Prisi (2/3)
Të nesërmen u mblodhën të gjithë ata që patën guxim me u nisë në nji rrrugë të gjatë. Ma tepër së dyqind familje u tubuen në vendin e caktuem dhe pak prej tyne mbetën me ruejtë votrën e vjetër.
Asht gjë e trishtueshme me shique kët turmë të popullsis së mjerë, të cilën halli i madh e shtërngon me braktisë vendin ku kanë lindë dhe ku gjinden vorret e të parëve të tyne. Fytyrat e tyne kocfortë, të molisuna, të djeguna prej diellit; vuejtja gjatë shum vjetësh të mundimshëm kishte lanë gjurmën në ta dhe shprehjes së tyne i kishte dhanë ngjyrën e mjerimit dhe të dëshprimit t’idhët. Por, në kët ças, në syt e tyne u pasqyrue rrezja e parë e shpresës si dhe pikllimi për vendlindjen. Ndonji plaku i rigojnë lotët nëpër fytyrë të rrudhun, fshan dëshprueshëm, sjell kryet plot me njifarë parandjenje, ma me kënaqsi kishte me ndejtë me pritë ende ndonji ditë që edhe ai t’i lajë eshtnat në kët gurishte se sa me kërkue votër ma të mirë. Shum prej grave vajtojnë me za dhe përshëndeten me të vdekunit, vorret e të cilëve i lanë; burrat përpiqen që të mos ligshtohen edhe vetë dhe bërtasin: „Mirë, a dëshiron të rrijmë unshëm në kët vend të mallkuem dhe të jetojmë nëpër këto shtëpija të vjetra gadi tue u rrëxue. Edhe ata vetë do të kishin dëshirue sikur të mujshin diqysh me e marrë me veti tanë kët vend të mallkuem dhe ato shtëpiza të mjera.
Zhurma e potera si në çdo turmë. Të shqetsuem, burra e gra bile edhe fëmija të cilët i bajnë nanat në shpinë ndër djepa, lëshuen britmën. U shqetsuen disi edhe kafshët. Kafshë kishin edhe pak, por tektuk gjindej ndonji lopëz, ndonji guracak i dobët dhe i kërleshun me krye të madh e kambë të trasha, në të cilin kishin ngarkue cerga të ndryshme, strajca ose nga dy thasë sipër samarit, i ngrati luhatej, por qëndronte prapseprap me zor dhe hingllonte nganjiherë. Disa prap kishin ngarkue gomarët, fëmijt tërhiqshin qejt me zinxhirë. Këtu pra bahej bisedë, piskamë, shamje, kukatje, vaj, qejt lehshin, kuajt hingllojshin, bile nji gomar pllati dy tri herë, por prisi s’bani ciu me gojë, thuese tenë ajo turmë dhe rrëmujë nuk i hynte në xhep aspak. Mentar e jo mahi!
Ai rrin njisoj me krye të varun, hesht e mendon dhe e vetmja gja që ban, asht se pështyn nganjiherë. Por, mu për shkak të njij qëndrimi të këtillë, popullariteti iu rrit aq tepër sa secili ishte në gjendje, si thonë, me ra mbas tij në zjarr e n’ujë. Midis shum vetëve mundej me u ndie afërsisht nji bisedë e këtillë:
— More, jemi të lumtun që hasëm në nji njeri të këtillë, se po t’ishim nisë pa këte, zoti mos e dhashtë, do të kishim sharrue si Ndue Rrapi. Kjo asht mençmeni, he vlla! Vetëm hesht asnji fjalë ende s’e ka folë! — tha njani dhe shiqoi prisin me respekt të thellë e krenari.
— Çka me folë? Kush flet, ai pak gja mendon. Njeriu i mençëm merret vesh, vetëm hesht dhe mendon ndonji send!… — shtoi tjetri dhe me respekt të thellë ai e shiqoi prisin.
— Paj nuk asht edhe lehtë me u pri kaq shum njerzëve. Duhet të mendojë kur e ka marrë përsipër nji detyrë kaq të madhe — ia ktheu prap i pari.
—
Erdhi koha me u nisë. Pritën pak, mos i kujtohej kujt me shkue me ta, por, mbasi s’doli kurrkush, s’mund të vendoheshin ma tepër.
— A po nisemi? — e pyetën prisin.
Ai u çue pa fjalë.
Pranë prisit u grumbulluen menjiherë njerzit ma trima që t’i gjinden në fatkeqsi dhe ta ruejnë mos t’i ndodhi ndonji rrezik.
Prisi, mrrolshëm siç e kishte shprehë, kryevarë, bani disa hapa tue luejtë shkopin denjsisht para vedit dhe turma u nis mbas tij e bërtiti disa herë „Rrnoftë!” Prisi bani edhe disa hapa dhe teshi në gardhin e ndërtesës së komunes. Këtu ta merr mendja, u ndal ai, u ndal dhe turma. Prijsi u zmbrap pak dhe i ra dy tri herë gardhit me shkop.
— Si t’ia bajmë? — pyetëm.
Ai heshti.
— Çka: si t’ia bajmë? Rrëzoja gardhin! Këte do ta bajmë! A po e sheh që burri i dheut dha shej çka duhet me ba! — bërtitën ata që ishin pranë prisit.
— Qe dera, qe dera! — bërtitën fëmijt dhe treguen derën, që kishte mbetë n’anën e kundërt.
— Pëst, qetsi, fëmij.
— Ruena zot, çka po bahet! — disa gra banë kryq.
— Mos bëzani, ai e din çka duhet me ba. Ta rrëzojmë gardhin! Gardhi u shpartallue çil e mbyll syt si mos me pasë qenë kurr.
Kaluen.
Nuk banë as nji qind hapa dhe prisi ra në nji therrishte të madhe e u ndal. Mezi u zmbrap dhe zu me qëllue me shkop herë majtas herë djathtas. Të gjithë u ndalën.
— Çka asht kështu prap? — bërtitën ata përmbrapa.
— Të kalojmë nëpër therrishtë — bërtitën ata pranë prisit.
— Qe rruga mbrapa therrishtes. Qe rruga mbrapa therrishtes — bërtitën fëmijt dhe shum njerëz nga mbrapa.
— Qe rruga, qe rruga! — përqeshën me maraz ata pranë prisit — Ku dini ku na çon ai, or qorra? Nuk mund t’urdhnojmë të gjitë. Ai din kah asht rruga ma e mirë e ma e shkurtë. Ta kalojmë therrishten!
Sulmuen për ta kalue.
— Kuku! vikati dikush të cilit iu ngul therra në dorë ose fermanza i ra fytyrës.
— Nuk ka kurrgjë pa mund, or byrazer. E vlen barra qiran edhe me u mundue, poqese mendojmë me korrë sukses — i përgjegjen asaj kukame ma trimat dhe kaluen therrishten mbas shum mundimesh e shkuen ma tutje.
Ecën do kohë dhe hasën në disa huj.
I rrëxuen edhe ata e shkuen ma tutje.
At ditë kaluen pak rrugë, sepse u desht me mposhtë edhe disa pengesa ma të vogla që u gjasojshin të parëve dhe pos kësaj kishin ushqim të keq. Dikush kishte marrë me vedi bukë thatë dhe pak bylmet, dikush vetëm bukë që barem herë mbas here ta mashtrojë ujën, dhe disa nuk kishin as bukë. Faleminderës zotit ishte ende kohë vere e barem aty këtu gjindej ndonji pemë.
Ditën e parë, banë pak rrugë dhe u lodhën shum. Rreziqe të mëdha nuk u paraqitën dhe nuk ndodhën fatkeqsina. Natyrisht në nji ndërmarrje kaq të madhe, këto gjana duhet të hyjnë në tefterin e imtsinave; nji grueje i ra driza synit të majtë dhe ajo e lidhi me kërpë të lagun; njij fëmije i ra huni mbi kambën e vogël e ai, shqepoi dhe kukati, nji plak u ngatrrue nëpër fermanzë, u rrëzue dhe e pëlkeu kambën, ia lidhën me qepë të shtypun, ai e duroi dhimbën burrnisht dhe vazhdoi me hecë mbrapa prisit me guxim tue u pshtetë për shkop, (shum vetë thanë se në të vërtetë, mixhoku rrente se e ka pëlkye kambën, vetëm shtihej sepse donte me u kthye mbrapa); në fund pak kush mbeti pa therrë në dorë ose pa u gërvishtë në fytyrë. Burrat duruen trimnisht, grat mallkuen orën në të cilën u nisën dhe fëmijt, si fëmijt, natyrisht, qanë, sepse nuk mund ta parafytyrojshin se si do të shpërbleheshin shumfish këto vuejtje e dhimbje.
Për fatin tepër të madh dhe gëzimin e të gjithëve prisit nuk i ndodhi kurrgja. Këte, me folë të drejtën, ma së tepërmi dhe e ruejshin — por nganjiherë — njeriu ka edhe fat.
Në konakun e parë iu lutën zotit dhe e falenderuen që ditën e parë e kaluen me faqe të bardhë dhe prisit nuk i ndodhi asnji e keqe, qoftë edhe ma e vogla. Mandej muer fjalën njani prej atij grupit me ma trimat. Në fytyrë i qëndron viaska e bame prej fermanzës, por ai nuk e zen në gojë ate.
— Vllazën! — filloi ai. — Qe nji ditë tashma e kemi kalue për faqe të bardhë. Rruga nuk asht e lehtë, por duhet t’i mposhtim të gjitha pengesat kur e dijmë se kjo rrugë na çon kah lumnija jonë. Zoti i mshirshëm të na ruejë prisin prej çdo së keqeje që dhe ma tutje të na prijë kështu me sukses.
— Nesër kam me e humbë, poqesë asht kështu, edhe synin tjetër. — murmuroi idhnueshëm ajo grueja.
— O kuku, kamba — piskati mixhoku çlirue mbas vërejtjes që bani grueja.
Fëmijt tashma kujisshin dhe qajshin sa mezi i qetsojshin nanat që t’i ndëgjojnë fjalët e kuvendtarit.
— Po, ke me e humbë edhe synin tjetër, — u nxe kuvendtari — të dy t’i humbish. Kjo s’asht kurrgja që nji grue t’i humbasi syt për nji punë kaq të madhe. Asht turp. A mendon ti për të mirën e lumnin e fëmijve të tu? Edhe gjysa e jonë sikur të mbarojë për kët vepër — kurrgja nuk asht. Çudi e madhe: nji sy! Çka të duhen syt kur ka kush me pa për ne dhe me na çue në lumni? A thue për synin tand dhe për kambën e mixhokut kemi me e lanë kët ndërmarrje bujare.
— Rren mixhoku, shtihet vetëm për t’iu kthye! — u ndien zane nga të gjitha anët.
— Kush nuk don me shkue, vllazën, le të kthehet — prap foli kuvendtari — dhe mos të kukasë e mos fi nxisë njerzit tjerë: Sa më përket mue, unë do të shkoj me kët pris të meçëm sa ta kem frymën gjallë.
— Të gjithë do të shkojmë, të gjithë mbas tij, sa ta kemi frymën gjallë.
Prisi heshtte.
Njerzit prap zunë me shique dhe me përshpëritë:
— Vetëm hesht dhe mendon!
— Njeri mendtar.
— Shif si e ka ballin!
— Dhe njisoj i vrantë.
— Serioz!
— Asht guximtar, shifet kah do ta marrish.
— Guximtar lene mos e prek; gardhin, hujt, therrishtat, të gjitha i bani rrafsh me tokë. Posa kështu i mrrolshëm troket me shkop dhe nuk flet kurgja, ti, atëherë, vetëm këqyr çka duhej me ba.
Prisi (1/3)
— Vllazën dhe shokë, i ndëgjova të gjitha fjalimet, prandej ju lutem që edhe ju të më ndëgjoni. Të gjitha bisedat e kuvendimet nuk vlejnë dy pare derisa na të jetojmë në kët krahinë të paplleshme. Në kët shulla dhe gurnajë nuk ka mujtë me u ba bukë as kur kanë qenë vjetët me shi dhe lene ma në nji thatsi të këtillë, sikur ndoshta kurr nuk e mban në mend kush.
— Deri kur do të tubohemi; kështu dhe do të rrahim ujë në havan? Kafshët po na cofin pa ushqim edhe pak fëmijt do të ngordhin nga uja së bashku me ne. Na duhet të zgjedhim rrugë tjetër, ma të mirë, ma t’urtë. Unë mendoj se asht ma mirë ta braktisim kët krahinë të paplleshme dhe ta marrim botën në sy e të kërkojmë vend ma të mirë e ma të plleshëm, sepse kështu nuk mund të rrnohet.
Kështu foli dikur në njifarë mbledhje, me za të molisun, njani prej banorëve të njifarë vendi të paplleshëm. Ku dhe kur ndodhi kjo, mandej nuk ju intereson as juve as mue. Me randsi asht që ju të më besoni se kështu ka ndodhë diku dhe dikur në njifarë krahine dhe kjo asht mjaft. Të rrijmë shtrembët e të flasim drejt, dikur kam pandehë se tanë këte, e kam trillue prej dikahit por dalngadalë u çlirova prej këtij mashtrimi tepër të madh dhe tash besoj ngultas se krejt kjo që do të ju tregoj tash ka ndodhë dhe duhet të ndodhte medoemos diku dhe dikur dhe se atë n’asnji mënyrë nuk kam mujtë kurr me e trillue.
Ndëgjuesit me fytyrë të zbetë dhe të hequn, me shiqim të topitun të turbullt, gadi të fikët, me duer n’ije thuese u ngjallën prej atyne fjalëve t’urta. Secili tash e imagjinoi vedin në nji vend magjik, parajsë, ku puna e mundimshme dhe e kujdesshme paguhet me korrje të begatshme.
— Ashtu asht, ashtu asht — filluen me shushuritë zanet e molisuna nga të gjitha anët.
— A thue afër? u ndëgjue nji përshpëritje e zgjatueme prej njij qoshjeje.
— Vllazën, filloi prap njani me folë me za pak ma të fortë. — Na duhet menjiherë ta pranojmë kët propozim, sepse kështu nuk jetohet ma. Punuem dhe vuejtëm dhe të gjitha na shkuen kot. Kemi nda dhe nga goja jonë, dhe kemi mbjellë, por vijnë rrëke dhe marrin me vedi edhe farën, edhe dhen nëpër rrëpina dhe mbetet gur i thatë. A duem me qëndrue këtu gjithmonë dhe me pune prej mëngjezit deri në mbramje dhe prap me mbetë t’untuem e t’etshëm cullak e të zbathun?… Duhet të nisemi e të kërkojmë tokë ma të mirë, ma të plleshme, ku puna e randë dhe e mundimshme do të na shpërblehet me korrje të begatshme.
— Të nisemi, të nisemi menjiherë, pse këtu, nuk mund të rrnohet! shushuroi pëshpëritja dhe turma u nis për diku, tue mos mendue se ku po shkon.
— Ndaluni, vllazën, ku po shkoni? — prap ai kuvendtari i parë. Nuk do të kemi çare pa shkue, por kështu nuk bahet. Na duhet ta dijmë ku po shkojmë, pëmdryshe mund të sharrojmë ma keq në vend që të shpëtojmë. Unë propozoj ta zgjedhim prisin, të cilin, të gjithë, duhet ta ndëgjojmë dhe i cili ka me na çue tamam nëpër rrugën ma të mirë e ma të shkurtë.
— Ta zgjedhim, ta zgjedhim menjiherë!… — u ndie nga të gjitha anët.
Tasht plasi zanja me fjalë, kaos i vërtetë: secili flet dhe kurrkush kërkend as nuk e ndëgjon as mundet me e ndëgjue. Mandej filluen me u nda ndër grupe të vogla; secili grup pëshpërit diçka për vedi, mande edhe grupet u banë pikë e pesë dhe njerzit u kapën dorë për dore, të gjithë dy nga dy, kështu njani i flet tjetrit dhe i vërteton, e tërheq njani tjetrin për mange dhe ven dorën në gojë. Prap bashkohen të gjithë dhe prap të gjithë flasin.
— Vllazën! — u dallue pënjiherë nji za ma i fortë dhe i kaloi zanet tjera të ngjiruna, të topituna. — Na kështu nuk mund të bajnë kurrgja. Të gjithë flasim dhe kurrkush kërkend nuk e ndëgjon. Ta zgjedhim prisin. Paj cilin ndërmjet nesh kishim mujtë me e zgjedhë? Kush prej nesh ka udhtue që t’i dijë rrugët? Na njifemi mirë ndër vedi dhe unë i pari nuk kisha me guxue me i zanë besë me fëmijt e mij asnjanit këtu në kët mbledhje. Por, tregomni kush e njeh at udhtarin atje, i cili qysh në mëngjes rrin në fresk skaj rrugës?…
Qetsi, të gjithë u kthyen kah njeriu i panjoftun dhe zunë me e matë prej majes së kres deri në fund të kambëve.
Ai asht nji njeri me moshë mesatare, fytyrëmrrolët, e cila gati dhe nuk shifet nga flokët e gjate dhe mjekrra, rrin, hesht si përpara dhe disi mendueshëm rrah tokën me shkopin e vet të trashë.
— Dje e kam pa të njajtin njeri me nji fëmi. U kapën dorë për dorë dhe shkuen rrugës. Mramë ai fëmija shkoi diku nëpër katund, ky mbeti vetëm.
— Leni, vlla, ato imtsina dhe marrzina, që të mos humbin kohë. Le të jetë kush të jetë, ai asht udhtar nga vendi i Iarget, mbasi kurrkush prej nesh nuk e din, ai e din sigurisht mirë rrugën ma të drejtë e ma të shkurtë që të na prijë. Si e çmoj unë, duket se asht shum njeri i mençëm, sepse hesht vazhdimisht dhe mendon. Ndonji tjetër i rrëmbyeshëm, do t’ishte përzie dhetë herë deri tash midis nesh ose do të kishte fillue me bisedue me cilindo qoftë, kurse, ai tash sa kohë rrin qyqe vetëm dhe vetëm hesht.
— Ta merr mendja, hesht burri i dheut dhe mendon diçka. Kjo s’mund të jetë gja tjetër veç shej se ai asht shum i mençëm — erdhën në përfundim dhe tjerët dhe zunë prap me e shique me vemendje të huejin dhe secili në të dhe në shiqimin e tij, zbuloi veti të shkëlqyeshme, nji provë se asht jashtzakonisht i mençëm.
Nuk e tjerrën gjatë dhe i bashkuen mendimet më nji se kishte me qenë ma mirë me iu lutë atij udhtari, të cilin, si thanë, vetë zoti e kishte dërgue me u pri në botë, që të kërkojnë krahinë ma të plleshme, që të jetë pris i tyne dhe ata ta ndëgjojnë pa kushte dhe t’i binden.
Zgjodhën dhetë vetë nga mesi i tyne, për me shkue te i hueji, me ia tregue qëllimet e mbledhjes dhe të rrethanave të tyne të mjera dhe me iu lutë që të pranojë me u ba pris.
Shkuen ata dhetë vetë, u përkulën përvuejtnisht para të huejit të mençëm dhe njani prej tyne zu me folë për tokën e paplleshme të krahinës së tyne, për vjetët e thatë, për gjendjen e mjerushme në të cilën ndodhen dhe përfundoi kështu:
— Kjo na shtyn që ta braktisim vendin tonë dhe shtëpin tonë, dhe ta marri botën në sy për të kërkue votër ma të mirë. Dhe mu tash kur na ra në mend nji ide kaq e lumtun, thuese dhe zoti pat mëshirë për ne e të çojë te na o jabanxhi i mençëm dhe i vlershëm, të na prijsh dhe shpëtojsh prej mjerimit. Na n’emën të të gjithë banorëve të lutemi që të bahesh pris i ynë dhe ku ti, na mbas teje. Ti din rrugët, ti sigurisht edhe ke lindë në nji vend mi fatbardhë e ma të mirë. Na kemi me të ndëgjue dhe me iu bindë çdo urdhnit tand. A dëshiron jabanxhi i mençëm me pranue që të shpëtojsh kaq shpirtna nga rrënimi, a dëshiron të jesh pris i ynë?
Jabanxhija i mençëm gjatë gjithë kohës së kësaj bisede të prekshme nuk e çoi as kryet. Qëndroi në të njajtën pozitë sikurse edhe e gjetën: e vari kryet, i mrrolshëm, hesht, o tërheq shkopin për toke dhe mendon. Kur mbaroi biseda, ai tue mos e ndryshue pozitën, shkurt dhe ftoftë mezi a lëshoi fjalën.
— Dëshiroj!
— A mundemi pra me shkue me ty dhe me kërkue kra- hinë mfi të mirë?
— Mundemi! — vazhdoi jabanxhija i mençëm tue mos e çue kryet.
Tash shpërthyen kënaqsija dhe deklaratat e mirënjohsis, por mendtari nuk tha asnji fjalë për to.
I kumtuen mbledhjes se e kishin krye misionin me faqe të bardhë, tue shtue se vetëm tash panë se çfarë mençmënije gjindet n’at njeri.
— As nuk luejti nga vendi, as kryet nuk e çoi barem të shohë kush po i flet. Vetëm heshtte e mendonte; për të gjitha bisedat e falenderimet tona i foli dy fjalë gjithsejt.
— Mendtar e jo mahi! Mençmëni e rrallë — bërtiten njerzit gzueshëm nga të gjitha anët, tue pohue se si vetë zoti si engjëll prej qiellit e dërgoi për t’i shpëtue. Secili ishte aq ngultas i bindun në sukses pranë njij prisi të këtillë, sa kurrgja në botë nuk do të mundte me ia kthye menden.
Dhe kështu tash në mbledhje, u vendos me u nisë qysb nesër n’agim.
Punët tona (2/2)
U mblodhën qytetarët të pasun e të vorfën, të njoftun e të panjoftun.
Njani prej ma të shquemve nga konvokatorët e kësaj mbledhjeje hapi mbledhjen me këto fjalë:
— Zotni, të gjithë e dini fatkeqsin në të cilën ranë aq krahina të popullit tonë. Nuk asht nevoja as që të ju flas sa dam të madh ka psue vendi ynë, sepse të gjitha i dijmë mirë, të gjithë e ndjejmë damin, i cili nuk mundet me u shpërblye; kjo asht nji plagë e cila ka me u shërue me vështirsi. Por, zotni, poqese nuk mund të shpërblehet ai dam i madh, dami mundet me u pjestue, sepse do ta bajmë ma lehtë të gjithë tok se sa disa veçeveç; na mujmë, zotni, me fshi shum lot, mujmë me e lehtsue mjerimin e madh e fatkeqsin e kaq familjeve. Na Ju kemi ftue këtu që të këshillohemi e të mendojmë vllaznisht e sinqerisht se si do të mujmë ma mirë; ma shpejt e ma tepër, me u ndihmue atyne familjeve të mjera. Unë mendoj se të gjithë neve këtu, të gjithëve pa ndryshim të profesionit tonë dhe bindjeve politike, na udhëheq ndjenja ë përbashkët, të cilën na dikton zemra sërbe — ndjenja e moralit të naltë të Krishtit: „Ndihmoje t’afërmin tand si vetvehten…”
Në mbarim të fjalimit përmendi se si asht rregull gjithkund që të zgjidhet kryetari, i cili do ta udhëheq mbledhjen dhe lutet që t’i lejohet me e kandidue ose që qytetarët ta kandidojnë vetë nga mesi i tyne.
Filloi potera.
— Le të kandidojë vetë! — bërtitën.
— Na do të kandidojmë! — bërtitën të dytët dhe turma filloi me u nda ndër grupe të vogla.
— Bahuni ju kryetar, pse të humbasim këtu kohë! — bërtitën të tretët.
Mendimet u ndanë, zanet gjithnji ma të forta e ma të forta dhe ma në fund, nga rrëmuja kurrgja nuk mujti me u marrë vesh. Ai folsi, që hapi mbledhjen, i bie ziles, lutet që të mbajnë qetsi, publiku ngreh duert, zanet piskasin. „Ju lutem t’ma epni fjalën” Tërhiqen prej palltave, e bindin njani tjetrin me duer e disa u zemruen e shkuen.
— Uluni që të votojmë! — vikati njani që ishte çue në maje të gishtave dhe vu duert në të dy anet e gojës, vikati aq shum sa iu ngritën të gjithë dejt e qafës.
£ me të vërtetë të gjithë u ulën. Kryetarit (atij të përkohshmit) tashma iu turbulluen syt dhe ra prej të lodhtit, mezi flet, i asht marrë tashma zani:
— Ju lutem, zotni, këtu keni tri propozime, do të votojmë për secilin me radhë:
— Mosni kështu — u ngrit ai përsëri dha vikali. Por, kush don që të mbetet ky kryetar, le t’ulet, e kush asht kundër le të çohet ne kambë.
Shumica ndejti dhe kështu mbet kryetar po ai që hapi mbledhjen.
— Ju më keni dekorue me nji nderë të rrallë dhe unë do të mundohem… Kështu e filloi fjalimin bukur të gjatë, në të cilin falënderoi mbledhjen, e cila e zgjodhi dhe në mbarim shtoi se asht e nevojshme „që të zgjidhen edhe nënkryetari e dy sekretarë, të cilët do të mbajnë procesverbalin.”
— Kandidoni ju! — bërtitën disa.
— Për nënkryetar Tomë Tomiqin — bërtitën të dytët.
— Nuk e duem Tomën! — bërtitën të tretët.
Të katërtët kandidojnë sekretarët.
Dikush bërtet prap kundra atij kandidimi.
Pak nga pak, përsëri lesh e li, mosmanrëveshtje.
— Me çuemje dhe me ulje! — vikati përsëri ai prej karrikës.
U vendos që të kandidojë kryetari dhe ai, kuptohet, si ma të përshtatshëm kandidoi ate që zgjatet dhe hyp në karrikë.
Kështu deri afër mbramjes u zgjodhën nënkryetari e dy sekretarët.
Ata, sikurse asht ma rregulli, falënderuen mbledhjen që i zgjodhi dhe u ulën ndër vendet e tyne.
Mbasi u mbaruen të gjitha pikat e programit të kësaj mbledhjeje, kumtoi se mbledhja u mbyll…
Kryetari deshti me thanë edhe diçka, por potera që ngrihej si me komandë, ia ndërpreu fjalën. U ndie nga të gjitha anët:
— Çka u ba me „propozimin e antarëve?”
— Kjo mbledhje nuk asht ba që të zgjidhet kryetari.
— Nuk e duem.
— Epma fjalën!
— Fjaaalën!… — vikati njani që hypi në karrikë, u çue në maje të gishtave, shtërngoi grushtin, gafrroi flokët, djersa i kulloi në fytyrë, zgjati qafën dhe iu çuen të gjithë dejt e qafës.
Nënkryetari e shtyni kryetarin, e edhe ai hypi në karrikë e bertiti:
— Janë në rend edhe propozimet për antarët.
Turma u qetsue. Ai këceu prej tavolinës, nënkryetari u ul prej karrikës.
— Le të paraqitet kush don me folë!
Të gjithë u sollën kah ai që kërkoi fjalën, tue bërtitë. Ai e rregulloi qaforën, zu me ecë kadalë, zgjati qafën, gëlltiti pshtymën me vështirsi të madhe, mbylli syt dhe foli nëpër dhambë:
— Deshta me folë për propozimet.
— Paj, propozo, bre vlla! — vikati nënkryetari nevrikshëm.
— Tash për tash nuk kam kurrgja me propozue!…
Njani u çue prej qoshes, duel dëjsisht pak përpara, u mbështet me dorën e majtë dhe e zgjati të djathtën për me kërkue fjalën, kapardisun, disi me fytyrë të tharptë:
Le t’urdhnojë të flasi Simë Simiqi.
Sima u kollit, edhe ai e gëlltiti pshtymën, shiqoi rreth vedit dhe filloi me za t’ultë:
— Unë po konstatoj, zotni që këtu nuk mund të ketë as marrëveshtje as këshillim vllaznuer…
— Spjegoni çka deshtët me thanë me ate — vikati nënkryetari.
— Ju lutem mos ma preni bisedën…
Ta ndëgjojmë.
S’duuuem!
Folsi i lidhi duert kryq, qëndroi si statujë midis atij mash-mashi, që u ba për nji çast.
Potera u pashit.
— Unë, zotni, po e përmendi përsëri se këtu nuk mundet me u ba punë e përbashkët (zani bahej gjithnji ma i fortë…). Duket se konvokatorët kanë dashtë vetëm me paradue dhe nuk…
— E ndaloj që të flasi! — piskati nënkryetari.
— Ta ndijmë
— Ashtu asht!
— Poshtë ai!
— Le të qitet jashtë!
Zanet e kryqzuen, duert u përzien, njerzit zihen, shahen, filluen me e kërcnue me shkop njani tjetrin. Nënkiyetarit iu muer zani dhe theu zilen; ai prej tavohnës piskati prap: „Due me folë”.
Folsi, i ftoftë si shkambi, i lidhi duert kryq, dhe tue heshtë priti rezultatin e asaj potere të tmershme.
Tueqenëse kishte kalue nata bukur fort e zanja bahej gjithnji ma e madhe e ma madhe, sepse kaluen në qërimin e inateve dhe të punëve personale, atëherë u kumtue se mbledhja u ndërpre. Mirëpo, këte as që e ndëgjoi kush prej antarëve, por vetëm kryetari, nënkryetari dhe sekretarët braktisën vendet e tyne.
Disa shkojnë në shtëpi, zihen rrugës, do tjerë u nisën dhe u kthyen me u thanë ende ndonji send atyne me të cilët ishin shamatue. Nji grup i vogël mbeti edhe mbas mesnate.
U sqaruen ndër vedi në njifarë mënyre dhe ia mshuen pijes. Pinë dhe u zunë ende dy tri herë deri n’agim dhe dy tri herë u pajtuen, mandej u shpërndanë edhe ata.
Të nesërmen menjiherë filloi pëshpëritja, e ngamja, agjitacioni. Këtu u përzien edhe politika, edhe çashtjet personale edhe inati, të qenunat e të paqenunat dhe këto nuk munden me u spastrue lehtë çil e mbyll syt. Disa gazeta sulmuen Tomë Tomiqin dhe konvokatorët se si kanë dashtë, „Simbas zakonit të vet të vjetër, të bajnë spekulim dhe në kët rast” dhe shtuen: „Në kët rast të turpshëm do të kthehemi edhe njiherë që të thomi për te ndonji fjalë ma tepër, kurse tash për tash vetëm po shënojmë sa na ngarkon detyra gazetare.”
Gazetat tjera, prap shkruejnë se si Tomë Tomiqi, qytetar i njoftun e i nderuem me disa „qytetarë shum të njoftun të këtij vendi, konvokoi mbledhjen e patriotëve, që të këshillohen qysh do t’u ndihmojnë të damtuemve prej përmbytjes. Zotni Toma e paraqiti vuejtjen e banorëve të krahinave të shkretnueme në nji mënyrë t’atillë, në fjalimin e tij të shkurtë e të qartë, sa që na do t’ua japim në tansi lexuesve tanë në numrin e ardhshëm. Por, kët punë fisnike e penguen ngatrrestarët e njoftun në krye të të cilëve gjindet famëkeqi Sima Simiqi”… etj.
Edhe nëpër gazeta edhe gojarisht ndër biseda të natës, çashtja u koklavit gjithnji ma tepër e ma tepër, kështuqë filluen nëpër gazeta „prozhmime” të ndryshme plot shamje.
Gjatë pesëmbëdhetë ditëve u banë disa mbledhje që ishin gjithnji ma të bujshme e ma të bujshme. Thonë se në njanën kërsitën edhe disa shuplaka.
Tekembramja fitoi grupi, të cilit i printe Sima Simiqi, kurse Toma e njerzit e tij „ngritën duert“, dhe zunë me sha nëpër gazeta.
Sima Simiqi konvokoi mbledhjen. U mblodhën gjind ma tepër se kurr.
Natyrisht se edhe kët herë nuk u kalue pa diskutime. Prap zgjedhja e kryesis së nderit, zgjedhjet e ngushta, „çuemje e ulje”, „largim prej temës”, „zgjedhja e tre vetëvë që të vërtetohet procesverbali” sqarime personale, gjysëm orë pushimi. (Gjatë pushimit zihen ma së forti) „Të vendosim” „Të bisedojmë edhe ma!” „Kjo çashtje nuk mundet kështu, fët e fët”. „A jeni marrë vesh ndër vedi?” „Mbledhja të shtyhet për nesër”! Votohet edhe për këte dhe mbledhja shpërndahet përsëri me poterë.
Nesër përsëri mbledhje. Të lexuemit e procesverbalit „A don kush me ba ndonji vrejtje?” „Ju lutem të ma jepni fjalën“. Në reeendin e ditës!”
U dha propozimi që të themelohet „Shoqnija për ndihmën e të damtuemve nga përmbytja”.
— Më thot mendja — muer fjalën njani — se nuk asht e nevojshme me u kufizue vetëm në përmbytje, por në të damtuemit pergjithsisht.
I pari mpron propozimin e tij, kuvendtari tjetër e hjedhë poshtë. Muerën e dhanë tanë nji orë.
— E muerëm vesh, të vendosim!…
— Ju lutem të ma jepni fjalën!
— Nuk mund të flitet ma!…
— Kam nji propozim të ri!
— Të vendosim ma parë për këte!
— Janë paraqitë edhe dhetë kuvendtarë që të flasin për kët punë, a dëshiron mbledhja me i ndëgjue?
— Auuu!… Nuk duem!… Duem!… Le të shtyhet!… Veni në votë.
Kështu punohej gjallnisht prej ditës në ditë. Për çdo çashtje mendojshin dhe këshilloheshin me temel. Këtu zgjidheshin njerzit që duhet me shkue te persorialitetet në pozitë dhe me i lutë për kët e për at punë, mandej zgjedhjet e gjashtë vetëve, që kanë me i përpillue statutet e shoqnis”. Dhe këtu për çdo artikull të rregullores, shkojshin hava nga disa mbledhje. Po, mandej, bahej thirrja për me u shkrue n’antarsi; kryesija e përkohshme, don me thanë ma së pari zgjedhja e kryesis së përkohshme, e cila duhet të konvokojë mbledhjen e antarëve mbrenda njij afati dhetë ditësh, për t’u zgjedhë kryesija e përhershme.
Kryesija e përkohshme u zgjodh mbas disa mbledhjesh të bujshme, mandej erdhi rendi që të zgjidhet komisioni i mbikqyrjes dhe i kontrollit, mandej u ba zgjedhja e dy vetëve për shqyrtimin e llogarivë. Dhe tashma kishte hy në rregullore: Komisioni i mbikqyrjes ka të drejtë gjithmonë me konvokue mbledhjen e të gjithë antarëve të shoqnis!
Dhe tash fillon konstituimi i këshillit drejtues dhe kjo punë nuk bahet menjiherë çil e mbyll syt, shpejt e shpejt.
Të gjitha u kryen, u fonnue shoqmja, u shpall thirrja për t’u regjistrue n’antarsi. Mblidhen pare, pritet vetëm që të plotsohet shuma toptan dhe të dërgohet.
Kur qe, nji ditë, komisioni i kontrollit befi, shqyrtoi llogarit dhe gjeti se asht shpenzue shum material zyre. Ta merr mendja, e u konvokue mbledhja. Dhe këtu bahet rrëximi i këshillit drejtues, shamatë e re, zhurmë e re.
Përsëri biseda të gjata nate, përsëri nji varg i tanë mbledhjesh.
Nji vjet e diçka ma tepër u banë mbledhje e këshillime, por shuma nuk u plotsue.
Tekembramja, polli nji propozim, kështu pranë gotës me birrë, më tepër privatisht.
— Na, or vlla, t’ia dërgojmë ato të holla kujt duhet dhe të flejmë menden. Çka dreqin na duhet shoqnija dhe këto marrzina… Epma nji gotë birrë… Puna ma e pastër!… Tërrt e vërrt, hahemi atje si të marrë, bajmë poterë dhe bile ta dish pse!
— Drejt je tue folë — shtoi tjetri. A shef, për këte duhet të bisedojmë nji ditë kur të takohemi.
— Mirë, atëherë të takohemi nji ditë dhe të bisedojmë për së rrafshti për të gjitha punët dhe fi spastrojmë hesapet me ato dokrra! — tha i treti.
— Unë nesër nuk kam me mujtë! — tha i katërti.
— Nuk fisht e thanun nesër!… Do të takohemi nji ditë dhe do të bisedojmë kur me u takue. Të caktohet dita pikërisht dhe të takohemi të gjithë! — tha i pesti.
— Paj, gati, kishim me mujtë tash? Të gjithë jemi këtu! — tha i gjashti.
— E, tash, kjo nuk shkon kështu! Duhet, vlla, që të takohemi posaçërisht për kët punë dhe jo të bajmë diçka sa për sy e faqe.
Kaloi nji kohë e gjatë. Shuma u plotsue, u rrëxuen këshillat drejtuese, u zgjodhën të reja, u ba agjitacion që shoqnija të shpërndahet, biseduen ndër vedi, u zuen, u pajtuen, paj antarët tashma u lodhën, u pashitën dhe gati i çuen duert prej gjithçkafit; as nuk paguejnë, as nuk zgjedhin, as nuk i shiqojnë llogarit. Shoqnija për ndihmën e të damtuemve, zyrtarisht, nuk u shpërnda ose anulue, por në realitet, nuk ekziston, u zhduk. As këshilli drejtues nuk ndihet si këshill drejtues, as antarët antarë. Nganjiherë, këshfu në zanje e sipër, ndihet tek tuk që ndokush të bërtasi:
— Le të mos bajë ai Uum llum, sepse mundemi me kërkue hesap për ato të hollat e shoqnis!
Me kaq puna muer fund.
Përmbytja, tashipa gati u harrue. Katundarët e atyne katundeve ku kishte ndodhë përmbytja, e muerën vendin e dami gati edhe nuk ndihej. Bile disa prej atyne katundeve i dërguen ndihma shoqnis për ndihmën e të damtuemve dhe thanë: „Tue dijtë se çka asht mjerimi kur uji e mbyt vendin dhe i merr të mbjellunat, dërgojmë… e tjera.”
Ndërkaq, menjiherë, prej thellsis, këshillat e ndryshme filluen me ia dërgue shoqnis paret e mbledhuna. Kjo u ndie edhe mbas gazetave.
— Prej kah tash kjo? — u habit kryetari i këshillit drejtues.
— Do të jetë patjetër përmbytje e re!
— Nji zot e din!
— Ndoshta nuk janë të marrë që të dërgojnë për ato përmbytjet e para katër vjetëve, kur bile edhe gjindja e atjeshme ka harrue dhe shum njerëz prej atyne krahinave dërgojnë edhe vetë ndihma.
Shum vetë e konsideruen kët ngjarje si enigmë, kurse puna asht e thjeshtë:
„Këta janë Sërbë, u asht dashtë edhe atyne kohë që të munden me u marrë vesh me temel ndër vedi, sepse nuk asht thanë kështu vetëm n’erë: „Me marrëveshtje ngrehet shtëpija!”
Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)
Punët tona (1/2)
Shum zakone popullore humbin, por zakoni i mrekullueshëm i të parëve tonë të virtytshëm: me pi raki të nxehtë në mëngjes asht tue u ruejtë plotsisht ndër pasardhsit mirënjohtës dhe ka me kalue me zell prej breznije në brezni derisa të sillen hana e dielli, derisa të jetë gjallë Sërbi ma i mbramë. Shum fjalë t’urta të pleqvet tonë u vjetruen, u prishën, në të vërtetë, poqese mund të thuhet, u venitën, u matufosën dhe budallinat e dikurshme, pak nga pak, gjatë shum vjetve, u banë urtsina. Eeeh, çka mujmë me ba tashma kur asht ashtu. Gjithshka ec me kohën, ndryshon. Por gjindet nji fjalë e urtë, e cila si ai zakoni shum i bukur, mbeti në fuqi të plotë, dhe jo vetëm nuk prishet, por për çdo ditë çmohet dhe nderohet gjithnji ma tepër. Kjo fjalë e urtë asht: Marrëveshtja nuk e shkatrron shtëpin ose ma mirë me këshillim ngrehet shtëpija.
Na Sërbët nuk ndërmarrin asnji punë kambadoras, ashtu shpejt kuturum, por për gjithçka mendojmë thellë, këshillohemi me këte, me ate: shum sy, natyrisht, shohin ma tepër. Popull syçelë, i mençëm. Kam ndie se asnji popull tjetër, pos Sërbëve, nuk e kanë kë fjalë t’urtë gjeniale. Për kët shkak gjithë atyue iu ec puna shum mbarë, dhe vijnë, si thonë tonët, prej të gjitha anëve këtu te na, që t’ushqehen me bukë. Mirëpo Sërbi as nuk pshtyn pa u këshillue.
Kam pasë në katund nji kojshi i cili nuk donte me lëvritë prej vendit pa u këshillue.
— Do ta prashisim sot misrin? — pyesin gjindja e shtëpis.
— Paj prit të këshillohemi.
— Dita nuk pret, thot grueja. (Kjo nuk asht has Sërbjane. Ndonji bastardhe!)
— Duhet ta gjejmë Markun që të këshillohemi a të shkojmë sod te ai n’argati, dhe nesër ai te na.
Shkoi dhe e kërkoi Markun. U poqën në mejhane dhe u ulën me u këshillue. E çojnë nga nji fyt raki dhe këshillohen si njerëz të mençëm. Por biseda si biseda, kaloi në punë tjera, dhe sa çel e mbyll syt, Marku bani kryq dhe zu diçka me u përligjë:
— Pasha kët kryq që po baj dhe kët raki, mos m’u gjetët në shtëpi e kalofsha andej ku kaloi ajo, poqese flas gja kundër teje.
I pinë gotat dhe i cakrruen ndër vedi.
Dhe prap spjegime, prap justifikim dhe afirmim reciprok për miqsin e dashunin, prap cakrrim dhe, për nji grimë, kalon dita me kët punë.
— Paj çka thamë për ate? — pyeti Marku tue u nda.
— Do të bisedojmë nesër. Do të vij te ti pa zbardhë drita.
Kështu, pra, kojshija im këshillohej për gjithçka dhe nuk ndërmerrte as punët ma të vogla pa u këshillue me temel.
Ai ka qenë njeri shum i mirë, katërqind derhem Sërb.
Njiherë bante grunin prej lamës. Nji kunat i tij i ndihmonte, prap, si argat. I prunë dy qerre.
— Ku keni me shkarkue?
— Prit nji grimëz të marr frymë, çka e ke rrokë kështu për fyti, deri zoti i jep myhlet shpirtit. U dërmova në punë gjithë ditën.
— Dielli ka me perëndue edhe pak! — tha grueja.
— Le të perëndojë; at punë ka. Ma epni, fëmij at bardak!
U ul në nji tra para katojt. I lëmoi mustaqet, derdhi pak bardakun dhe bani kryq:
— Zot ndihmona, gëzona dhe epna bereqet! Për të mirë baxhanak.
Pijnë kështu, bajnë kryq dhe përshëndeten dhe si puntorë të vyeshëm, bisedojnë për punën e tyne, këshillohen a thue të bajnë edhe natën apo të flejnë në lamë, dhe nesër dita e re nafaka e re.
— Vallahi, deri tash do ta kishit bajtë prejse ia keni nisë me u këshillue pranë atij bardaku! — u zemrue grueja.
— E, asht për t’u çuditë sa budallaqe janë grat. Vetëm qesin pallavra dhe nuk mendojnë kurrgja çka flasin „Do ta kishit bajtë, do ta kishit bajtë”! E nuk pyet as qysh, as ku me shkarkue. A e din ti që hambari ende nuk asht mbarue? „Shkarko, shkarko!” Ku me shkarkue? Hajt, shkarko kur din qysh duhet dhe çka duhet!
— Çka dij unë ku ke me shkarkue; ti duhet me u kujdesë për at punë.
— A?! Unë me u kujdesë? Po çka jam tue folë tjetër, t’pafsha tue lypë me qorr për dore? A po shef që jam tuë kuvendë me burrin e dheut dhe po kujdesem çka do të… Hajt mbylle gojën dhe kqyre punën tande… Për të mirë baxhanak.
—
Por të gjitha këto janë cikrrime. Këtu ende nuk shifet as prej së largu çka asht Sërbi sikurse shifet ndër punë, ma të mëdha, ndër çashtje ma me randsi, që kanë nji vlerë ma të gjanë.
Sikur Francezët, Anglezët, Gjermanët dhe popujt tjerë, vetem të dijshin kush jeni na Sërbët dhe çka vlejmë, unë besoj ngultas se do t’u mbytshin n’ujë ose do ta vritshin vedin nga pikllimi e dëshprimi që nuk i denoji zoti me at nderë të rralië e lumni që të munden me u thirrë Sërbë. Çka të bajmë. Nuk mundemi me u ndihmue! Zoti ka urdhnue që të jetë ashtu.
Por biseda nuk ka kufi. Që mos t’i shpenzoj fjalët kot po tregoj çka kam nda menden. Zoti i madh e din athue dhe a asht dashtë që të ju tregoj ate që ju tregova deri tash përgjithsisht, por ju, lexues të dashtun nuk keni me m’u zemrue, sepse e dini që nuk kam pasë rastin me u këshillue me ju. Nëqoftëse nuk më vjen prej dore si duhet, besoni se edhe unë duhet me u zemrue kur ju, tue u idhnue me të drejtë, bërtitni: „Ta merr mendja, kështu del puna kur njeriu shkruen pa u këshillue!”
Ju kujtohen sigurisht ato përmbytjet e tmershme para disa vjetësh, të cilat e damtuen vendin tonë si asht ma zi.
Uji i mori të mbjellunat, sanën, koshat, vathet e në disa vende dhe shtëpijat u rrenuen ose u muerën krejt prej ujit. N’arat ndër shpatina uji muer përpos të mbjellunavet edhe tokën, keji mbet gur’i thatë, ndërsa toka ma e plleshme, skaj lumit, ose u mbush me nji shtresë tepër të madhe rane ose zhavari, ose lumi, tue ndrrue koritën ia hangri ndonji të mjeri tanë arën, tanë pasunin. Përshtypje e tmershme kur njeriu, menjiherë mbas përmbytjes kundron vendin e mjeruem. Ku zverdhte gruni nuk shifni korrtarët e gëzueshëm, por vendin e çveshun, ça prej vijash të thella. Atje ku skaj lumit, livadhet blerojshin, shreti, ranë dhe zhavar. Nëpër selgjishte skaj lumit dhe zakonisht ndër shum drujz t’ultë dhe driza, shiqoni se si gjethet janë përlloçë, shum degë thy, ose disi përkulë n’at anë kah ka shfrye rrëkeja, kurse ndër degë janë mbledhë grumbuj të tanë sane të nxime. Ndërmjet degëve janë ndalue drrasat, llomi, kallzët e grunit, talla e misrit dhe gjithfarë cukla kerpa, dhe çka mosjo. Të gjitha këto sende të mbetuna qesin kryet prej llomit dhe baltës dhe i japin krejt vendit të shkretnuem nji pamje edhe ma të trishtueshme e ma të mjerë. Gjaja e gjallë e untueme asht ligë dhe mëzi i ngreh kambët kur ec. As zogjë nuk gjinden aty ku ka mbytë uji. Edhe ata kanë ikë prej rrenimit dhe kanë shkue diku në vend tjetër, ndoshta për mos me lëndue zemrën e banorëve të deshpruem me kangën e vet të gëzueshme.
—
Nuk meti njeri, që ka pak zemër, të cilin nuk e troniti nji fatkeqsi kaq e madhe që goditi aq shum familje. Në tanë vendin u ndie nji lëvizje e gjallë dhe kujdes që t’u epet nji ndihmë sa ma e shpejtë familjeve të damtueme.
Menjiherë u murën masat ma të nevojshme. Të gjitha gazetat botuen në krye të vendit artikuj të gjatë, të thekshëm, plot me dhimbje dhe ngushllim të sinqertë.
„O, zot! A po e shef mjerimin e përjetshëm të popullit tonë të munduem e të vuejtun? Vallë pak asht disfata e Maricës, vallë as Kosova nuk asht mjaft, vallë as robnija pesëshekullore nuk mundet me e ngi kët fat të keq e të randë?…” e tjera.
Kështu disa gazeta. Tjerat prap vunë moton: Por, për vuejtjen në kët botë, të gjitë i mbyllin veshët deri zoti i vetëm (Zmaj) dhe fillojnë artikullin e thekshëm: „Dhe mu kur filloi me u ngritë ekonomija, mu kur populli ynë i munduem dhe i vuejtun zu me u prehë, mu kur, me ekonomin e forcueme dhe kulturën, filluen me u shërue plagët e Kosovës dhe qe, vendin tone të vaditun, me gjakun e të parëvet tanë të virtytshëm, e goditi grushti i randë i fatit të mjerë. Prej të gjitha krahinave t’atdheut tonë të dashtun mbërrijnë lajme të zeza, të papëlqyeshme, të cilat na bajnë me derdhë lotë, na dëshprojnë.
Gazetat e treta: „Çdo patriot i vertët, që e don sinqerisht vendin e vet, ul kryet dhe fshan thellë e me zemër para kësaj ngjarjeje të mjerë, para kësaj fatkeqsije që e gjeti vendin tonë…”
Kësodore të gjitha gazetat solën sinqerisht e me zemër për kët mjerim dhe thuese nguteshin që ta paraqesin para tjerëve tanë kët ngjarje sa ma trishtueshëm, sa ma thekshëm. Të gjitha e mbaruen artikullin tue apelue në qytetarët patriotë, në Sërbë, të cilët kanë dijtë gjithmonë me tregue se kanë zemër e se me të drejtë munden me ndejtë krah për krah me popujt tjerë të qytetnuem.
Pos artikujve mbërrijten letra me shumicë prej thellsis. Murën pendën në dorë edhe ata, të cilëve ajo u ishte ndryshkë moti dhe zunë me përshkrue ujën, fatkeqsin dhe shkretnin. Ata njerëz nuk e bajnë atë për lavdi, për emën, por mjerimi i mëson njeriut çdo gja. „Duhet ta kapi pendën medoemos, sepse vetë zemra më shtyn. Tue i shkrue, zotni redaktor, këto radhë, i vadis me lotë. Oh, kur shiqon njeriu kët rrenim, kur ndien piskamën e fëmijve të vegjël të pafuqishëm, t’unët…”
Në fund të letrës, e shof cok korespondentin se si, tue i fshi lotët, i bamë dyzash nga pikllimi, mbytë nga mjerimi mëzi thot tue ndesë: „Ah! pranoni, zotni redaktor edhe me kët rast bindjen e respektit tim ma të mirë”. Jemi soll zemër!
Gazetat, përpos letrave u mbushën me deklarata ngushllimi telegrafisht:
„Popullit të qarkut… Të tronditun thellë prej fatkeqsis së madhe, e cila gjeti krahinën tuej nuk mund ta lamë qe edhe në kët rast, të mos çfaqim ngushllimin tonë të nxehtë. Qytetarët — (vijnë nënshkrime të shumta).”
Posa u kryen kështu për disa dit (thuhet: sikur t’i numronte kush do të dilshin ma shum) ato punët ma të ngushtme, në të vërtetë, të domosdoshme menjiherë vazhduen matej.
Filloi formimi i këshillave, i nënkëshillave dhe këtu tashma, kuptohet, zgjedhja e këshillavet drejtuese, zgjedhjet e ngushta, konferencat, konstitutimet dhe krejt gjanat tjera të nevojshme për punë serioze e me temel ndër raste kaq të randsishme. Këshilli i zojave, merret vesh bujare, gjithashtu këshilli i zojushave bujare, këshilli i qytetarëve patriotë… Me nji fjalë tanë vendi u shndërrue në këshilla.
Shkrimtaret patriotë nxituen të shkruejnë tregime të pikllueshme, vjersha e copa të ndijshme, të thekshme, dhe këto ti botojnë „në dobi të të damtuemve”.
Koncerte në dobi të të damtuemve, dëfrime në dobi të të damtuemve.
Gazetat plot me kumtime të ndryshme, thirrje për këte e për ate, gjithçka në dobi të të damtuemve. Për shembull: „Zotni N. N. shkenctari ynë i njoftun, do të mbajë të dielen me 4 të këtij mueji konferecën e tij publike „mbi këpurdhzat e fermentueme që notojnë n’ajr” në dobi të të damtuemve prej përmbytjes. Tue lajmrue për kët gja, ftojmë zemrat patriotike të çytetarëvet tanë, të cilave u dha rasti që, pos dëfrimit të bukur, tu apin ndihmë të mjeruemve. Shpresojmë se qytetarët kanë me i përgjegjë thirrjes dhe me marrë pjesë me numër sa ma të madh në kët konferencë interesante, sepse „vlen ma tepër me e fshi nji lot vorfanjak se sa me derdhë mori gjaku”, sikurse thot në mënyrë të mrekullueshme poeti Bajron”.
Binë, si prej tokës, legjione udhtarësh artistësh dhe artistesh, që, sa ma shpejt aq ma mirë, të fluturojnë ndër të gjitha krahinat e atdheut tonë, që edhe ata t’u gjinden të damtuemve në fatkeqsi, tue dhanë çfaqje „T’ardhunat neto prej çfaqjeve janë caktue për të damtuemit nga përmbytja.” Kështu prap u bahet thirrje zemrave patriotike e të mshirshme.
Vetëm për këte shkruhet, për të flitet, bisedohet.
Bisedojnë zojat:
— A doni me shkue në çfaqje?
— Në cilën?
— Paj, pash zotin, n’at çfaqjen e madhe në dobi të të damtuemve prej përmbytjes! Do të jetë shoqni shum e zgjedhun. Zojat ma në za janë n’at këshill:
— Uh, gjindja e mjerë!… Vërte asht nevoja me shkue, por duhet me shpenzue!
— Edhe na, besoni, kemi shpenzue shum, por megjithate, burri im thot se nuk i dhimben të hollat për at punë. Iu desht medoemos me pre tesha për vedi dhe për mue nji fustan mëndafshi për kët çfaqje, sepse, ta merr mendja, aty do të jetë tanë parija dhe duhet me dhanë ndihmë ma të madhe se rëndom, mandej qerri… Leni, ju lutem, kjo kushton nji dreq e gjysëm. Por, prap po mendoj se në çfarë gjendje janë ata njerëz të mjerë atje. I keni lexue gazetat.
— I kam lexue. Ofshe — zot, të mjerët, sa më dhimben. Bash duhet me shkue edhe na.
Ndahen dhe të nesërmen burri fugon si i hutuem. Kërkon zhirantë, dhe paraqet kambialin. Grueja blen pëlhurë mëndafshi e qep për vedi në kambë e në dorë, njerzit punojnë gjallnisht. Por, si thonë, për nji punë kaq bujare njeriu duhet edhe me fugue dhe me u flijue dhe, për zotin, edhe me shpenzue, sepse nuk e kanë lehtë as ata të mjerët që presin, ndihmë.
Dhe me të vërtetë, ajo çfaqje e madhe qe e frenkuentueme shum mirë. Si lajmruen gazetat: „u shpenzuen ma se 3.000 dinarë për dekorimin e sallës, e cila, në saje të shijes delikate të zojave bujare, ishte shtrue në mënyrë madhshtore, sa njerin nuk mundte me dijtë ku me kqyrë ma parë dhe prej çkafit me u mrekullue ma tepër!”
Po këshillat e qytetarëve patriotë? Ato punojnë nëpër tanë vendin. Gjithkund njerzit nguten, nuk rrijnë kurrkund.
Unë prej të gjitha punëve, do të ju tregoj vetëm në lidhje me themelimin e shoqnis pëv të ndihmue të damtuemit nga përmbytja.
Nuk u fol as dy tri dit nëpër gazeta „për ngjarjet e mjera n’atdhe” e zemrat sërbe gufuen prej mshirës.
Njerzit, në fillim, bisedojshin për ato punë vetëm nëpër pijetore, tue çue nga nji gotë birrë dhe disa prej tyne kuvendojshin se si kishte me u dashtë me marrë masa dhe me vrapue në ndihmë.
— Duhet, vlla, të mblidhemi njiherë posaçërisht dhe të bisedojmë për at punë seriozisht dhe të këshillohemi çka të bajmë — tha njani:
— E, po kjo asht ajo që po them unë.
Kjo punë nuk a bahet përnjiherë shkel e shko, por të mblidhemi disa prej nesh dhe të bisedojmë — foli i dyti.
— Bukur, po pse tash nuk po bisodojmë? — tha i treti.
— Bash je njeri i marrë! — tha i pari përsëri. — Si tash. Hajt, trego çka të bajmë?
— Unë nuk due me tregue, por që të tre të merremi vesh.
Jo Ali Hoxha, por Hoxhë Alija.
Çks të bisedojmë tjeter na prap?… Tekembramja çka mujmë na të tre Kamerier, nji gotë birrë të lutem, çka mujmë vetëm na të tre? Këtu duhet angazhue edhe njerëz tjerë me autoritet, mandej me iu përvjelë punës seriozisht. Kjo punë nuk bahet kështu, byrazer, tue pi birrë, sa çel e mbyll syt, si kur se me e gëlltitë kët gërç (u foli kështu o piu gjysën e gotës)… Ajo që nuk bahet, nuk bahet.
— Mirë, atëherë, të thrrasim Stevën, Millojen dhe disa prej njerëzvet tanë dho të mblidhemi nji ditë dhe të flasim për të gjitha punët.
— E, kjo asht tashma punë tjetër. Kështu bahet. Pse, kështu, na tre vetë kurrgja! Qe, sikur na të tre të japim nga nji, dy, po edhe ma tepër banka, çka mbush hesap?… Kurrgja… A e din ti çka vlen gruni ditën e lavrimit të tokës?…
— E, kjo asht tashma punë tjetër. Kështu bahet. Pse, kështu, na tre vetë kurrgja! Qe, sikur na të tre të japim nga nji, dy, po edhe ma tepër banka, çka mbush hesap?… Kurrgja… A e din ti çka vlen gruni ditën e lavrimit të tokës?…
Tue bisedue për kët punë kaluem në bisedë so si buka ka me u shtejtue, mandej se si tregtizat s’do të kenë punë, e ma së mbrami u ba nji bisedë e gjatë se si nuk duhet me pi birrë të re, sepse bjen në bark si plumb — e këtu, ta merr mendja, secili tregoi nga nji rast nga përvoja e vet personale.
Puna e së bisë punës, mbeti që, nji ditë të takohen dhe të bisedojnë seriozisht për gjithë çashtjen.
Kështu mendojshin dhe bajshin përgatitje okolla ndër shum vende, midis shum njerëzve derisa, thirrja nji ditë bani bujë nëpër gazeta:
„…Ftohen të gjithë qytetarët patriotë që n’orën tre mbasditë të vijnë… (Këtu tregohet emni i hotelit)… etj.” Këtu, natyrisht i bahet apel zemrës patriotizmit. Përmendet se si n’at mbledhje, tue u marrë vesh së bashku ka me u zgjedhë këshilli që ka me udhëheqë mbledhjen e ndihmave për të damtuemit nga përmbytja në tanë vendin, do të ndihmojnë edhe nënkëshillat që kanë me u formue për at qëllim ndër vendet tjera, jashtë kryeqytetit.
Радоје Домановић 