.
Në vendin e nderit tribuna, në te tavolina për kryesin dhe nji tavolinë për sekretarët.
Qëllimi i mbledhjes ishte me dhanë nji rezolucion me të cilin duhej dënue sjelljen barbare t’Arnautëve në Kosovë dhe në tanë Sërbin e Vjetër e Maqedoni dhe zullumet që pësojshin Sërbët prej tyne në votrën e vet të lindjes.
Prej fjalëve që foli kryetari, tue spjegue qëllimin e mbledhjes, Marku u shndërrue. Syt filluen me i shëndritë nga nji zjarr i tmershëm, tanë trupi iu dridh, i mblodhi grushtat gati për luftë, zu me u shtrëngue dhe dhambët i caklluen.
— Mezi njiherë rashë në Sërbë të vërtetë, të cilët i kam lypë. Ata më kanë thirrë mue!… — mendoi Marku i gëzueshëm dhe kënaqej se ka me i gëzue kur t’i paraqitet. Sillej në karrikë prej padurimit sa për pak ajo nuk u thye krejt. Por nuk deshti menjiherë, priti çastin ma të përshtatshëm.
— E ka fjalën Mark Markoviqi — kumtoi kryetari dhe i ra ziles.
Të gjithë heshtën që ta ndijnë gojtarin ma të mirë.
— Zotni dhe shokë! — filloi ai. — Nuk asht gja e mirë për ne, por vetë rrethanat, vetë ndiesija me shtyen që ta filloj fjaIimin tim me vargjet e Jakshiqit:
„Na Sërbë nuk jemi, na njerëz nuk jemi!…
Ah t’ishim Sërbë, ah t’ishim njerëz
Athue n’at mënyrë, ng’Avall’e kaltërt
Do t’kqyrshim ftoftë n’çastin e zjarrtë
A thue n’a mënyrë, oh, vllazën, t’dashtun
A thue n’at mënyrë do t’na përbuzshit.”
Mbretnoi heshtja. Kurrkush s’merrte frymë. Heshtjen e theu për nji ças vetëm kërcitja e dhambëve të Markut dhe krikllimi i karrikës, në të cilën rrinte; shum vetë përrreth e shiquen me urrejtje e përbuzje pse e prishi at heshtje të shejtë, patriotike.
Gojtari vazhdoi:
— Po, shokë, qortim i tmershëm i poetit të madh për kët breznin tonë të mefshtë. Na shiqojmë qetsisht se si çdo ditë bijnë fli nga disa Sërbë prej hanxharit gjaksuer arnaut, shiqojmë si digjen shtëpijat sërbe në kryeqytetin e Dushanit, se si çnderohen vajzat sërbe dhe populli pson vuejtjet ma të mëdha, këtu, ndër krahina ku gjindeshin lavdija e vjetër sërbe dhe zotnillëku. Po, vllazën, prej këtyne krahinave si dhe prej PriIepit atdheut të fatosit tonë ma te madh, Kraleviqit, ndjeni fshamjet e robnis dhe tingllimin e verigave të cilat ende i tërheqin stërnipat e mjerë të Markut, kurse Kosova e mjerë ende tash çdo ditë vaditet me gjakun sërb, ende pret hakmarrje, ende asht e etshme për gjakun e anmikut, të cilën e kërkon gjaku i drejtë i Llazarit dhe i Obiliqit. E na edhe sot mbi atë fushë të mjerë lufte, mbi at vorr të shejtë të kreshnikëve tanë vigana, mbi at sqenë të lavdis s’Obiliqit të pavdekshëm, mundemi me rënkue me at jehun e trishtueshëm të lahutës, të cilin populli e përcjell me kangë në të cilën trimi ynë i madh Kraleviqi, si përfaqsues i zis së popullit, derdh lot prej syve dhe flet:
„Tungjatjeta, oj Kosovë e rrafshët.
Pse ti mue m’prite me trishtim!”
Prej këtyne fjalëve Markut iu rrokullisën lotët si arrat, por nuk deshti me u paraqitë. Pritte çka do të bajshin ma vonë. Aq iu mbarue qejfi sa i harroi dhe i fali te gjitha vuejtjet që i hoqi deri tash. Për nji ças të këtillë kishte me dhanë gadi edhe kryet e vet kuqlosh. Bile ishte gadi me u nisë për Kosovë, edhe sikur të binte prap në burg.
— Këto fjalë therin në zemër çdo Sërb, gjithë populli ynë këtu qan me Markun, por veç këtyne lotëve bujarë të kreshnikut tonë të madh, na duhen edhe musklat e Kraleviqit e të Obiliqit! — vazhdon gojtari gjithnji ma me nxehtsi.
Marku, syt gjak, me shiqim të tmershëm këceu dhe me grushta të shtëmguem të ngritun sipër kres, iu vërsul kuvendtarit si lua i egërsuem. Shum vetë i rrxoi dhe i shkeli me kambë dhe filloi kukama. Kryetari dhe sekretarët e mbuluen fytyrën me duer dhe u rrasën nën tavolihë prej frige, kurse Sërbët e entuziazmuem e zunë derën me nji klithmë të tmershme, të dëshprueme:
— Ndiiihmëë!
Gojtari u zverdh, e lëshuen kambët, u dridh si në ethe, shiqimi iu shtangue, buzët iu irnosën, u mundue me e gëlltitë pshtymën dhe zgjati qafën e i kapsiti syt. Marku mbërrini te ai, i vërtiti duert mbi kryet e tij dhe bërtiti me za të tmershëm:
— Qe Marku, mos u frigoni, vllazën!
Djersa e mbuloi gojtarin, u ba në fytyrë si çivit, u luhat dhe ra si qiriu.
Marku u prapsue, i nguli syt n’at të mjerin e vilanosun, i lëshoi duert, dhe me shprehjen e nji çudije jo të rëndomtë, vëzhgoi rreth vedit. U shtangue prej çudis kur pa se si Sërbët zunë derën dhe dritaret tue bërtitë dëshprueshëm: „Ndihmë! Policija… Krimineli!”
Marku u kapit prej çudis, u lëshue në nji karrigë dhe e zhyti kryet midis duerve të veta përbeti e leshatuke.
Tash i erdhi randë ma së tepërmi, sepse, mbas nji shprese aq të madhe në sukses të sigurt dhe mbas aq entuziazmi, situata ndryshoi menjiherë dhe befas.
Marku qëndroi gjatë ashtu pa lëviz si i gurzuem.
Pak nga pak filloi me u fashitë kukama dhe në vend t’asaj potere të tmershme të pak maparshme mbretnoi nji heshtje vorri, në të cilën mund të ndëgjohej mirë frymëmarrja mjaft e randë e gojtarit të vilanosun, që filloi me ardhë në vedi nji grimë. Kjo heshtje e papritun e çuditshme bani që kryetari i mbledhjes, nënkryetari e sekretarët filluen me e çue kryet pak nga pak, frigueshëm e me kujdes. Shiqojshin njani tjetrin të friguem me nji shprehje të çuditshme si të dojshin me pyetë: „Çka u ba kështu, pashë zotin?” Mandej filluen me shique rreth vedit me çudi edhe ma të madhe. Salla mbeti gadi e shpraztë, tash vetëm nga jashtë shum patriotë i zgjatshin krehat me pa nëpër derë e dritare të hapuna. Marku në sallë si gur, rrinte në karrikë, me brryla ndër gjuj dhe kryet e pshtetun ndër duer. Nuk lëvizte, nuk i ndihej as frymmarrja. Ata të shkelunit u tërhoqën rrëshqan përjashta mbrapa tjetërve, kurse gojtari i vilanosun erdhë në vedi, shiqoi edhe ai frigueshëm rreth vedit, kontrolloi vedin me dorë, shiqoi kryetarin dhe sekretarët, ai ata e ata ate, thuese me çudi e me frigë, pyetshin njani tjetrin: „Çka ndodhi kështu me ne? A thue kemi mbetë vërtetë gjallë?” Shiqimet e të gjithëve u ndaluen me çudin ma të madhe në Markun dhë mandej prap i këmbyen shiqimet midis tyne, thuese me shprehjen e fytyrave pyetshin e përgjegjeshin: „Kush ësht ky gogol? Çka të bajmë?! — Nuk dij!”
Ajo hështje e papritun ndikoi edhe në Markun që ta çojë kryet. Edhe në fytyrën e tij gjindej gadi e njajta shprehje çudije: „Çka ndodhi kështu befas, vllazën te mij, pafshi zotin!?”
Ma në fund, Marku, me delikatesë, butë, aq sa mundte, ia drejtoi fjalën atij gojtarit me nji shiqim plot mshirë:
— Çka të gjetë që u rrxove, bre vlla i dashtun?…
— Më ra me grushtë! — tha ai qortueshëm dhe e preku me dorë tepen e kres.
— Paj unë as nuk të kam prekë, pasha zotin dhe shën Gjonin! Ti fole mirë dhe tha se Sërbëve u duhet krahu i djathtë i Markut dhe tueqenëse unë jam kamb’ e krye Kraleviq Marku vetëm t’u paraqita; mirëpo ti u tmerove.
Të gjithë të pranishmit u hutuen ende ma keq dhe filluen me u largue kadalë prej Markut.
Marku tash tregoi çka e shtyni me iu lutë zbtit që ta lejojë me ardhë midis Sërbëve dhe çka ndodhi krejt me te, e çfarë vuejtjesh pësoi, së si ia rrëmbyen armët, petkat e calikun dhe si kaloi Sharaci, tue tërhëqë tramvaje dhe tue sjellë dollapin e kopshtarit.
Tash gojtari erdhi nji grimë në vedi dhe tha:
— Eh, vlla, ke punue cok marrzisht.
— Më duel ma mbi kapuç kukama dhe thirrja e pamejshme. U valavita në vorr, u valavita ma tepër se pesë kavaljete dhe nuk mujta cok me durue ma tepër!
— Ama në kangë këndohen ato sende, bre vlla, i im! Njerzit vetëm këndojnë ashtu. Ti nuk din çka asht poezija.
— Mirë, të lutem, rijerzit këndojnë, por ju ashtu edhe keni folë, qe, ti mu tash fole poashtu!
— Mos u ban naiv, të lutem, vlla, nuk asht gjithmonë çdo gja ashtu sikurse flitet. Njeriu ashtu flet që stili të jetë ma i bukur, ma i hieshëm! Shifet se as retorikën nuk e din. Ti je njeri i kallëpit të moçëm, or vlla, prandej nuk din shum sende. Shkenca, i dashtun i im, ka shkue shum përpara. Flas, ta merr mendja, por ti duhet ta dijsh se, simbas rregullave të retorikës gojtari duhet të këtë stil të bukur, të hieshëm, te ketë mjeshtri me i entuziazmue ndëgjuesit, të përmendë gjak, thikë dhe hanxhar, verigat e robnis dhe luftën! Të gjitha këto vetëm për punë të bukuris së stilit, e kurrkush nuk mendon seriozisht, sikurse mendon ti, se duhet menjiherë me i përvjelë duert, dhe hajde, hidhu në luftë me gjithë mend. Po kështu edhë në kangë hidhet fraza: „Çou, o Mark…” e tjera, por kjo asht për punë të bukris… Nuk kupton, vlla, ke ba marri; shifet se je njeri i thjeshtë, i kallëpit të vjetër. I merr fjalët ende në kuptimin ad literam dhe nuk e din se stili letrar fillon menjiherë me dukunin e tropes dhe të figurave.
— Çka të baj tash? As zoti nuk më thrret që të kthehem mbrapa, as këtu s’mundem me qëndrue.
— Vërtet hall i madh — ndërhyni kryetari si i brengosun.
— Shum hall i madh — edhë tjerët thanë me të njajtin ton.
— Sikur të kishit zhiranta të mirë dhe të merrshit disi pare me kambial! — tha gojtari.
Marku nuk kuptoi.
— A keni miq të mirë këtu në vend?
— Përpos zotit s’gjindet kush për mue.
Nuk e kam paj probatimin t’im
Probatimin Obiliq Milloshin
Probatimin Millan prej Toplicës
Probatimin…
Marku deshti me rreshtue edhe ma, por ai gojtari e ndërpreu:
— Dy kishin me qenë mjaft, nuk duhen ma tepër!
— Por, po mendoj diçka… fiiloi kryetari mendueshëm, me madhshti e u ndal tue fërkue ballin me dorë, mbas nji heshtjeje të shkurtë iu drejtue Markut me pyetje:
— A?… A din me këndue e me shkrue?
— Dij hem me këndue hem me shkriie — tha Marku.
— Po mendoj diçka, qysh kishte me qenë sikur të paraqesish disi lutje për ndonji detyrë. Kishe me mujtë me u lutë ndokund që të të shtinë në punë si praktikant.
Marku mezi u muer vesh me ta çka asht praktikanti dhe në fund të fundit pranoi, sepse i thanë që në krye të motmotit do të kishte nga gjashtëdhetë-shtatëdhetë duket e ai trimi ishte filuz.
Ia shkruen lutjen, i dhanë nji gjysëm dinari për pullë dhe nji gjysëm dinari që t’i gjindej në ngushticë, poqese do t’i ndodhte ndonji fatkeqsi dhe e drejtuen që ta jepte lutjen në Ministrin e mbrendshme.
Votoj për të verbtit
(nga jeta shkollore)
Deri para disa vjetësh ishte ende gjallë mixha-Mijati sikurse e thirrshim të gjithë në katundin tonë dhe në tanë rrethinën. Gjaja që më çuditte ende në vocrri asht se me emnin mixha-Mijat e thirrshin edhe pleqt me flokë të thimë, tue thanë prejse e mbajnë në mend mixha-Mijatin e mbajnë në mend si burrë plak. Unë e mbaj në mend ende si fëmi, kut mësojsha në shkollën fillore në katund. Shtëpija e tij ishte afër katundit dhe thuese e shof tash se si ec kadalë rrugës që çon skaj shkollës. Trupgjatë, i bashëm me mustaqe të gjata të thime, flokët bukur të gjatë të thimë, gati deri në supe, mjekrën e rrueme, vetullat e gjata të thime, të cilat gati ia mbulojshin syt. Ec kadalë me hap të madh, por me trupin drejt. Pin duhan me çibuk të gjatë qershije dhe krahaqafë i laviret tarkaçja e vjetër, e në te qesja e duhanit prej mëshiku të butë, stralli dhe ende disa gjana që i nevojiten ma së forti. Shtëpin e kishte të fortë patriarkale, që numronte ma tepër se pesëdhetë frymë. Ndoshta për respektin kundrejt mixha-Mijatit nuk ishin nda, sepse menjiherë mbas vdekjes së tij, familja e madhe u shkapërderdh në disa shtëpi.
Edhepse ishte analfabet, prapseprap mixha-Mijati çmonte shkollën dhe ditunin si ndonji gja të shejtë dhe shiqonte me gëzim se si çdo fëmi din me lexue libra e me shkrue letra, gja që ishte e rrallë në kohën e rinis së tij dhe i këshillonte ma të rijt që t’i çojnë fëmijt nëpër shkolla e të mësojnë dituni. Ai shpesh ulet bri votrës, ndez çibukun, gufat e dendun të tymit kotullohen nëpër mustaqet e thime, rreth gojës pak të zverdhueme, e fëmijt i lexojnë kangë trimnije; ose ai tregon për luftat dhe trimat e kryengritjeve. Ai ishte pesë vjeç kur krisi kryengritja e parë, kurse në kryengritjen e dytë, tashma kishte qenë ndër lufta. Tue tregue për ato dit te mundimshme, për trimat e vramë dhe mjerimet e randa, loti i rrokulliset shpesh nëpër faqet e tij të rrudhuna dhe ai e merr lahutën, iu bjen kordhave, dridhen tingujt e pikllueshëm, dridhet zani i dhimbshëm, i molisun, i plakut.
Nëpër tokën e Sërbis kur deshtën
Nëpër tokën e Sërbis me rrëxue…
Njiherë kjo ndodhi dy-tre vjet para vdekjes së tij, tue bisedue me mësuesin, mixha-Mijat tha:
— Asht çudi, mësues, sod ka edhe liri edhe njerëz me këndim e shkrim, edhe shkolla, edhe gjithçka, e prap njerzit gjithnji ma të këqij!… — Mbas këtyne fjalëve mixha-Mijal ra thellë në mendim e tundi kryet dhe fshani:
Mësuesi nuk i tha kurrgja.
Mbas njij heshtjeje të shkurtë mixha-Mijat prap tha:
— Unë, tashma, or bir, shpejt kam me vdekë dhe kisha me qenë cok i gëzueshëm që të shof si mësojnë fëmija në shkollë dhe çka bahet atje.
— Qe, mbrenda tri ditëve, bahen provimet në shkollë, mixha-Mijat dhe eja në provime! — e thirri mësuesi me gjithë zemër.
Dhe mixha-Mijati premtoi se ka me ardhë.
—
Provimi si çdo provim. Fëmijt të pastruem, të veshun ma mirë se rëndom, rrijnë të shtanguem ndër vendet e veta, me shprehjen e frigës në fytyrë, sepse erdhi inspektori, ky „gogol” me të cilin, mësuesi i kishte frigue tanë vjetin. Inspektori, serioz, i mrrolshëm, rrin randë në tavolinë, në të cilën, për shkak të tij, asht vu veçanërisht nji çarshaf i bardhë dhe në gotë nji tubë lule. Fytyrën e ka me nji hije madhshtore thuese asht përgatitë me dhanë mësim n’univerzitet dhe kur i shqyrtoh shkrimet e fëmijve, i shqyrton me nji shprehje fytyre aq të randë e t’d mendueshme sa njeriu kishte me mendue se asht kah zgjidhë kushedi çfarë problemesh të mëdha shkencore. E shiqojnë fëmijt me sy të çatalluem, të friguem dhe në shprehjen e secilës fytyrë të tyne thuese lexon: „Medet, breee, qenka i tmershëm”.
Edhe mësuesi u frigue e u ndryshue, thuese pret sentencën prej së cilës i mvaret jeta, por përveç frigës atë e tundon edhe nji pyetje e randsishme: „A thue zotni inspektori asht filozof apo natyralist?”, sepse prej kësaj mvaret çfarë qendrimi do të marri kur të bajë pyetje dhe t’a merr mendja, edhe suksesi. Këshilli shkolluer, përba prej pesë antarësh, u ba serioz dhe thuese gjoja vëren dhe çmon „si asht mundue mësuesi”! Prindët e nxanësve rrijnë në skaj ndër karrika dhe ndëgjojnë me çfarë suksesi kanë mësue fëmijt e tyne.
Provimi vazhdon si e kërkon rregulli. Hyni mixha-Mijat. U çuen edhe fëmijt edhe qytetarët. Inspektori u bani me dorë idhshëm fëmijve që t’ulen e mos ta presin punën. Mixhës-Mijat ia lëshuen vendin ma të mirë dhe ai ndejti, me respekt të thellë, kundroi nëpër mure pikturat e larme me gjarpij, lopë, zogj e kafshë tjera të Zotit, numratorin, drrasën e zezë, mapat, mandej shiqoi në nji karrikë afër tij nji bas kryp, nji thupërz surfulli, nji copë hekur, nji shufër çeliku, do gurë, ende plot sende të rëndomta.
Të gjitha këto që shiqoi nëpqr shkollë e çuditën mixha-Mijatin nji nji sikur e pau për herën e parë ferovin.
Inspektori e thirri nji nxanës mu në çastin kur mixha-Mijat u ul në karrikë.
— Pyetni prej të njajtës landë — i tha inspektpri mësuesit denjsisht dhe muer nji atitudë e nji shprehje vëmendsije të thellë e të randsishme.
— Thuena, Millan, çka din për delmen. Kije menden, kadalë, mos u frigo, ti e din këte për bukuri.
Fëmija çatalloi syt, zgjati pakëz qafzën, gëlltiti pshtymën, shiqoi me frigë inspektorin dhe me za kumbus vikati:
— Delmja (Këtu e gëlltiti përsëri pshtymën tue u çue nji trohë maje gishtash dhe vikati tutje)… Delmja, ajo ka kryet…
— Shum mirë, tha mësuesi.
Inspektori e luejti kryet në shëj miratimi.
Fëmija u hutue pakëz tue mos dijtë çka don me thanë ajo lëvizje kreje e inspektorit dhe vazhdoi:
— Ajo ka kryet, qafën, trupin dhe gjymtyrët; në qafë ka qime të bukura të gjata që quhen jele.
— Kije menden, mos fol gjepra — tha mësuesi me za nji fije ma të rreptë.
— Athue nuk e ke pa delmen, more tarallak — baba i fëmis bërtiti idhnueshëm prej vendit të vet, e mysafirët tjerë u qeshën.
— Ju lutem mysafirëve mos të përzihen! — vrejti inspektori.
— Ama të lutem, zotni, ai asht fëmija i im, i ruen dhent gjithmonë dhe prap thot: ka jele. Çka keni ba me fëmijt në shkollë.
Fëmija shpërtheu në vaj.
— Kije menden, çka po hutohesh, ti din ta tregojsh këte shum bukur — tha mësuesi dhe ia lëmoi kryet, megjithse ma me gëzim do t’i kishte ra kres.
— Fëmija ende ma i hutuem vazhdoi dhe filloi me i ngatrrue të gjitha „ditunit”.
— Delmja, ajo asht kafshë shtëpijake, ka kryet dhe në krye postën, telegrafën dhe gjyqin qarkuer.
— Kije menden çka po flet. Delmja! Kupto: Delmja! — tha mësuesi dhe krejt dridhet — ku e gjete postën!
— Ajo ka kryet, këtu mblidhet parlamenti populluer!
— Kije menden ose po të çoj në vend!
— Ajo asht kafshë e jona grabitqare; buron në dy degë, nji degë në malin e Golijës dhe tjetra… Të dyja bashkohen te Stallaqi dhe rrjedhin në veri…
— A mos je i marrë sot? — vikati mësuesi.
— Ajo asht nji bimth i dobishëm, që piqet në vjeshtë dhe ep fryt të mbështjellun me nji cipëz lëkure e pjellë këlyshë të verbët dhe ndrron qimen çdo vjet.
— Në vend! — bërtiti idhshëm mësuesi dhe i fshini në ballë kokrrat e mëdha të djersës.
Provimi vazhdon tue provue nxansit tjerë.
Mixha-Mijat u ba krejt vesh dhe ndëgjon me çudi gjithçka i pyesin fëmijt e ai të gjitha i dinte kur kishte qenë si fëmi edhe pa shkollë.
Ndëgjoi se thiut ia ka andja lendin, se ka krye dhe katër kambë, se klyshi quhet derk, femna dosë dhe se mashkulli hakoç. Poashtu ndëgjoi se kau ka krye, katër kambë dhe bisht, se ësht dypërtypës, han bar e se tërheq qerrin, kurse prej lopës marrim qumsht të shishëm, se hahet mishi i kaut dhe lëkura përdoret për mbathje. Ndëgjoi ende se krypa ka shijen e gjelptë, se asht e bardhë dhe merr lagshti (ujcavet), se si çeliku asht i fortë dhe me të përpunohen brisqet, kosat e tjera.
Paj edhe këto nji fëmi nuk din krejt me i tregue. Nji fëmi bile tha se kali ndërton çerdhe nëpër druj të naltë, kurse tjetri ngrehi dorën dhe tregoi se si kali han bar, kullot bar dhe han edhe tagji, nuk asht dy përtypës dhe ia qëllon ende se si tërheq qerrin dhe përdoret për hypje.
— Qe kush ka kujdes norën e mësimit dhe nuk vëzhgon anash, se si mëson çdo lekcion, dhe din! — shtoi mësuesi me gëzim.
Mandej mixha-Mijat stërndëgjoi për dardhat, vishnjet, mollat, kumbullat dhe pemët tjera. Ku rritet secila, çfare asht fryti, pse përdoret, ndëgjon mixha-Mijat dhe çuditet cok nga pak më vedi, si i din të gjitha këto, pa shkollë, ma mirë se fëmijt.
Kaiojnë në gjuhën sërbishte në rendin e katërt.
Inspektori thirri njanin prej ma të mirëve.
— Të lexojë ose ta thotë përmend ndonji vjershë të vogël.
— Vjershë?… Mundet.
— Cilën vjershë e din.
— E dij „Nisja për Kosovë“.
— Hajt pra!
— Kur n’mëngjes paj zbardhulloi agimi
Dita zbardhi edhe dielli nxeu
Në qytet paj dyert tashma u hapën
Dhe uahtrija, hypun, shkon, n’zhderha
Kalorsija krejt me heshta lufte
— Mjaft! — e ndërpreu inspetkori.
Mixha-Mijat ishte nxe nji trokë dhe vjersha ia bani qejfin, por u mrrol kur inspektori e ndërpreu.
— Hajt tash tregom çfarë fjale asht heshta? — pyeti inspektori.
— Heshta, asht emën i përgjithshëm, kolektiv.
— Shum mirë.
— Në cilën rasë?
— Me heshta, asht emën në rasën e gjashtë, shumës dhe rasa e parë njajës asht heshtë dhe lakohet simbas kategoris së dytë.
— Për bukuri, e tash të më tregojsh çfarë fjale asht ajo kur? „Kur n’mëngjes paj zbardhulloi agimi” kështu e fillove vjershën. Pra, ai kur?
— Kur, asht ndajfolje.
— Po çka janë ndajfoljet?
— Ndajfoljet janë fjalë që vehen para foljeve dhe tregojnë vendin, kohën dhe mënyrën, ku, kur e si kryhet veprimi foljuer.
— Shum bukur! A gjindet n’at fjali ndonji folje?
— Gjindet, asht folja zbardhulloi prej foljes me zbardhullue.
— Shum mirë, hajt në vend, ti ke kalue provimin.
— Le ta vazhdojë vjershën Milivoj Tomiqi — thirri inspektori.
— Para tij Boshk’ Jugoviqi gjindet
Në zhderha, krejt n’ari të kulluet
— E, ndalu: krejt n’ari të kulluet. Kjo krejt, çfarë fjale asht?
— Vas ose sav (krejt), kjo asht përemën.
— Hajt matej!
— E mbuloi atë me kryq bajraku
— Probatime, gjer kuajt zhderha
Në bajrak paj molla prej florini
E në mollë kryqat prej florini
E prej kryqash tufat florini
Dhe trokisin Boshkën nëpër shpatlla.
— Mjaft! — tha mësuesi. Tash tregom çfarë fjale asht trokisin.
— Trokisin, kjo asht folje prej foljes me trokitë.
— Në cilën kohë? — pyeti inspektori.
— Trokisin, kjo asht kohë e tashme.
Mixha-Mijat tashma filloi me murmurue mërzitshëm që po ndërpresin vjershën, sepse kjo asht edhe e vetmja gja që i pëlqen prej të gjitha atyne sendeve që mësojnë fëmijt dhe sepse nuk e lanë me u kënaqë me vjershën deri në fund.
Tjetri, të cilin e thirrën, vazhdoi:
— Ju afrue carica Milica
Dhe për freni e kapi zhderhan:
„Duert ia qiti përrreth qafës vllaut
„Vlla i im, ah, Boshko Jugoviqi
„Për mue cari ty po të ka falë
„Dhe bekimin po, ty ta ka dhanë
„T’apsh bajrakun që e ke për zemër
„E me mue të rrij në Krushevac
„Qe ta kem un, nji vlla sa për be.“
Qiti foli Boshko Jugoviqi:
„Shko, moj motër, në kullen e bardhë
„Se te ti un’ s’kisha për me u kthye
As bajrakun kryq me e l’shue prej dore
Sikur Cari të ma falë…“
— Mjaft! — e ndërpreu mësuesi. Çfarë fjale asht kjo ma?
Mixha-Mijat këceu prej vendit të vet, filluen me iu dridhë qimet e tij të thimë nën vetullat e mëdha d vetuen syt nga idhnimi dhe briti:
— Po pse nuk po e len fëmin, more beter, që ta këndojë kët vjershë të bukur, por po e sulmon me gjithfarë gjeprash?
Mësuesi buzqeshi për vrejtjen e mixha-Mijatit i shushuriti diçka në vesh inspektorit dhe ky tha:
— S’kemi çare pa veprue n’at mënyrë, ashtu asht programi.
— Poqese ashtu duhet, atëherë hidhni ato programet tueja dhe mbyllni të gjitha shkollat, që fëmijt të mos rrijnë kot. Ai programi i juej i ka hutue fëmijt me gjepra e tash nuk dijnë, mbas aq shkolle, çka han kali, kurse ate e dijnë para se me ardhë në shkollë. Poqese ai program asht asisoji, atëherë asht ma mirë të mos jetë as ai, as shkollat, por të verbtit të shkojnë nëpër botë e të këndojnë vjershat tona të moçme dhe trimat, si në kohën e rinis sime, e na atëherë nuk kemi qenë ma të këqij!
Mixha-Mijat i shqiptoi këto fjalë me nji dhimbje të thellë me za të dridhshëm. Deshti me thanë edhe diçka, por në vend të kësaj, munxosi, fshama gjimoi prej krahnorit të tij, u kthye kah dera, dhe tue timdë kryet trishtueshëm duel prej shkolle, në të cilën edhe mysafirët edhe mësuesi edhe fëmijt mbetën në heshtje, të habitun prej çudis.
— Për Zotin, mixha-Mijat foli me mend, ai plak i vjetër asht mendtar. Dhe unë votoj për të verbtit — tha me gjysë zani me vehte nji plak, të cilit të votuemit tashma iu kishte ba shprehi dhe n’at mënyrë ndërpreu heshtjen e randë, e të thellë.
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Kurrkund shpëtim
Me ndëgjue tue dhanë mësim mbi sintaksën latinishte dhe me u qethë në të nxehtit veruer, veçanisht te berberi i pazoti, këto kanë qenë për mue çastet ma të mërzitshme, sepse jeta nuk m’asht dukë kurr ma me pak kuptim, ma e marrë se sa ndër ato raste. Nuk do të kisha mujtë kurr me vendosë çka asht ma e randë prej atyne të dyjave. Vetëm merrni me mend nji ditë vere të nxehtë, kur nga zhegu, vërte dhe vetëdija turbullohet, ajri dridhet para syve, trupi dobsohet, bahet i plogët, njeriu mezi lëviz nga mërzija dhe tash të thomi, në nji gjendje të këtillë, uleni në karrikën e berberit. Berberi ju mbështjell me çarshaf dhe ju duhet të shtangoheni si ndonji senator romak. Çarshafi i berberit rraset rreth qafës dhe mandej fillon nji procedurë e tmershme. Djersa rrjedh nëpër fytyrë, don me hy në sy, mizat fluturojnë paturpsisht dhe bijnë tash në hundë tash në fytyrë, tash rreth gojës dhe duert i keni nën çarshaf dhe mezi mundeni me e lëvritë vetëm fytyrën, me rrudhë hundën dhe me shtrembnue buzët. Nëpër fytyrë, prap të ngjitshme prej djersës, bijnë qimet e imta prej gërshanëve dhe ngjiten, bijnë në sy, e madje dhe në gojë; atëherë zuni me pshtye me dëshprim. Pos këtyne mundimeve berberi ju sjell andej këndej dhe ju luen kryet si ndonji plaçkë, i shkrep gërshanët rreth veshëve pa kurrfarë arsyeje dhe kohë më kohë gërshanët e topituna iu ndukin ka nji tufëz flokësh, gjerbni ajr në vehte, shtrembnoheni prej dhimbjes, kurse berberi ju qetson: „Kjo s’asht kurrgja, kurrgja, ju lutem!” dhe përmblidhet me i shkrepë gërshanët ma me energji, tue mendue, ndoshta, që të ju bajë me harrue dhimbjen me at muzikë. Sa me padurim pritet n’at gjendje të dëshprueme përshëndetja shpëtimtare e berberit. „Me shëndet, zotni!” Ju heq çarshafin dhe ndjeni si ju kthjellphet çdo gja para syve, ndieni gëzimin e lumtun dhe të patregueshëm sikur ju pushon befas dhimbja e madhe e dhambëve.
Poashtu njeriu e pret në dëshprim të ramit e ziles në shkollë që, pëmjiherë, ju shpëton ptej ablativave apsolutë të padurueshëm dhe vërshimesh të tanë vërtash e tërtash — vërt-vërtus e tër-tërtus. Dhe kur famullusi i bjen ziles (ate gjithmonë e kam konsiderue si ndonji qenje engjullore) me nji të sjellun të dorës, zilja nle nji tingllimë, tingllimë qiellore zhdaravit të gjitha mërzit. Oh, ajo tingllimë e ambël m’asht ngulë aq në shpirtë sa s’muj me e harrue kurr.
Taman mësuesi thot:
— Gjithashtu asht gja e bukur me e përdorë këtu nec nec. Hajt provoni!
Mandej sprovoni djersiteni njiqind çudina ju vlojnë nëpër krye dhe kurrsesi nuk ju hyn në tru shprehja „gja e bukur” ose kur mësuesi thot edhe gja interesante, tamam mundimet tueja mbërrijnë kulmin dhe përnjiherë bje zilja me tingllimën e vet qiellore, shpëtimtare.
—
Mirëpo në jetë, ma vonë, me vjet, posa fillova me shkrue dhe me botue punimet e mija nëpër fletore zunë me u çfaqë gjana edhe ma të mërzitshme, ndjeva mundime ma të randa.
Që të mos ju mundoj shum, sepse e dij çka asht mundimi, kam me ju tregue diçka që më ndodhi gati para njij vjeti.
Ishte verë. Ditë e kandshme e freskët dhe unë kisha krye punët që munden me e shqetsue shpirtin dhe me e shty njeriun me mendue, si janë pagesat e kambialeve dhe të ngjashme me këto dhe, mbas dreke, i çliruem, pushojsha me cigaren e ndezun, thithsha kafen i shtrimë dhe e ndijsha vedin kështu të kënaqun që nuk më shqetsonte asnji mendim ashtu sikurse vetëm Sërbi e ka nafakë.
Dhe çka do të mundte me më shqetsue? Redaktorit ma të mërzitshëm ia dhashë punimin tim dhe at ditë hangra drekë ambël, piva nja dy gota venë, gradën e kisha marrë tash shpejt, pijsha kafe, thithsha duhan, e kisha rregullue kambialin, rrokullohesha i kënaqun tash në njanën tash në tjetrën anë: nuk mendojsha, më rrokte ndiesija e kandshme e gjumit dhe ligji nuk më ndalon që të flej ambël e qetë në gjum të bekuem dhe unë tash dojsha me e ushtrue kët liri time qytetare dhe kët të drejtë siç kishte me ba çdo qytetar i vetëdijshëm, kur, qe, dikush troklloi në derën e odës sime.
— Dreqi e marrtë — murmuroj zemrueshëm dhe kënaqsija ime plasi si shkuma.
Trokitja përsëritet.
— Hyn! — vikas ashpër.
Në derë çfaqet nji njeri me buzëqeshje në fytyrë dhe më përshëndet ambëlsisht, ndërsa unë e ndiej vedin se jam në gjendje me i këcye në sy. Ky ishte redaktori i njij fletoreje bujqsore.
— Kam ardhë te ju për nji lutje. Shpresoj se nuk keni me refuzue.
— O, ju lutem, si mundeni edhe me dyshue? — thashë ashtu, ndoshta nga ejlleku me të cilën lind çdo Sërb, dhe përpiqen ta zbus pak shprehjen e tharpët të fytyrës.
— Jam i gëzuem që botoj në fletore nji artikull tuejin në lidhje me mbjelljen e hardhive.
— Me gjithë qejf, zotni, kisha me i përgjegjë dëshirës suej, por, besoni, unë nuk marr erë n’at punë.
— Si nuk merrni erë? Mundeni ju këte. Ndonji send popullorçe, si duhet me mbjellë sa ma shum hardhi dhe çfarë dobije ka vendi prej tyne. Qe, ju lutem, unë shkruej në çdo numër nga disa artikuj megjithse kam mësue dikur filologjin.
U mprojta në të gjitha mënyrat, por redaktori vërtetonte me kambëngulje se ia kam mbushë mendjen vedit se nuk i kuptoi ato sende dhe se në fund, nuk asht e nevojshme, që njeriu t’i kuptojë për me shkrue nji artikull të bukur.
Në fund të fundit s’pata çare pa i premtue se do ta përgatis nji artikull për nja dhetë dit.
Ai shkoi dhe qejfin tim të kandshëm e rrou pusi.
Sillu këndej sillu andej, hardhija gjithnji në mendje se në mendje.
Ndërkaq dikush prap troklloi në derë.
— Hyn!
Në derë u paraqit nji njeri bukur i gjatë, i verdhë, i kapitun, me tesha të herruna.
— Mirë dita!
— Mirë dita, zotni.
— Unë quehem Millan Millanoviq.
— Gëzohem — edhe unë ia tregova emnin tim.
— Kam ardhë te ju për nji çashtje me randsi.
— Urdhnoni.
— Kam qitë cekën, zotni me nxjerrë nji fletore për blegtori…
— Paskeni ide shum të bukur.
— Kishte me m’u ba qejfi shum sikur edhe Ju të hyni në radhën e bashkëpuntorëve të mij.
— Ky do t’ishte nji nder shum i madh për mue — fillova — por unë zotni, s’marr vesh në blegtori.
— E dij, por megjithate, kishit mujtë!… Ju jeni, allahile, njeri me shkollë.
U mprojta, kundërshtova, por ai nuk shkoi derisa nuk i thashë se do të shiqoj me shkrue çka të muj popullorçe në lidhje me rritjen e mazave.
Tamam mendova se shpëtova prej bezdis, kur qe, prap dikush trokiti në derë.
— Hyn! — vikas ma ashpër se kurr.
Në derë u paraqit redaktori i njij fletoreje patriotike.
— Kam ardhë te ju për nji lutje modeste — tha ai njerzisht, me gaz, — dhe shpresoj se nuk keni me më refuzue.
— Do të baj çka të muj.
— Më ban lazëm nji vjershë e shkurtë patriotike ose tregimth i vogël, si të doni. Nuk do të ju kisha mërzitë, por bashkëpuntorët janë të zanun me artikuj të ndryshëm shkencorë, kurse unë duhet të përgatis nji epitaf dhe kështu më ra në mend për ju.
— Por unë nuk shkruej vjersha, zotni. Si kam me fillue tash me shkrue vjersha.
— S’ka gja ma të lehtë. Uluni dhe shkrueni. Ma së miri do t’ishte ndonji vjershë epike, patriotike, ose tregim, edhe ma mirë.
Nuk më ndihmoj kurrfarë justifikimi e ndjese, dhe i mujtun thashë:
— Tekembramja, po ju shkruej, por, besomni, jam i zanun me shum pimë.
— Jo, jo, ju duhet me ia flijue çashtjes së përgjithshme nji sekondë të kohës suej. Pra, unë do të vij t’ejten; a do të jem i lirë kështu me ardhë?
— Sot asht e marte — ia tërhoqa vërejtjen.
— Ta merr mendja, ndonji gjasend të shkurtë — tha redaktori dhe më shiqoi aq ambël, çuditshëm, sa e ndjeva vedin si të hipnotizuem. Para syve zunë me m’u ngatrrue tmersisht ngjarjet e kujtimeve të ngjalluna pa rend, pa lidhje dhe unë vrapoj dëshprueshëm nëpër at kaos dhe ndiej se jam i detyruem, as ma pak as ma shum, por jam i detyruem patjetër mu në kët ças ta gjej iden për tregim.
Nuk mujta me folë kurrgja ma tepër. Redaktori u përshëndet njerzisht dhe shkoi tue shprehë shpresën se punimi do të jetë gati.
Bij prap dëshprueshëm, mbylli syt dhe përpiqem me mendue ndonji send tjetër. Uh, sa ma tepër i largoi prej vedit mendimet për tregimin patriotik aq ma tepër ato më sulmojnë. Para syve vetëm hanxharë, heshta, pushkë, ngarendin e sillen njerëz të panumërt, ndodhin disa ngjarje të tmershme, lufta të tmershme, bijnë krenat, valojnë flamujt, kërcasin kulmet e djeguna, kërcejnë trimat nëpër llogore.
Ndjej vëtftet si më ra terri syve. Ngrehem dhe laj syt. Kurrgja nuk ndihmon. Çdo send çdo gja që shiqoj thuese më ystë që të kërkoj iden për tregimin patriotik.
Ulem në tavolinë, i përvjeli duert, largoi çdo gja prej tavolinës, vej kryet midis duerve, mbylli syt dhe nisi me mendue për çka me snkrue. Përpiqem që mu tash të mendoj veçanërisht për te. Kur, papritmas, pak nga pak, më hikin të gjitha mendimet e përparshme, të gjitha ngjarjet, njerzit, çdo gja, çdo gja, ama si me ndonji komandë. Sa ma tepër mendoj, mendimet patriotike aq ma larg prej meje, dhe në vend të këtyne filluen me më dalë parasysh disa bylbylza të vetmuem, lule, rrëkena, nata me hanë, krena të bukura grash.
— Theni qafën! — bërtas idhshëm dhe kërcej nga karrika.
— Pse jam i detyruem? Si mundet me më shtrëngue me shkrue?! — mendoj dhe vendosi mos me shkrue kurrgja, dal në rrugë.
Shetis dhe bash, qe, prap filluen me u mbledhë në mendje kujtimet për të gjitha ngjarjet e ndryshme patriotike dhe rrethanat që i kam pa ndonjiherë dhe për të cilat kam ndie në botë dhe lexue, por aq tmerisht te ngatrrueme, të parregullueme ngasin e sillen para syve, aq shpejt e fuqishëm, sa nuk muj me e pa qartë asnji trajtë të vetme. Kjo ngjan ma shpejt se çdo gja dhe unë e ndiej se më duhet medoemos me u orientue në kët koklavitje, se më duhët medoemos me kapë prej saj qoftë nji mendim të kthjelltë.
Për kët arsye çdo gja më bahet e mërzitshme, e ndiej vedin randë, ndiej dhimbje të madhe kreje dhe madje në vesh m’ushton si kombim shpatash e hanxharësh, kërsitje pushkësh, topash, kërcitje dhambësh burijash, kukamë të plagosunish.
Shkoj në shoqni që të dëfrehem. Kurrgja nuk ndihmon. Gjithnji ma tepër i ndjej vuejtjet e mija. Kurrgja nuk më pihet, mik me bahet nuk muj me folë. Ndjej si më kishte rrok për qafe ideja patriotike dhe nuk më lëshonte ta pushoj shpirtin as nji çast.
Përshëndetem me shoqnin dhe shkoj në shtëpi.
Darka asht shtrue në tavolinë.
— Eja të hamë darkë!
— Nuk muj.
Mbyllem n’odë, ndeti qirin, ulem në tavolinë dhe ndjej nji trill të tmershëm, të papërmbajtshëm që ta shkruej tregimin patjetër deri në mëngjes.
Prap si edhe herën tjetër. Çdo gja tretet prej meje dhe ma në fund vij në nji moment t’atillë që nuk muj kurrgja, ama kurrgja, me as nji ide të vetme me e mendue sepse ndjej se si nji barrë përbeti ra në mue dhe më shtypi. Ma shtypi edhe shpirtin edhe mendjen dhe kjo fisht nji barrë nën të cilën ndihet vetëm nji gja: „Më duhet ine e shkrue tregimin deri në mëngjes”.
Ngrehem, ehetis nëpër odë, shtrihem, rrij prap në tavolinë dhe qe përnjiherë më shkojnë syt në nji send; vuejtjet më lëshojnë dhe unë filloj me mendue, të thomi, si kët dhe at libër duhet me e lidhë, si asht dam që i kam pikue çarshafat me bojë dhe kështu gjithnji gjana t’imta. Mandej më kujtohet se kam bisedue me shoqni që nesër të bajmë nji shetitje dhe qe, papritmas shkrep ajo ideja e tmershme:
— Pra, tash duhet me e krye tregimin patriotik.
Tash prap qesin krye vuejtjet e psitnet. Lodhem, gjumi më kaplon. Ndjej dhimbje kreje. Oda plot duhan, plot duça cigaresh nëpër tavolinë; shkrepsa të ndezuna, hi duhani.
Përmblidhi të gjitha forcat, mirëpo, në vend t’ides patriotike më këcen në krye njifarë marrzije:
— Ne jaranin tim çizme të vogla me rrudha!
Dokrra.
— Nuk jam i detyruem me shkrue dhe mbaroi puna. Çka të mendoj për te gjithmonë! Kur të vij do t’i thom: „Nuk muj, zotni”, ose ma mirë troç: „S’due”. Marr prej tavolinës nji tabak letër, në të cilin, tue përdorë tanë aftsin, i vuna njiqind fjali të marra dhe i fshina. E bana shtupë letrën zemrueshëm dhe e hodha, mandej ndjeva nji këhaqsi të jashtëzakonshme.
Bij në shtroje. Gjumi më mbyt dhe taman sa filloi me më kapë gjumi, kurqe më del parasysh nji Turk me alamet çallmë dhe me pishtole në dorë: e ndjek me kalë nji fëmi sërb dhe ai ik, dhe tamam i ngrati me hy në pyll, kur qe prej rrugës nji Turk tjetër i tmershëm me thikë dhe e therrë fëmin në gjoks. Shpërtheu gjaku dhe unë u bana ujë prej djersës.
— Kodër mbas bregut — mendoj idhshëm dhe i mbylli syt, dhe tamam më zu gjumi, kur qe prap më çfaqet ai mendim:
— Po tregimi patriotik?!
Dhe pak nga pak filloi prap para syve tollovija orpreme njerzish t’armatosun.
Dhe kështu kjo vuejtje zgjati deri para agimit.
Të nesërmen çohem i zbetë, i dërmuem, i lodhun si me e pasë tërheqë qerrin gjithë natën.
Tashma vendosa ngultas që të mos shkruej, por megjithatë ndjej nji barrë, nji shqetsim të çuditshëm kur mendoj se nesër asht e ejtja fatkeqe.
T’ejten, përmbledhi gjithë forcën dhe e pres zotni redaktorin që t’i thom haptas dhe qartë:
— Shkoni në dreq të mallkuem zotni, edhe ju edhe fletorja juej patriotike! Nuk due me shkrue, a keni marrë vesh dhe tash urdhnoni jashtë, sepse kam qenë tue mbarue për shkak t’atyne tregimeve tueja.
Digjesha prej padurimit, kur do të vijë që t’ia thom këto dhe të më lehtsohet shpirti.
Ne ndërkohë ndjeva trokitjen në derë.
— Hyn! — vikas idhnueshëm që edhe prej zanit të mirret vesh se jam gati edhe me u përla, poqese ma hedh ndonji fjalë.
Redaktori hyni me të njajtën buzëqeshje t’ambël kurse unë e prita mrrolshëm si gjaksorin ma të madhin.
Kur më shiqonte ashtu butë, ambël, unë, vërtet hutohesha prej çudis. Më dukej diqysh si gja e panatyrshme që ai të sillej aq njerzisht ndaj meje, kurse unë isha në gjendje me e gjuejtë me revolver.
— Pra, e asht gati, apo jo? Ju falemnderit shum — shtoi pa pritë përgjigje.
— Më fal, por besomni nuk po muj — fillova me u përgjegjë tue shique para vedi.
Për çudin e zotit i ula syt dhe vërte e ndjeva vedin të turpnuem sikur nxansi kur nuk i ka ba detyrat dhe nuk din si me ia tregue këte mësuesit të butë e të mirë.
— S’asht gati? — tha ai dëshprueshëm dhe me shiqim qortues.
— Besomni se kam pasë pengime t’atilla… — filloj prap justifikimin.
— Ka me m’u vonue fletorja. Sikur të kishte me qenë e mundun deri në mbramje që të mundet makar me u radhitë sonte! — tha ai dëshprueshëm.
— E nxora orën e xhepit. Ora 3 — do të jetë gati me siguri! — thashë me nji bindje t’atillë sa ai u qetsue.
— Ju lutem ngutuni. Unë do të vij në tetë!
Kërkoi ndjesë që më mundoi, qeshi ambël dhe shkoi.
Kur ai doli unë vetëm atëherë e ndjeva tanë peshën e situatës së re, e cila shum ma tepër e përkalonte të deriatëhershmen.
Tash filluen vuejtje të njajta të këtilla, por vetëm ma të tmershme, ma të forta: të kërkuemit e ides.
I shkrova nja tridhetë fillesa dhe i fshina të tri dhetat. Nuk ndjeva se si kaloi koha fluturimthi.
Shiqoj orën. Ora 7,30.
Këceva si i djegun me ujë të vluem, kapa kapelën dhe fugova në rrugë. Më hyni njifarë frige prej redaktorit sa kisha me e pritë ma me gëzim nji çetë me pushkë për faqe se ate.
Brodha nëpër rrugë jokryesore, ku nuk kisha kalue kurr as nuk kisha mendue me kalue, vetëm nga friga mos ta ndeshi redaktorin. Kur del prej dikahit ndonji fytyrë që i ngjan atij, më ther diçka në zemër si thikë.
Në pijetore, ku shkoj zakonisht, nuk guxova me shkue, kurse në shtëpi hiçsehiç.
Në fund u mërzita dhe më kaploi nji idhnim i atillë sa isha gati me u përla me njeriun e parë që do ta ndeshsha.
— Do të shkoj në shtëpi dhe do t’i thom atij njeriu të më lajë njiherë në qetsi dhe t’i bërtas si gomarit.
U nisa për shtëpi me nji vendim të këtillë.
Rrugës u ktheva te nji bakall me ble duhan.
Bakallxhiu disi i shqetsuem, i tronditun kërceu kur hyna.
Kërkova duhan.
— Uh, çka më friguet! — tha njeriu kur më shiqoi ma mirë dhe u çlirue.
— Pse?
— Mendova se ju jeni nji zotni tjetër, i cili vjen vazhdimisht të më shtyjë me i shkrue çdo gja që më kujtohet prej luftës.
— Ani?
— Ani kështu. I kam premtue që ta heqi qafet dhe tash më ka kapë halli. Ku jam unë për aso sendesh? Kush do t’ma kqyri dyqanin.
Ai venaroi se unë e shiqoj me nji dhimbsimi aq të sinqertë sa deshti me m’u afrue dhë me më përqafë.
— Paj çka mendoni me ba ma në fund?
— Çuditem… Sot e kam mbyllë dyqanin. Kam ikë prej shtëpis. Poqese zgjat kështu, vaj halli. Paj nuk asht nji, or zotnija im, por kam pasë prej shum vetëve këso vuejtjesh.
— Vërtet — mendova, kur u nisa — në Beograd çdo i dyti njeri e nxjerrë nga nji fletore. Ndjeva nji idhnim të jashtëzakonshëm.
— Në rrugën time, mu para shtëpis e hasa shërbëtorin.
— Kah po ia mban?
— Më ranë kambët tue ju kërkue. Nji zotni pret tash ma tepër se dy orë. Thot duhet t’ju gjejë sonte medoemos.
Më ra terri syve.
— Uh, ai shpirti i keq, don me më lodhë — mendova dhe m’erdhi nji ide e tmershme që të fugoj në shtëpi dhe ta nxjerri prej shtëpis në rrugë, por mandej përnjiherë ndjeva nji frigë të çuditshme sa s’guxojsha me kalue pragun.
— Thuej atij zotnis se kam marrë telegram prej babës dhe më duhet me u nisë sonte patjetër. Ose, mos!… Thuej ma mirë se nuk më ke gjetë — i thashë shërbëtorit dhe u drodha mbrapa që të bredhi ma gjatë.
Nuk guxova me bujtë në shtëpi.
Të nesërmen nuk hangra në shtëpi as drekë as darkë dhe kështu u mshefa tue pasë frigë edhe prej hijes sime derisa nuk e pashë fletoren që doli.
Kur u ktheva në shtëpi, nuk e gjeta as shërbtorin. Ai ka qenë nji shërbtuer i mirë dhe i vlefshëm.
— A e dini ku asht shërbëtori im? — e pyes kojshin.
— Ka qenë këtu deri dje, dhe para muzgut iku prej atij zotnis që vjen shpesh te ju.
— I ka ardhë shpirti te hunda për shkak se më kërkojnë vazhdimisht.
— Jo, por e kanë angazhue që t’u shkruejë diçka për fletore. Ai u mprojt, u mprojt dhe iku diku. Më tha kur u nis: „Po e marr botën në sy vetëm që të shpëtoj prej kësaj belaje.“ Unë çuditem ku asht zotnija im dhe prej kësaj edhe ai u mprojt, mandej, të pashpirtët, e banë njeriun me ikë prej shtëpis së vet.
— Më kaploi njifarë tërqethjeje, nji frigë.
— Njeriu nuk ka çka me mendue — mendova, sepse kur ka ikë edhe shërbëtori, këtu nuk ka ma shpëtim për mue.
E lashë shtëpin, të gjitha, dhe sa ma shpejt aq ma mirë, zuna nji karrocë të mbyllme dhe i thashë karrocjerit që të mbërthehet sa ma shpejt e sa ma larg prej Beogradit.
Nuk guxojsha me u nisë me ferovi, sepse frigohesha të mos më kapin në stacion dhe me barkë gjithashtu.
—
I kam tregue njiherë dikujt se me njifarë vendi, moti, në kohna të lashta, jetonte nji kallogjer që mbante shum fjalime dhe këto e kishin mërzitë popullsin aq tepër se të gjithë ata që mujshin me ikë e lanë atdheun e tyne të dashtun dhe ikën nëpër botë dhe kështu vendi mbeti gati shkretë.
Me ju tregue të vërtetën, dikur nuk e kam besue kët punë as vetë, edhepse kam ndëgjue prej njerëzve të moçëm, por qyshse u shumzuen redaktorët dhe filluen me u ra në qafë qytetarëve të qetë e t’u të dhe kur pashë çudi me sy si shum tregtore, mejhane, dugalë dhe tjera ranë myflis, u mbullën vetëm nga shkaku se ata ktheheshin këtu, atëherë nuk mujta me dyshue aspak se vendi u shkretnue për shkak t’atij oratori të mërzitshëm.
Shum njerëz me nerva të dobta u nënshtruen menjiherë.
E sulmojnë njeriun kështu të dobët nji redaktor mandej i dyti, mandej i treti dhe kur të kqyrish njeriu fillon me u venitë.
— Çka të gjetë or vlla? — e pyesin.
— Qe! — thot dëshprueshëm, murmuron vazhdimisht dhe kombinon në mend artikullin ose ndonji tregim për fletore. E takojnë të njoftunit, miqt, e ndalin, duen me ia heqë mërzin.
— Hiq dore, pashë zotin prej asaj marrzije; a po e shef se ke mbetë si fidan!
Ai vetëm shiqon me shiqim të pikllueshëm, fshan thellë e rënkon dhe vazhdon me pëshpëritë dhe me trillue temën.
Dhe kështu njeriu ligshtohet dhe ma në fund, në vuejtje të tmershme tue kërkue temën, ep shpirtin e vet bujar e të vuejtun.
Natyrisht ika me shum kujdes.
Vetëm në nji katund të largët deshta me u ndalë me pushue, sepse tri dit kisha fjetë nëpër rrugë. Por ma parë dërgova karrocierin që të marri vesh hollsisht a mos botohet edhe këtu ndonji fletore. Shkoi karrocieri. Prita plot nji orë ai s’u kthye. Kaloi ora e dytë, e tretë, kurrsesi nuk erdhi.
— Ata të pashpirtët edhe këtu do ta kenë kapë sigurisht më vetoi nëpër krye nji mendim i tmershëm dhe u ligshtova.
— Kurrkund shpëtim! — mendova me dëshprim tue pa se duhet me iu dorzue fatit të tmershëm që të luejë me mue si të dojë.
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Радоје Домановић 