Omukulembeze (3/3)
Olunaku olwasooka lwayita, n’enaku eziddirira nazo nebaziyitamu mubuwanguzi bwebumu. Tewali ky’amaanyi nyo kyatuukawo, wabula waliwo ebyatuukawo eby’enkizi: bagwa mu kinya nga basosayo mitwe, bagwa ne mu lukonko; bafuna enkwagulo z’ensaga z’emiti gy’ebibala n’ensiko; balinya ku macupa; bangi bamenyeka emikono n’amagulu; abamu bakubwa ebikonde ku mitwe. Naye bino byonna babigumira. Abamu ku baami abakulu emilambo gyabwe gyalekebwa nga gyigalamizidwa ku kubo. “Nebwebandisigadeyo ewaka bandifudde, oba nekukubo! ” omwogezi bweyagamba, nga bw’azzamuabalala amanyi basobole okweyongerayo. Abamu ku baana abato wakati w’omwaka gumu n’ebiri, nabo bazikirira. Bazadde babwebekumakuma mumitima kuba yali nteeka ya Katonda. “Abaana gyebakoma okubeera abato, n’obulumi gyebukoma okubeera obutini. Katonda ayambe abazadde baleme kufiirwa baana babwe nga batuusiza emyaaka egyifumbirwa. Webeera ntuuko yabwe, kisingako nebafa amangu ddala. Awo ennaku tebeera yamaanyi nyo!” omwogezi yabazzamu amaanyi nate. Abamu baali beyisaako obuwelo ku nkwagulo ezaali ku mitwe gyabwe. Abalala abaali bamenyese emikono bbo baali bajisibidde mu bugoye okigyiwanilira. Wabula bonna baaliko ebiwundu n’enkwagulo. Engoye zabwe nga ziyuliseyulise, naye era bonna baali bamalirivu okweyongerayo n’essanyu. Bagumira enjala eyabaluma ennyo, era nebeyongerayo.
Waliwo ekintu eky’enkizi ekyatukawo, olunaku olumu.
Omukulembeze yali atambulira mu maaso, nga yetolodwa abasajja abasingayo obuvumu. (Ababiri ku bbo tebaliko ela nga tewali yali amanyi matwale gabwe. Engambo ezawulirwa wonna zali nti bali baliddemu banne olukwe nebatawanika. Lumu omwogezi yavumilirako obulyake bwabwe era nayogera nga bweyali ayina ekilowozo nti baffu, naye tewali yanyega.) Abantu abalala babali mabega. Amangu ddala balabikibwa ekiwonvu ekinene ennyo nga kijjude enjazi. Tewali yategana kukenganga olw’obuwanvu bwakyo. Buly’omu nga kwotadde n’abasajja abavumu bayimilira nebatunulira omukulembeze. Mubilowoozo ebinji n’okufunya obwenyi, yakulemberamu nga bwakozesa amuggo gwe mu ngeli ey’enjawulo. Banji bagamba kino kyamufanaya ow’omugaso ddala. Tayina gweyatunulira wadde okunyega. Yeeyongera okusemberera ekiwonvu nga era buly’omu, nabasajja abasingayo obuvumu, bamutunulira nga bibakalidde ku mimwa. Abasajja abasingayo obuvumu baali babulako katono nyo okumubaka bamuziyize okweyongerayo newankubadde kyali kimenya amateeka. Okutya kwaliku bulyomu nga abamu amaziga gabayitamu bwebalabanga omukulembeze asseyo wansi mu kiwonvu. Abamu baddukawo olw’okutya okunji.
– Mulindeko, ab’oluganda! Mupapira ki? Tuyina okugoberera omukulumbeze omugezi ono kubanga kyakola akimayi. Simulalu nti an’esanyawo. Kakati tweyongereyo, tumugoberere. Osanga kuno kwekusomozebwa okusembayo kulugendo lwaffe. Tuyinza okusanga ettaka eddunji, ejjimu Katonda lyatutegekedde oluvanyuma lw’okuyisa okiwonvu. Tweyongereyo! Bwetutabaako nne byetusaddaka, tetutuuke wala! – okwo kwekuwabulwa okwava eri omwogezi era oluvanyuma nakka mu kiwonvu. Abasingayo obuvumu bamugoberera, abantu abasigadde nabo nebaddako.
Waliwo amaziga, okukaaba, enduulu nga bwebakka mu kiwonvu ekiwanvu ennyo. Kyalabika nga abatakisimattuke nga balamu. Omukulembeze yali wa mukisa. Yekwatanga ku miti n’ebisubi munsiko bweyalinga agwa, ela teyakosebwa. Abalala bwebaali bakaaba, yatuula mu kiffo kimu, nga teyenyenya, nasilika. Kino kyanyiiza abamu ku bantu nebatandika n’okumuweleza ebigambo ebisongovu, naye teyanyega yadde n’oomu. Abaali basimatusse ebigwo mu nsiko bbo baali befubako kuvaayo. Abamu bbo emitwe bajikosa ela nga gyitiliika musaayi. Omukulembeze ye muntu yekka ataakosebwa. Kino bonna kyabanyiiza n’okubayombya naye teyabafaako, yadde n’okuyimusa omutwe. Yasilika busilisi nga omuntu ow’ekitiibwa.
Akaseela kayitako. Omewendo gw’abantu abaali ku lugendo gweyongera okukendera buli lukya. Abamu balekulira era nebaddayo gyebaava.
Ku muwendo omungi gwebatandika nagwo, kumpi abantu amakumi abiri bebasigalawo. Enjala, obukoowu, n’ennaku byali bibetimbye mumaaso, naye tewali yanyega munno. Bonna baali basilikirivu ng’omukulembeze wabwe nga era bwebeyongerayo mu maaso. Olugendo telwali lwangu n’akamu, era omwogezi yakanyanga kunyeenya bunyeenyi mutwe.
Omuwendo gw’abantu gweyongera okukendera mpaka webasigalawo bantu kumi bokka. Bakanyanga kulaga butali bumativu, n’okuyomba naye tewali yanyumya ku mboozi nna munne.
Bali batunula nga abasajja abalema. Abamu baali batambuza na miggo. Ab’emikono emimenyefu nga bajisibidde mungoye okujiwanilira. Emikono gyabwe gyali gyijjudde biwundu nga besibye obuziina.
N’abasajja abali abasinga obuvumu n’amaanyi, essuubi lyali lyabagwaamu dda naye era bali bamalirivu okweyongerayo kulugendo, mukwevumilira n’obukoowu obunji. Tewaali kyakukola. Bali tebasobola kuddayo. Baali basaddase binji okutuuka webaali.
Obudde bwaziba. Bakizuula nti omukulembeze tebakyamulaba mu maaso gabwe. Amangu ddala besanga bagguse mu kiwonvu ekilala.
– Aya, okugulu kwange! Aya, omukono gwange! – abantu baddamu okukaaba n’okulekaana. Eddoboozi erimu lyawulinkana nga liweereza ebigambo ebivumaganya omukulembeze.
Obudde bwebwakya, omukulembeze yatulira ddala nga bweyatuula nga bamulonda okubakulembera. Tewaali njawulo mu ntunula ye yadde.
Omwogezi yavayo mu kiwonvu, nga agoberedwa abalala babiri. Yali tategerekeka nga era ajjudde omusaayi. Bwebaakyuka emabega okulaba abalala abajja, tewali n’omu yadde gwebali balaba okujjako bbo. Okutya kwabajjula bonna, nebagwaamu essuubi mu mwoyo. Bali mukifo kyebatamanyi, ekijjudde ensozi, enjazi – awatali na mayitire. Ennaku bbiri emabega omukulembezze yeyabakulembera okubatuusa enno.
Balowooza ku mikwano n’aboluganda babwe abali bafiridde kulugendo luno. Ennaku ey’obulumi obunji yabajjula mu mu mubiri gwonna. Bali balabye okuzikirira n’amaso gabwe.
Omwogezi yatuuka awaali omukulembeze, mubukoowu n’obulumi obunji, n’eddoboozi elijjudde obukaawu, natandika okw’ogera.
– Kati tulaga wa?
Omukulembeze teyanyega.
– Otutwaala wa era eno wa gy’otuleese? Twakukwasa obulamu bwaffe n’abenganda zaffe netukugoberera, netulekerera amaka gaffe n’ebijja bya bajjajja baffe nga tuyina essuubi ely’okuwona okuzikirira mu kiffo ekyali ekikalu. Naye ggwe atte otuletedde okuzikirira okusingako. Tunulira abantu betusigazza, ku bantu ebibiri betwatandika nabo!
– Ky’ogamba buly’omu taliwo wano? – omukulembeze yabuuza, nga tayimussa na mutwe gwe.
– Oyinza otya okubuuza ekibuuzo nga ekyo? Yimusa amaaso welabireko! Tubale nga wetuli olabe abantu abasigaddewo ku lugendo luno olw’ekitalo! Lengera embeera gyetulimu! Kyandisinseko netufa okusinga okulemala bwetuti.
– Sisobola kubalaba!
– Nga lwaki nedda?
– Ndi muzibe.
Buly’omu teyanyega.
– Amaaso ggo gazibira kulugendo?
– Nazaalibwa nga ndi muzibe!
Abasatu bonna bamutunulira nga tebakikkiriza.
Empewo yafuuwila wakati munsozi era ebikoola bingi byagwa wansi. Olufu lwakwata munsozi wonna, n’ebinyonyi nebibuukira mu mpewo mungeri y’ekyebikiro. Enjuba yekweeka mu bile, ebyali byeyongera okubulirayo amangu ddala.
Abasatu betunulira mu kutya okungi.
– Kati tulage wa? – omu ku bbo yabuuza mpola nyo.
– Tetumanyi!
Mu Belgrade, 1901.
Kulwa Pulojekiti ya “Radoje Domanović” nga evunnudwa Kwagala Peace mu lulimi oLuganda, 2020.
Omukulembeze (2/3)
Enkeera buli eyayina obuvumu okwengaanga olugendo luno yakungaana. Amaka agaasoba mu bibiri gajja mu kifo ekyalondebwa. Batono nyo abaasigala okulabirira ekifo ekikadde.
Kyali kya nnaku nyo okutunulira nnamunji w’abantu bano abaali abanakuwavu abaakakibwa embeera embi okuva kuttaka lyabwe ely’obuzaale, nne bajajjaabwe webaagalamira. Obwenyi bwabwe bwali bwokedwa omusana, nga bulaga n’obukoowu. Okulafubana kw’emyaka emminji kwalabibwa kubbo ela kyalaga ekifaananyi ky’ennaku n’okumalibwaamu amaanyi. Naye mukaseera kenyini ako, waalabikibwaawo ettondo ly’esuubi – nga mweggaseemu n’okusubwa gyebava. Abakadde abamu bayungula ezziga nga banyenya emitwe gyabwe mumbeera y’ekyebikiro. Kyandibasingidde okusigala my kifo webaali, nabo basobole okufiira awali enjazi mukifo ky’okunoonya ekifo ekisingako. Abakyaala bangi bakaaba mu maloboozi agawaggulu ne basiibula abagenzi baabwe abalekebwa emabega muntaana.
Abasajja bbo baali balaga obuvumu nga bwebalekaana nti, – Banange, mukyayagala okusigala munjala n’obusiisira bw’ogufo guno? – Naye nga singa kyali kisoboka, banditutte obusiisira bwabwe, ettaka lyabwe ne byonna ebyabwe.
Kelele n’okuleekaaana kwaliwo ela nga bwekiba mu nnamungi w’omuntu. Abaami n’abakyaala baali sibatereevu. Abaana abato baali bakuba emilanga egyawaggulu nyo mu ngozi ku migongo gya bamaama babwe. Ente nno nazo zaali tezitereera. Ente tezaali nyingi nyo, akate kamu wano na wali, nga kwotadde embalaasi enjimu, n’omutwe n’amagulu amanene, nga kwebawekedde engoye, emigugu, nga mwattu etambula etagala olw’obuzito. Naye yasobola okubiwanilira byonna. Abalala emigugu bateeka ku ndogoyi; abaana bbo baali basikila mbwa ku miguwa. Gwaali mugattiko gw’aboogera, abaleekana, abavumagana, abakuba emilanga, abakaaba, ababoggola, n’enduulu z’embalaasi – byonna wamu. Naye omukulembeze ye yasigala tanyega, ng’oyinz’ogamba byali tebimukwatako. Kalimagezi yenyini!
Yatuula butuuzi mu kasirise, n’omutwe gwe nga agutunuzza wansi. Yatela nga nawandula ku ttaka; naye yakoma okwo. Olwembeera ye etategerekeka, yeeyongera nyo okumanyika nga era abagoberezi be bandy’ewadayo okugwa mu muliro, kulurwe. Obubooziboozi nga buno wammanga bwawulinkana:
– Tusanyuke nyo okuba nga twafuna omusajja nga ono. Singa olugendo twalessogga nga tetulinaye, kikafuwe! Twandizikiridde. Ayina amagezi gali genyini! Musirise. Tayina kyeyaanyeze! – omu kubbo yayogera nga amaaso bwagasimbye omukulembeze mukitiibwa n’okwenyumiriza okungi.
– Ayogere ki? Buli ayogera enyo tetera kulowooza byamakulu. Musajja mugezi, ggo gemazima! Afumintiriza bufumintirizi naye tanyega, – omulala kubbo nayongerezako, ng’era naye bwatunulira omukulembeze n’okutya.
– Sikyangu kukulembera abantu abanji! Ayina okukungaanya ebilowoozo bye kuba ayina omulimu munene mumikono gye, – omwogezi eyasoose nayongerezaako.
Esaawa y’okusimbula yatuuka. Naye, basooka nebalindako okumala akaseera okulaba oba wanabaayo abekyusa mundowooza babeggateko, naye bwewataabayo yajja, tebaalwaawo
– Tetuusimbule? – Bwebaabuuza omukulembeze.
Yayimukilawo nga tayina kyanyeze.
Abaami bakanyama bamwetoloola okumukuuma singa wabaawo ekituukawo kyebateetegekedde.
Omukulembeze, n’obweenyi obufunye, omutwe akyagutunuzza wansi, yatandika okutambula , nga bwawuuba akaggo ke mungeli ey’enjawulo. Olukungaana lwamuvaako emabega nga bwebalekaana, “Wangaala Omukulembeze waffe! ” Yeyongerayoko mumaaso katono naagwa kulusagaati mumaaso g’ekyaalo. Awo n’ayimirira; abamugoberera nabo nebayimirira. Omukulembeze naddako emabega natandika okuyisayisa amuggo gwe kukisagaati emirundi egiwerako.
–Kiki ky’oyagala tukole? – Bwebamubuuza.
Teyanyega.
– Tukole ki? Olusagaati tulumenyewo! Ekyo kyetuba kukola! Temulaba nga omuggo gwe akukosesezza kutulaga kyakukola? – Abaali betoolodde omukulembeze bwebaalekaana.
– Wankaaki yiili! Wankaaki yiili! – Abaana bwebaalekaana nga bwebasonga ku wankaaki eyabali kumabbali.
– Mubunire, musirike, baanamwe!
– Katondawange, kiki ekigenda mumaaso? – abakyala abamu bwebaayogera nga bwebakola obubonero bw’omusaalaba.
– Tewabawo anyega! Amanyi eky’okola. Olusagaati mulumenyewo!
Mukaseera ako kenyini, olusagaati lwamenyebwaawo.
Olusagaati baluyitako nebeeyongerayo.
Omukulembeze yagwa munsiko y’amaggwa nga tebannakuba na nta kikumi, awo bonna nebayimirira. Mubukalubirivu obunji, yasobola okuvaamu ela natandika okukuba omuggo gwe wansi wonna. Teri yaseguka.
– Atte kati kiki ekituusewo? – Ab’emabega balekaana.
– Ensiko y’amaggwa tujitemewo! – Abaali baliraannye omukulembeze nebagamba.
– Lirili ekkubo, emabega w’ensiko! Lirili! – Abaana n’abantu abaali emabega nebawoggana.
– Liryo ekkubo! Liryo ekkubo! – Abaali baliraanye omukulembeze nebagatirizako, nga kwotadde n’okugegeenya mubusungu. – Kati ffe abazibe tumanya tutya gy’atukulembera? Buly’omu tajja kugaba mateeka. Omukulembeze y’asinga okumanya ekkubo ettuufu. Ensiko mujitemewo!
Batandika okutema ensiko n’okukola ekkubo.
– Ouch, – omu kubbo yakaaba bweyalaariza omukono mumaggwa n’omulala eyakubibwa olusagalw’omuti gw’ekibala mufeesi.
– Ab’oluganda, temusobola kukungula nga temusize. Muyina okutoba musobole okwesiima, – asinga obuvumu yabaddamu.
Ensiko bajitema yonna oluvanyuma lw’okwongeramu amaanyi ela nebeyongerayo.
Balina webatuka nebagwa kulusagaati lw’ensaga olulala. Olwo nalwo balutema, ela nebeyongerayo.
Baasobola okukolako lujja lutono nyo ku lunaku olwasooka, olw’okusomozebwa kwebayitamu olunaku lwonna. Atte binno byonna babikola nga basiibiridde ku mmere entini enyo olw’ensonga nti abamu baali basibyeyo ku mugaati okwemalako enjala. Abamu tebayina yadde kyebalibasibye. Eky’omukisa omulungi, ebiro byali bya bibala ela basanga ku miti gy’ebibala wano na wali.
N’olwekyo, newankubadde tebagenda wala nyo, bawulira obukoowu obunji. Tewali bubenje oba eby’entiisa ebyatuukawo. Nga bwekisuubirwa mu namunji w’omuntu kulugendo, bino wammanga byebimu ku by’enkizi ebyatuukawo: eliggwa lyafumita eriiso ly’omukyaala erya kkono neliremeramu, era yaribikka n’akawelo akabisi; omu ku baana yekoona ekigere ku kiti era yatambula awenyera; omwami omukulu yetega ku muti gw’ebibala nabinuka akakongovule; oluvanyuma lwokuteekako obutungulu, omwami yagumira obulumi neyeyongerayo nga bw’agoberera omukulembeze nga atambuza muggo. (Okwogera amazima, abasinga bagamba ntino omwami ono yali alimba kuky’okubinuka akakongovule, nti era yali yekoza kuba yali yesunze okuddayo.) Oluvanyuma ddala, wali wasigaddewo bantu batono nyo abataafunayo kunkwagulo ez’amaggwa oba mu maaso gabwe. Abaami baguminkiriza byonna nga abazira kyoka bbo abakyala bayogera ebisongovu buli lwebeyongerangayo atte bbo abaana bakola gwa kukaaba, kuba baali tebategeera nti okukakaalukana n’obulumi bunno bwonna bulina empeera.
Essanyu lya buli omu lyali nti, tewali kyatuuka kumukulembeze. Amazima ddala, ye yalina obukuumi, naye era, yali wamukisa. Webaawumulira ekiro ekyasooka, buli omu yatandika okusaba neyebaza Katonda okubayisa mu lugendo bulungi, n’olwokuba nti tewali yadde nettondo ly’obulabe elyatuuka ku mukulembeze. Awo omu kubaami abasingayo obuvumu natandika okwogera. Yali afunye enkwagulo ku feesi ye, naye teyakifaako.
– Ab’oluganda, – yatandika okwogera. – Olunaku lw’olugendo olusooka kati lutuli mabega, Katonda yebazibwe. Ekkubo silyangu, naye tuyina okumalirira kubanaga ffena tumanyi nti ekkubo lino ely’obukalubirivu litutwaala mu kweesima n’amasanyu. Mukama Katonda ayongere okukuuma omukulembeze okuva ku bubenje bwonna, asobole okutukulembera obulungi.
– Enkya nankafiirwa eriiso singa ebintu bigenda nga leero webibadde! – omukyala omu yayogeza obusungu.
– Ouch, okugulu kwange! – omwaami omukulu nalajjana, oluvanyuma lwokuwulira omukyala byayogedde.
Abaana bbo beyongera kukaaba, ela nga ba maama babwe bwebafuba okubasirisa abantu basobole okuwulira omwogezi.
– Iyo, eriiso ojja kulifiirwa, – omwogezi namuddamu mu ngeri y’obusungu, – atte singa gombi ogafiirwa! Sikyantiisa nyo singa omukyala omu afiirwa amaaso gombi nga afiiririrwa ensonga enkulu nga eno. Oyina okwewulirira n’ensonyi! Tolowoozako ku mbeera y’abaana bo? Ekitundu kuffe nebwekisaanawo! Njawulo ki ekolebwa? Eriiso elimu ligasa ki? Amaaso go gagasaki nga atte waliwo omwami alimukufuba okutunoonyeza ekkubo erinatutuusa mu sanyu? Tulekerere byetukola tutandike kufa ku riiso lyo n’okugulu kw’omwami omukulu?
– Oyo alimba! Omwami oyo omukulu alimba! Alimukwekoza asobole okuddayo, – amaloboozi gawulinkana buli wamu wona.
– Ab’oluganda, buli ssekin’omu atayagala kweyongerayo, – amwogezi nabagamba, – addeyo mukifo ky’okuyomba n’okutataganya abasigadde. Nze ngenda kweyongera okugoberera omukulembeze ono omugezi nne buli kyange kyonna.
– Ffenna tujja kugoberera! Ffenna tujja kugoberera kasta tuba tukyayina obulamu!
Omukulembeze teyanyega.
Buly’omu yamutunulira nebatandika okwogera mubwaama:
– Ali mu bilowoozo!
– Kalimagezi!
– Tunulira ekyenyi kye!
– Abeela afunyiza obweenyi buli kaseera!
– Tasaaga!
– Muvumu! Okilabirawo mubulikimu ekimukwatako.
– Ky’ogereko wamma! Ebisagaati, ensiko, – byonna abiyitamu buyisi. Akozesa omuggo gwe, nga tayina ky’anyega, oyina okuteeba ekimuli mubirowoozo.
Радоје Домановић 