Сериозни, научни работи (3/4)

(Претходен дел)

III. НАШАТА КНИЖЕВНА КРИТИКА

Секој кој во Србија, в гимназија, ги учел литературните форми и добил тројка, а со тоа и прочитал две-три книжулчиња, тој веднаш, ни помалку — ни повеќе, се чувствува способен да даде полноважно мислење за секаков производ од убавата книжевност. Тогаш како може уште да се сомнева во способноста на оние кои како професори го предавале овој предмет и завршиле историско-филолошки отсек на нашата Голема школа, или со други зборови — критичарски курс. Освен тоа, морам да напоменам, со критика се зафаќаат кај нас сите можни умствени инвалиди, кои пропаднале на сите други полиња на книжевната работа, зашто, како што велат луѓето: ако не можеме да создаваме, знаеме барем да кажеме: ова чини, ова не чини, а кај нас, многу често, и толкавата способност се смета како доволна подготовка за книжевна критика. И навистина, што е полесно отколку да се прочита една книга, да се прераскаже нејзината содржина, да се напоменат местата кои „според нашето скромно мислење“ можеле да се изостават, зашто ја расипуваат хармонијата, и да се набројат местата „кои, според нашето скромно мислење, се толку убави што мораме да ги цитираме“. Во светот нема човек кој нема свој вкус, и, според тоа, секој може „според своето скромно мислење“ да даде суд за оваа или онаа книга, за ова или за она, било да е тоа убаво или лошо место во неа. И кај нас, за жал, таквата работа често се вика книжевна критика, без оглед на тоа дали господинот критичар, ако ништо друго, има моќ и око вистински да ги предочи најубавите места, како и самите недостатоци на некое дело.

Некои наши критичари дури не се трудат ни толку, туку едноставно го прераскажуваат делото, да речеме расказот, и во таквото, често неписмено, очајно прераскажување, ќе стават неколку загради со некакви забелешки, или таканаречени вицеви, како што се: „А ха“ — „Зар така?“ — „Хм?“ — „Глеј, глеј“! „О, што ми рече човекот!“ и така натаму… На крајот веќе е обврзно да се зачини целиот духовит состав со шаблонски совети како треба подлабоко да се студира, повеќе да се размислува, да се читаат странските генијални писатели, а не да се пишува на јуриш. Некој уште ќе додаде како е јазикот убав, интерпункцијата прилично лоша, или ќе рече дека и едното и другото е многу мизерно.

Што е најинтересно, никој и не разбира со каква подготовка и талент располагаат таквите надуени господа што секој свој умствен производ — приказ или критика го пишуваат по еден ист вековен шаблон, исто онака како што селскиот писар ги пишува тапиите, облигациите, па дури и писмата. И затоа сите наши критики од тој вид се слични една на друга, исто така како, што рекол Хајне, еден сматок, е сличен на друг. Таквата критика може да биде пригодна за кое сакате дело, а што е најубаво, можете да ја напишете онака од глава, да стои готова, па штом ќе се појави некое ново дело, а вие плес! па со неа во печатот. Едноставно, ќе ја пуштите како јадица, и ќе чекате кое дело прво ќе налега на неа.

Сето ова не би било од никаква штета кога нашата читателска публика би немала подобар книжевен вкус. Но некако, се осмелувам да речам со страв божји, се нашло едното со другото, та не може да биде подобро, или, ако сакате, подобро е да се рече, не може да биде полошо. Огромното мнозинство од нашиот читателски свет со своето незнаење ги поддржува и глупата лектира и глупата критика, а глупата критика, пак, од своја страна ги соколи простите читатели во нивното незнаење, а лошите писатели пак да не папсаат.

Па во кого е вината? Не сакам да си ја грешам душата, зашто масата често, можеби и случајно, ќе појде по правиот пат, а ќе се најде некој па сè ќе расипе, или барем сака да го расипе правилното мислење, од простата желба за оригиналност, од суетата пред светот да го покаже својот префинет вкус и високоученоста, со тоа што нему му се чини блуткаво сето тоа што нам, на сите толку ни се допаѓа. Такво нешто, или слично, се случи со г. Недиќ, па дали од тие причини, дали, ако смееме да кажеме од незнаење, тој, спротивно на сето јавно мислење, му го одрече на Змај поетскиот талент, а најубавите негови лирски песни, со кои навистина долги векови може да се гордее Српството, ги прогласи за просто дрдорење во онаа своја студија за лириката, која е веројатно психолошка само затоа што ја потписува професорот по психологија на В. школа. Кога така ни укажа што нè чини, тогаш господинот Недиќ, човек со толку истанчен вкус, однекаде го исчепка Векфилдскиот свештеник, за да ни покаже што чини.

Според моето скромно мислење, тоа драгоцено дело, во својот роден превод, тој требало да им го намени на назарените, а не нам, на правоверните Срби, кои, ако ништо друго, тогаш барем според моралот на тоа дело, не смееме да речеме онака глупаво, назаренски: „Гледа Бог“ кога, да речеме, Бугарите би ни ја одзеле старата Србија и Македонија, иако најпосле кон него, преведувачот, би можеле да бидеме такви, та кога ќе ја прочитаме книгата до крајот, трпеливо да ги собереме рамениците и да изговориме: „Гледа Бог!“ Освен сето тоа, тој уште се потрудил во делото да го пронајде најубавото место, и да ни докажува дека тоа е единствената сцена во светската литература, зашто, како што вели е толку природна и возвишена. На господинот психолог му е природно кога оној негов назаренски поп декламира онака бомбасти фрази, во така очајна положба, па дури се сетил и да цитира, ми се чини, и некои места од Светото писмо. Тоа е некаква новост во психологијата, а досега се знаело дека во такви мигови човекот не умее ниту збор да поврзе, а не пак уште и да парадира со фрази и со цитати, како да држи предавање за моралот на некаков назаренски собир.

Туку, да не се оддалечуваме од работите, зашто ваквото нешто би можело многу да нè повлече за јазикот, туку сега да се вратиме на овие ситни критичари, зашто крупни, дал господ, имаме, но само по име (кои, и сам не знам зошто, се слават и писмено и усно), но не и по делата. Велат дека подготвуваат и крупни дела, а јас повеќе сакам да верувам отколку вечно да очајувам, иако знам дека тоа се луѓе кои мислат во нивниот писмен состав треба да има повеќе мудрост отколку во сета светска литература, па затоа по една година пишуваат една реченица, која идната година пак ќе ја избришат, зашто не им е доволно мудра. Би сакале да направат не само секој збор, туку и секоја буква да ја изразува длабочината на мислите. Којзнае, можеби луѓето ќе пронајдат и такво чудо од стил! Пушти ги, нека пишуваат и нека бришат, ние ги оставаме на мир, зашто што уште можеме да речеме за тие арум-критичари? Можеме само да жалиме што се арум токму оние кои би можеле и многу и паметно да направат, зашто нивно и е да ја водат книжевноста на подобар пат, и да влијаат да се развива подобар вкус кој нашата читателска публика, а со тоа да условат поповолен напредок за подобрите дела.

Но, за жал, токму луѓето со соодветното образованне и со талент, најдоа дека е најпаметно обломовски да се повлечат од секоја работа, за да не си го вознемируваат своето гулабово срце, па да уживаат мирно, тивко и спокојно во своите добри плати, кои, како што изгледа, на многумина им биле цел во нивната поранешна работа. Никој не беше во состојба да создаде сериозна книжевна критика, силна и моќна, која би га разјурила од тоа поле сите можни шарлатани и незнајковци, туку, над очекувањата, чудно, шарлатаните и незнајковците ги избркаа подготвените и талентираните.

Ете, и ова е една од важните причини затоа што кај нас сиот свет се пуштил во критикување, зашто секој кој ќе почне да пишува пред себе нема речиси ништо што би можело да му импонира, или барем малку нешто, што времето одамна го надминало, па барем тоа да го гони кон подготвување за работа, укажувајќи му на сета сериозност и на големината на работата, со која се прифаќа со малку подготовка, а честопати со уште помалку талент.

Има уште една околност. Многумина, пак, кои се подготвени, со дарба, а честопати и искрено предани на таа работа, гледајќи, како пишува критики кој ќе стигне за нашите поетски творби зар не ја појмија својата положба и оправилно не сфатија дека нивната должност е токму тука, да им покажат на незнајковците како се пишуваат книжевни критики, туку сигурно се засрамија да пишуваат за она за што пишува секој зевзек, па или сосема се повлекоа, или, како големи, сериозно подготвени критичари, ја оставија нашата „свињарска“ книжевност, во неа да пишуваат и да критикуваат ситните суштества, а тие, веројатно желни за светски глас, зедоа да ги прикажуваат делата достојни за приказ и студии со нивниот бистар ум. Тука почнаа да пишуваат поопширни студии за генијалните производи на светските големи поети. Кога би сакале малку повеќе песимистички да гледаме на овие работи, би можеле да дојдеме до заклучок дека тоа поле им било помило само затоа што на него е полесно да се стекне глас на учен човек и да се одржи својот авторитет, зашто да се пишуваат студии за големите светски поети значи да се има можност и да се може да се комплицираат туѓите духовни мислења на толкуте генијални светски критичари, кои се изразени во цели ридови од книги на сите јазици. По сè изгледа, тука многу полесно може да се движи човек, и многу побргу може да дојде до глас дека е духовит, отколку да удри со перото таму каде што се уште никој не удрил, да создаде мислење и да даде длабок и духовит суд за она за кое уште никој не дал никаков суд, или, ако некој и дал, тој горе-долу бил наопаку и погрешно. Многу е полесно да си шеташ по веќе уредена градина и на израмнети патеки отколку да се најдеш во некаква пустелија и во некој зафрлен крај, полн со трње и пиреј, каде што допрва треба да се расчисти првата патека, по која прва треба да помине нашата нога. Да не одиме подалеку. Подобро е да се верува во првото, отколку да загазиш во ова второво, иако поверојатно гледиште.

Всушност, како и да е, тоа им дало повод на сите можни шарлатани во тоа да гледаат некоја мошне правилна и природна поделба на работата: поподготвените и поучените да ги „оценуваат“ крупните дела и светските великани, како што се: Шекспир, Гете, Шилер, Петрарка, Тасо, Бајрон, Леопарди, Бомарше, Данте, Иго, Шопенхауер, Камоенс, Кардуќи, Кастелар, Вогие и други, а шарлатаните, тогаш, како што велат тие самите имаат природно право да бидат критичари на нижата класа и да ги прикажуваат нашите домашни поети, и да го следат развојот на нашата современа литература.

Првин е чудна, жалосна судбината што нашата критика падна во рацете на такви луѓе, а последицата од тоа не може веќе никому да му биде чудна. Штом книжевната критика наиде на такви мајстори, тогаш е природно што од неа се направени стотина срамотилаци и скандали, и што на тоа поле на неблагородна работа се беа сообрале како на задушници, кој од кој, од колци до конопци.

Во сета таа каламбура многу е тешко да се разбере и да се пронајде вистинската и најсилна причина на таа наша несреќа. Освен споменатите работи морам да го наведам уште и ова: Србија е мала земја, и во неа сите редум се познаваме, па, речиси секојдневно сите се ракуваме по неколкупати, а и тоа има прилично големо влијание книжевната критика многу често да стане и средство за расчистување на личните пресметки и кавги. Личното пријателство или омразата најобично се сподвижувачи на овој или оној приказ. Па и кога не го сака тоа, критичарот не сакајќи запаѓа во истите грешки, затоа честопати не може да го апстрахира писателот од неговите дела.

Ретко кој кај нас ги гледа и сака да ги гледа делата само како дела, туку секогаш, речиси секогаш во делата ги гледаме писателите, своите познајници, пријателите, или личните непријатели, па според тоа и се трудиме да ги помогнеме, пак лично (како на „свој човек“), или пак да им пречиме, зашто нам не ни одговара нивната популарност. Сосема е подруго кај народ многу поголем од нас, или, може да е и мал, но кога има луѓе што над книгата работат издигнати над обичната маса во своите погледи. Тука секогаш се гледаат делата, а не лично писателите.

Но, кога се има на ум дека кај нас работи секој, дека кај нас со „книжевна работа“ се занимаваат (по некоја мода) дури и оние, кои според својата природа и подобност требало да продаваат на тезга црн и црвен пипер, тогаш не е никакво чудо што понекогаш нашите критичари не се разликуваат од жените во малите гратчиња — кои со филџан кафе плетат чорапи и ја озборуваат чаршијата — само дотолку што тие своето озборување и интригите ги напишале и ги печателе, понекогаш живеејќи и во заблуди дека таа нивна работа се вбројува во некаква книжевност.

Нашите лоши материјални услови исто така имаат големо влијание врз нашата книжевност. Во Србија сè уште никој не се занимавал само со книжевна работа, туку тоа секогаш им било на луѓето споредна работа, покрај другите должности, обично чиновнички. Чиновниците кај нас главно се сиромашен сталеж, што живее од своите кога помали, кога поголеми плати, кои обично не се толкави, за да можат да ги задоволат обичните животни потреби, што ги има дури и средната интелигенција. Принудени се, значи, покрај својата плата, да бараат уште некои други приходи, па бидејќи книжевниот занает им е единствено достапен и дозволен, сакале или не, тие мноогу често се занимаваат со него, не од некаква љубов, туку, едноставно, поради материјалната оскудица. Можеби би можеле да најдат и други извори, но никому не му е до тоа да пронаоѓа нешто ново. Овој пат и начин станаа веќе обичај, па дури и мода, и ние сите се движиме по таа веќе изгазена патека. Значи, чиновниците се принудени да се занимаваат со пишување, а потоа, се разбира, секој според својот божемен вкус и според „талентот“ си ја избира својата струка и полето на книжевна работа, со кое ќе се занимава, изоставајќи ја убавата книжевност, зашто секој што се заљубил во Србија, во таа чудна убавица и се врзал за неа, ретко минал добро, а сета добрина му била во тоа што немал штета.

Од чиста сметка (не секогаш) ги избираат сите други книжевни гранки, а кој ќе памине подобро не зависи од вредноста на работата, туку од среќниот извор и од разните околности, па, ако сакате, и од среќата. Оттаму и сета онаа трескавична борба за живот и алчноста за плата и за положба, многу често и толку убаво се огледува во разните книжевни производи во нашата книжевност. Книжевноста не само што служи како занает за заработка на толку многу сиромашии чиновници, туку често се зема и како едно од важните средства во борба и вечниот натпревар околу позицијата во државната служба.

Овде не е место да навлегуваме понатаму во оваа работа, зашто ќе се оддалечиме од книжевната критика, а нам ни е главно да изнесеме кој чиновнички сталеж се оддава на ова поле од горните причини.

Тоа не е тешко да се забележи, и без сомнение секој уште однапред ќе погоди дека книжевната критика ја патентирале српските професори (првин само професорите по книжевност, а во последно време право на таа сопственост, можеби по некоја аналогија или според законот на некакво едначење, се здобил секој што ја носел титулата професор), кој во интерес на науката, се вовлекол во таа работа покрај некој свој роднина или добар пријател, па од која и да е струка. Не е ништо необично да се чуе ваков разговор меѓу професорите:

— Каде брзаш? Седи.

— Остави, жити бога, морам да одам да пишувам.

— Што ти текна?

— Еве, први е близу, а ми требаат пари, па морам да заработам некоја пара.

—Па што мислиш да пишуваш?

— Што и да е, морам нешто. Ќе најдам некоја книшка па да напишам оцена за неа.

— За која книга ќе правиш приказ?

— Сеедно, море, која ќе ја најдам!… итн.

Или ќе чуете разговор од овој вид:

— Убаво, богами, вие ова ново дело му го дадовте на тој и тој да пишува приказ за него, а тоа не е негова струка. Сметам дека беше ред да ми го дадете мене, како на стручњак.

— Знаеме, брате, кој би ти то оспорил тоа! — се правда оној. — Ти знаеш дека секогаш тебе ти ги плаќавме книгите, а знаеш какво мислење ние имаме за тебе, но мораше така да биде.

— Зошто мораше?

— Така, мораше, зашто на човекот му се потребни пари, а имаше и некое менично плаќање!

— Е, тогаш тоа е друга работа — се задоволува првиот со толку убавиот распоред по стручноста.

Тука не се прашува никој: дали можам и дали имам за тоа подготовка и дарба, туку единствената причина: морам, зашто треба да заработам. А пари, да даде господ, му требаат секому, и тогаш секој со ред пишува. Затоа и критиките ни се такви, ладни, гнили, без живот, без дух, полни со натегнувања, со вкочанетост, здодевни, а имаат здив на школска прашина, и потсетуваат на ученичките писмени работи, на кои со црвено мастило се подвлечени грешките и ставена е оценка со морална забелешка, наменета за ученикот кој работи бргу и невнимателно, или кој го заборавил тоа и тоа правило од граматиката. При читањето на таквите критики не се предизвикуваат мисли, туку секогаш пред себе гледаме стегнат филистар со бела вратоврска и нараквици, а се чувствуваме, иако вака возрасни, како некој да не вовлекол во ученичките клупи, во кои седевме уште како деца од основното училиште, па по толку учење пак ни дал буквари в раце, и таблици и писалки, и нè учи како се пишуваат буквите и како се изговараат зборовите на слогови.

(Нареден дел)