(nga jeta shkollore)

Deri para disa vjetësh ishte ende gjallë mixha-Mijati sikurse e thirrshim të gjithë në katundin tonë dhe në tanë rrethinën. Gjaja që më çuditte ende në vocrri asht se me emnin mixha-Mijat e thirrshin edhe pleqt me flokë të thimë, tue thanë prejse e mbajnë në mend mixha-Mijatin e mbajnë në mend si burrë plak. Unë e mbaj në mend ende si fëmi, kut mësojsha në shkollën fillore në katund. Shtëpija e tij ishte afër katundit dhe thuese e shof tash se si ec kadalë rrugës që çon skaj shkollës. Trupgjatë, i bashëm me mustaqe të gjata të thime, flokët bukur të gjatë të thimë, gati deri në supe, mjekrën e rrueme, vetullat e gjata të thime, të cilat gati ia mbulojshin syt. Ec kadalë me hap të madh, por me trupin drejt. Pin duhan me çibuk të gjatë qershije dhe krahaqafë i laviret tarkaçja e vjetër, e në te qesja e duhanit prej mëshiku të butë, stralli dhe ende disa gjana që i nevojiten ma së forti. Shtëpin e kishte të fortë patriarkale, që numronte ma tepër se pesëdhetë frymë. Ndoshta për respektin kundrejt mixha-Mijatit nuk ishin nda, sepse menjiherë mbas vdekjes së tij, familja e madhe u shkapërderdh në disa shtëpi.

Edhepse ishte analfabet, prapseprap mixha-Mijati çmonte shkollën dhe ditunin si ndonji gja të shejtë dhe shiqonte me gëzim se si çdo fëmi din me lexue libra e me shkrue letra, gja që ishte e rrallë në kohën e rinis së tij dhe i këshillonte ma të rijt që t’i çojnë fëmijt nëpër shkolla e të mësojnë dituni. Ai shpesh ulet bri votrës, ndez çibukun, gufat e dendun të tymit kotullohen nëpër mustaqet e thime, rreth gojës pak të zverdhueme, e fëmijt i lexojnë kangë trimnije; ose ai tregon për luftat dhe trimat e kryengritjeve. Ai ishte pesë vjeç kur krisi kryengritja e parë, kurse në kryengritjen e dytë, tashma kishte qenë ndër lufta. Tue tregue për ato dit te mundimshme, për trimat e vramë dhe mjerimet e randa, loti i rrokulliset shpesh nëpër faqet e tij të rrudhuna dhe ai e merr lahutën, iu bjen kordhave, dridhen tingujt e pikllueshëm, dridhet zani i dhimbshëm, i molisun, i plakut.

Nëpër tokën e Sërbis kur deshtën
Nëpër tokën e Sërbis me rrëxue…

Njiherë kjo ndodhi dy-tre vjet para vdekjes së tij, tue bisedue me mësuesin, mixha-Mijat tha:

— Asht çudi, mësues, sod ka edhe liri edhe njerëz me këndim e shkrim, edhe shkolla, edhe gjithçka, e prap njerzit gjithnji ma të këqij!… — Mbas këtyne fjalëve mixha-Mijal ra thellë në mendim e tundi kryet dhe fshani:

Mësuesi nuk i tha kurrgja.

Mbas njij heshtjeje të shkurtë mixha-Mijat prap tha:

— Unë, tashma, or bir, shpejt kam me vdekë dhe kisha me qenë cok i gëzueshëm që të shof si mësojnë fëmija në shkollë dhe çka bahet atje.

— Qe, mbrenda tri ditëve, bahen provimet në shkollë, mixha-Mijat dhe eja në provime! — e thirri mësuesi me gjithë zemër.

Dhe mixha-Mijati premtoi se ka me ardhë.

—

Provimi si çdo provim. Fëmijt të pastruem, të veshun ma mirë se rëndom, rrijnë të shtanguem ndër vendet e veta, me shprehjen e frigës në fytyrë, sepse erdhi inspektori, ky „gogol” me të cilin, mësuesi i kishte frigue tanë vjetin. Inspektori, serioz, i mrrolshëm, rrin randë në tavolinë, në të cilën, për shkak të tij, asht vu veçanërisht nji çarshaf i bardhë dhe në gotë nji tubë lule. Fytyrën e ka me nji hije madhshtore thuese asht përgatitë me dhanë mësim n’univerzitet dhe kur i shqyrtoh shkrimet e fëmijve, i shqyrton me nji shprehje fytyre aq të randë e t’d mendueshme sa njeriu kishte me mendue se asht kah zgjidhë kushedi çfarë problemesh të mëdha shkencore. E shiqojnë fëmijt me sy të çatalluem, të friguem dhe në shprehjen e secilës fytyrë të tyne thuese lexon: „Medet, breee, qenka i tmershëm”.

Edhe mësuesi u frigue e u ndryshue, thuese pret sentencën prej së cilës i mvaret jeta, por përveç frigës atë e tundon edhe nji pyetje e randsishme: „A thue zotni inspektori asht filozof apo natyralist?”, sepse prej kësaj mvaret çfarë qendrimi do të marri kur të bajë pyetje dhe t’a merr mendja, edhe suksesi. Këshilli shkolluer, përba prej pesë antarësh, u ba serioz dhe thuese gjoja vëren dhe çmon „si asht mundue mësuesi”! Prindët e nxanësve rrijnë në skaj ndër karrika dhe ndëgjojnë me çfarë suksesi kanë mësue fëmijt e tyne.

Provimi vazhdon si e kërkon rregulli. Hyni mixha-Mijat. U çuen edhe fëmijt edhe qytetarët. Inspektori u bani me dorë idhshëm fëmijve që t’ulen e mos ta presin punën. Mixhës-Mijat ia lëshuen vendin ma të mirë dhe ai ndejti, me respekt të thellë, kundroi nëpër mure pikturat e larme me gjarpij, lopë, zogj e kafshë tjera të Zotit, numratorin, drrasën e zezë, mapat, mandej shiqoi në nji karrikë afër tij nji bas kryp, nji thupërz surfulli, nji copë hekur, nji shufër çeliku, do gurë, ende plot sende të rëndomta.

Të gjitha këto që shiqoi nëpqr shkollë e çuditën mixha-Mijatin nji nji sikur e pau për herën e parë ferovin.

Inspektori e thirri nji nxanës mu në çastin kur mixha-Mijat u ul në karrikë.

— Pyetni prej të njajtës landë — i tha inspektpri mësuesit denjsisht dhe muer nji atitudë e nji shprehje vëmendsije të thellë e të randsishme.

— Thuena, Millan, çka din për delmen. Kije menden, kadalë, mos u frigo, ti e din këte për bukuri.

Fëmija çatalloi syt, zgjati pakëz qafzën, gëlltiti pshtymën, shiqoi me frigë inspektorin dhe me za kumbus vikati:

— Delmja (Këtu e gëlltiti përsëri pshtymën tue u çue nji trohë maje gishtash dhe vikati tutje)… Delmja, ajo ka kryet…

— Shum mirë, tha mësuesi.

Inspektori e luejti kryet në shëj miratimi.

Fëmija u hutue pakëz tue mos dijtë çka don me thanë ajo lëvizje kreje e inspektorit dhe vazhdoi:

— Ajo ka kryet, qafën, trupin dhe gjymtyrët; në qafë ka qime të bukura të gjata që quhen jele.

— Kije menden, mos fol gjepra — tha mësuesi me za nji fije ma të rreptë.

— Athue nuk e ke pa delmen, more tarallak — baba i fëmis bërtiti idhnueshëm prej vendit të vet, e mysafirët tjerë u qeshën.

— Ju lutem mysafirëve mos të përzihen! — vrejti inspektori.

— Ama të lutem, zotni, ai asht fëmija i im, i ruen dhent gjithmonë dhe prap thot: ka jele. Çka keni ba me fëmijt në shkollë.

Fëmija shpërtheu në vaj.

— Kije menden, çka po hutohesh, ti din ta tregojsh këte shum bukur — tha mësuesi dhe ia lëmoi kryet, megjithse ma me gëzim do t’i kishte ra kres.

— Fëmija ende ma i hutuem vazhdoi dhe filloi me i ngatrrue të gjitha „ditunit”.

— Delmja, ajo asht kafshë shtëpijake, ka kryet dhe në krye postën, telegrafën dhe gjyqin qarkuer.

— Kije menden çka po flet. Delmja! Kupto: Delmja! — tha mësuesi dhe krejt dridhet — ku e gjete postën!

— Ajo ka kryet, këtu mblidhet parlamenti populluer!

— Kije menden ose po të çoj në vend!

— Ajo asht kafshë e jona grabitqare; buron në dy degë, nji degë në malin e Golijës dhe tjetra… Të dyja bashkohen te Stallaqi dhe rrjedhin në veri…

— A mos je i marrë sot? — vikati mësuesi.

— Ajo asht nji bimth i dobishëm, që piqet në vjeshtë dhe ep fryt të mbështjellun me nji cipëz lëkure e pjellë këlyshë të verbët dhe ndrron qimen çdo vjet.

— Në vend! — bërtiti idhshëm mësuesi dhe i fshini në ballë kokrrat e mëdha të djersës.

Provimi vazhdon tue provue nxansit tjerë.

Mixha-Mijat u ba krejt vesh dhe ndëgjon me çudi gjithçka i pyesin fëmijt e ai të gjitha i dinte kur kishte qenë si fëmi edhe pa shkollë.

Ndëgjoi se thiut ia ka andja lendin, se ka krye dhe katër kambë, se klyshi quhet derk, femna dosë dhe se mashkulli hakoç. Poashtu ndëgjoi se kau ka krye, katër kambë dhe bisht, se ësht dypërtypës, han bar e se tërheq qerrin, kurse prej lopës marrim qumsht të shishëm, se hahet mishi i kaut dhe lëkura përdoret për mbathje. Ndëgjoi ende se krypa ka shijen e gjelptë, se asht e bardhë dhe merr lagshti (ujcavet), se si çeliku asht i fortë dhe me të përpunohen brisqet, kosat e tjera.

Paj edhe këto nji fëmi nuk din krejt me i tregue. Nji fëmi bile tha se kali ndërton çerdhe nëpër druj të naltë, kurse tjetri ngrehi dorën dhe tregoi se si kali han bar, kullot bar dhe han edhe tagji, nuk asht dy përtypës dhe ia qëllon ende se si tërheq qerrin dhe përdoret për hypje.

— Qe kush ka kujdes norën e mësimit dhe nuk vëzhgon anash, se si mëson çdo lekcion, dhe din! — shtoi mësuesi me gëzim.

Mandej mixha-Mijat stërndëgjoi për dardhat, vishnjet, mollat, kumbullat dhe pemët tjera. Ku rritet secila, çfare asht fryti, pse përdoret, ndëgjon mixha-Mijat dhe çuditet cok nga pak më vedi, si i din të gjitha këto, pa shkollë, ma mirë se fëmijt.

Kaiojnë në gjuhën sërbishte në rendin e katërt.

Inspektori thirri njanin prej ma të mirëve.

— Të lexojë ose ta thotë përmend ndonji vjershë të vogël.

— Vjershë?… Mundet.

— Cilën vjershë e din.

— E dij „Nisja për Kosovë“.

— Hajt pra!

— Kur n’mëngjes paj zbardhulloi agimi
Dita zbardhi edhe dielli nxeu
Në qytet paj dyert tashma u hapën
Dhe uahtrija, hypun, shkon, n’zhderha
Kalorsija krejt me heshta lufte

— Mjaft! — e ndërpreu inspetkori.

Mixha-Mijat ishte nxe nji trokë dhe vjersha ia bani qejfin, por u mrrol kur inspektori e ndërpreu.

— Hajt tash tregom çfarë fjale asht heshta? — pyeti inspektori.

— Heshta, asht emën i përgjithshëm, kolektiv.

— Shum mirë.

— Në cilën rasë?

— Me heshta, asht emën në rasën e gjashtë, shumës dhe rasa e parë njajës asht heshtë dhe lakohet simbas kategoris së dytë.

— Për bukuri, e tash të më tregojsh çfarë fjale asht ajo kur? „Kur n’mëngjes paj zbardhulloi agimi” kështu e fillove vjershën. Pra, ai kur?

— Kur, asht ndajfolje.

— Po çka janë ndajfoljet?

— Ndajfoljet janë fjalë që vehen para foljeve dhe tregojnë vendin, kohën dhe mënyrën, ku, kur e si kryhet veprimi foljuer.

— Shum bukur! A gjindet n’at fjali ndonji folje?

— Gjindet, asht folja zbardhulloi prej foljes me zbardhullue.

— Shum mirë, hajt në vend, ti ke kalue provimin.

— Le ta vazhdojë vjershën Milivoj Tomiqi — thirri inspektori.

— Para tij Boshk’ Jugoviqi gjindet
Në zhderha, krejt n’ari të kulluet

— E, ndalu: krejt n’ari të kulluet. Kjo krejt, çfarë fjale asht?

— Vas ose sav (krejt), kjo asht përemën.

— Hajt matej!

— E mbuloi atë me kryq bajraku

— Probatime, gjer kuajt zhderha
Në bajrak paj molla prej florini
E në mollë kryqat prej florini
E prej kryqash tufat florini
Dhe trokisin Boshkën nëpër shpatlla.

— Mjaft! — tha mësuesi. Tash tregom çfarë fjale asht trokisin.

— Trokisin, kjo asht folje prej foljes me trokitë.

— Në cilën kohë? — pyeti inspektori.

— Trokisin, kjo asht kohë e tashme.

Mixha-Mijat tashma filloi me murmurue mërzitshëm që po ndërpresin vjershën, sepse kjo asht edhe e vetmja gja që i pëlqen prej të gjitha atyne sendeve që mësojnë fëmijt dhe sepse nuk e lanë me u kënaqë me vjershën deri në fund.

Tjetri, të cilin e thirrën, vazhdoi:

— Ju afrue carica Milica
Dhe për freni e kapi zhderhan:
„Duert ia qiti përrreth qafës vllaut
„Vlla i im, ah, Boshko Jugoviqi
„Për mue cari ty po të ka falë
„Dhe bekimin po, ty ta ka dhanë
„T’apsh bajrakun që e ke për zemër
„E me mue të rrij në Krushevac
„Qe ta kem un, nji vlla sa për be.“
Qiti foli Boshko Jugoviqi:
„Shko, moj motër, në kullen e bardhë
„Se te ti un’ s’kisha për me u kthye
As bajrakun kryq me e l’shue prej dore
Sikur Cari të ma falë…“

— Mjaft! — e ndërpreu mësuesi. Çfarë fjale asht kjo ma?

Mixha-Mijat këceu prej vendit të vet, filluen me iu dridhë qimet e tij të thimë nën vetullat e mëdha d vetuen syt nga idhnimi dhe briti:

— Po pse nuk po e len fëmin, more beter, që ta këndojë kët vjershë të bukur, por po e sulmon me gjithfarë gjeprash?

Mësuesi buzqeshi për vrejtjen e mixha-Mijatit i shushuriti diçka në vesh inspektorit dhe ky tha:

— S’kemi çare pa veprue n’at mënyrë, ashtu asht programi.

— Poqese ashtu duhet, atëherë hidhni ato programet tueja dhe mbyllni të gjitha shkollat, që fëmijt të mos rrijnë kot. Ai programi i juej i ka hutue fëmijt me gjepra e tash nuk dijnë, mbas aq shkolle, çka han kali, kurse ate e dijnë para se me ardhë në shkollë. Poqese ai program asht asisoji, atëherë asht ma mirë të mos jetë as ai, as shkollat, por të verbtit të shkojnë nëpër botë e të këndojnë vjershat tona të moçme dhe trimat, si në kohën e rinis sime, e na atëherë nuk kemi qenë ma të këqij!

Mixha-Mijat i shqiptoi këto fjalë me nji dhimbje të thellë me za të dridhshëm. Deshti me thanë edhe diçka, por në vend të kësaj, munxosi, fshama gjimoi prej krahnorit të tij, u kthye kah dera, dhe tue timdë kryet trishtueshëm duel prej shkolle, në të cilën edhe mysafirët edhe mësuesi edhe fëmijt mbetën në heshtje, të habitun prej çudis.

— Për Zotin, mixha-Mijat foli me mend, ai plak i vjetër asht mendtar. Dhe unë votoj për të verbtit — tha me gjysë zani me vehte nji plak, të cilit të votuemit tashma iu kishte ba shprehi dhe n’at mënyrë ndërpreu heshtjen e randë, e të thellë.

Burim: Radoje Domanoviq, Satirat, Rilindja, Prishtinë 1960. (Përkth. Mehmet Hoxha)