Manggala (3/3)
Sekadi keto hari pertama ane suba liwat, lan selanturne hari-hari selanturnyane saha kesuksesaan ane patuh. Tusing ada ane sanget utama ane terjadi, watah plaksana sepele: ipun makejang uling saha duurne malunan ulung ke got, lantas ke tengah abian, ipun ngisiang pagehan tetaneman lan ebun bidara; ipun ngenjekin dui; makudang-kudang lima lan batisne lung; menyakitan gebugan di duurne. Nanging makejag ane nyakitin ene metahan. Makudang-kudang anak tua depange mati di jalan. “Ipun lakar mati bina bina yening ipun nongos di jumah, apebuin di jalan!” mmunyi juru wiara ento, ngasut ane len apang nyang nutugang. Makudang-kudang anak cenik, mayusa atiban nyantos duang tiban masin padem. Reramane saha tabah naanang sakit ati pun krane suba nasib uli Ida Bhatara. “Lan ngemingkinan cenik pianak-pianak ento medikang sedihne. Ritatkala ipun bajang, sedihne ngigisang. Ida Bhatara ngicenin para rerama tusing taen kilangan pianak-pianak ipun satonden ipun suba nyntos matuuh nganten. Yening cenik-cenike nasibne care keto, adian ipun padem malunan. Apang sedihne tusing gede!” juru wicara ngibur ipun buin. Makudang-kudang ngaput duur ipun adi kain lan ngompres digin di pelung-pelung ipun. Ane lenan ngabe lengen ipun nganggon gendongan. Makejangnne cumpang camping lan magetep getep. Bajune ipun suba uwek uwek, nanging ipun tetep maju saha seneng. Makejang ne lakar aluhan yen ipun tusing kasedukan makelo-kelo. Nangin ipun musti tetep majalan.
Kacritayang jani, ade ane pinih utame kalaksana.
Manggala ento majalan dimukak, katutgin olih jadma-jadma ane pinih wanen di tempekan ento. (Dadua uling ipun ilang, lan tusing ada ane nawang kije ipun ajak dua ngoyong. Ada panampen lumrah ipun suba ngianantin tetujon ipun lan malaib. Rikala galah juru wicara ngorahang ngenenin indik penginatan ipun ane ngelekin. Wantah abedik ane ngugu makedadu ento suba padem di alan, nanging ipun tusing mesuang penampen ipun apang tusing ngebangitang ane len.) Sia tempekan mabaris di durin ipun. Saget nengok Grembeng mebatu ane sanget gede lan tengahne nunjeb sanet dalem. Nyrengsenganne sangen tajem nganti ipun tusing bani medungkangan maju. Nganti ane paling wanene mereren dan ngeneneg manggala. Sambilage micukang jidatne, hanyud ring manah saha sirahne nguntul, ia saha wanen madungkangan maju, ngetukang tungkedne di muka, pertama ke tengawan, lantas ke kebot saha carane ane khas. Liu ane ngorahang ento makejang ngae lebih bermatabat. Ia tusing ningalin nyen dogen ane ngorahang ape-ape. Di muane tusing ada paubahan miik utawi mua ane nujuang rasa jejeh rikala ia maakin ke pangkung. Anak ane wanen tusing bane nyang bedik nganti gobane seming, nanging tusing ada ane abeni ngorahin manggala ane gagah wanen tur wicaksana. Duang dungkangan buin lan ia suba ngoyong disisi. Tengahin rasa jejeh ane tusing lumrah lan saha mata nelik, ipun ajak mekejang ngejer. Jadma-jadma ane pinih wanen mare den lakar nyegat sang manggala, nganti yening ento suba ngelanggar perjanjian, rikala ia medungkangan bincepk, bin pendo, lan ulung ke pangkung. Mulai rasa linglung, ngejer, kaikan; rasa takut ada di duur angin. Makudang-kudang jadma suba mulai mlaibang dewek.
– Taanang, Beli-beli! Ape adi maenggal-enggalan? Apa ke ene cara ragane nyaga omongan ragane? Iraga musti nuutinjadma wicak ene krana ia nawang apa ane ia laksanaang. Ia lakar dadi buduh yen ngusakang dewekne bibane. Maju, uber ia! ene pinaka baya gede lan bisa ngae suud, rintangan ane pang kuri. Nyen nawang? bisa di sisi len uli pangkung ene iraga lakar nepukin tanah lemek ane pinih luar biasa ane Ida Bhatara maksudne baang iraga. Maju! Tanpa pengorbanan, iraga tusing maan apa-apa! – Sekadi keto nasihat juru wicara lan ipun masin ngambil dua dungkangan ke mukak, ngilang ke tengah pangkung. Ane paling wanenin nutug lan lantas makejang jadma milu maclepung.
Ada ratapan, naang sakit, ulung di pangkung ane nyrengsegang miwah dalem tur linggah ene. Adiri jadma mesumah tusing ade ane bise pesu idup-idup, apa buin tanpa tatu lan tileh utuh, nanging kahuripan manusa ane seleg. Manggala entoo sanget untung. Ia magantung di bet-betan rikala ia ulung dadosne tusing ade matatu. Ia berhasil nengan dewekne lan menek pesu. Sambilange meratao, ngerenggeng lan ngeling megema macandedatan di beten, ia nengak tusing magerak, mendep bengong. Makudang-kudang jadma babak belur lan gedeg mulai ngutuk ia nanging ia tusing ngerunguang. Ipun ajak makejang agetne bisa magisiangan di punyan punyanan ane ebah mautsaha gede tenaga apang ngidaag manjat pesu. Makudang-kudang ngelah duurne ane retak manadosang getih nyeretcet pesu iling muan ipunne. Tusing ada abesik ane tileh ragane seger sajabaning manggala ento. Ipun makejang saget ngemicukang jidatne sareng manggalane lan naanang sakit banging ia nyang menekang suurne tusing. Ia mendep lan nyemak gaya reflekti uli adiri jadma wicak sejat!
Makudang-kudang galah suba liwat. Liu anak teke suba medikan. Setiap hari ade dogen ane padem. Makudang-kudang ngalahin tempekan lan mebalik.
Uli majumlah liu pas ngawitine, wantah masisa kuang liu duang dasa. Mua ipun ane lesu lan kenjel ngenahang tanta-tanda keputusasaan, tusing percaya, kenjel, lan kesedukan, nanging tusing ada ane ngomong nyang abedik. Ipun mendep sekadi manggala ipun lan terus majalan adeng. Kayang juru wicara ane semangat ento ngelengang duurne saha putus asa. Jalanne kakui keweh.
Jumlah ipun makuang sabilang wai ngantos masisa dasa. Saha mua sebet, ipun wantah ngerumuk lan meselselan boyaje ngomong.
Ipun katingalin care anak male boya je anak muani. Sakabedik nanggen tungged anak lung batisne. Saka bedik ngisiang lengen ipun saha gendongan ane matekul di baong ipun. Di lima ipun ade liu perban lan kompres. Nganti yening ipun mekita ngae pengorbanan anyar, ipun tusing bisa krana das tusing ade tongos di raga ipun anggon tatu len.
Ngantos ane paling kuat lan paling wanen di antara ipun ajak makejang suba kilangan kepercayaan lan harapen, nanging ipun nu mejuang ngejohang; luirn, ipun kengken kaden carane enjok-enjokk saha usaha gede, ngedumel, tersiksa olih rasa skit. Apa buin ane bisa ipun laksana yening ipun tusing ngidaang mawali? Buka lui keto perjuangnelan jani ngalain pejalananne?
Matan ai mengkeb. Enjok enjok nagnggon tungked, ipun saget ningalin manggala ento tusing ada di mukak ipun buin. Dungkangan len lan ipun makejang ulung ke pangkung len.
– Oh, batis tiange! oh, liman tiange! –madingehan ratepan lan rintihan. Besik suara lemah ngantos ngutuk manggala ane pantes nanging nglantur mendep.
Rikala matan ai ngenah, nengak sang manggala, katutuin olih dua jadma lianan. Cacat tur magetih ipun mebalik apang ningalin amongken liunen ane masisa, nanging ipun ane sinalih tunggilne. Ketakutan ane ngae mati lan keputusan ngebekin atin pun. Tngos ento tusing kakenal, mabukit, mabatu – tusing ada jalan ane anggo majalan masua dija-dije. Duang dina sadurungne ipun nemu sebuah jalan nanging kalahine. Manggala mimpin ipun sakadi keto.
Ipun ngenehang lui timpalne lan nyamane ane mati di pejalan ane uyut ene. Kasedihan ane pinih gede katimbang rasa sakit di batis ipun ane tusing ngidaang majaln menguasai ipun. Ipun suba nyaksiang kehancuran ipun padidi saha peningalan ipun pedidi.
juru wicara maakin manggala lan ngawitin ngomong saha suara kenjel tur ngejer ane lui rasa sakit, putus asa lan kepaitan.
– Kija iraga lakar luas jani?
Manggala ento mendep.
– Kija ragane ngabe iraga ajak makejang lan kija ragane ngabe iraga ajak makejang? Iraga manongodang raga lan kluwarga iraga di lima ragane tur nuutin ragane, ngalahin umah iragane lan sema tetua iragane ane maharap iraga ngidaang nyelamatang raga ulig kehancuran di tananh ane tandus ento. Nanging ragane suba ngancurang iraga ajak makejang nganggon cara ane lebih nyakitin. Ada satak tali kluwara di durin ragane lan jani tiangalian ada kude luinen!
– Maksud ragane makejang jadma tusing ada dini? –Munyi sang manggala tanpa menekang sirrahne.
– Kengken cara ragane adi ngidaang ngomong petakon care kene? Tingalin menek lan Tingalin! Peteng kuda luine uli iraga ane masisa di pejalanan ane malang ene! Tingalin goba iraga! Lakar luuang mati katimpang caat care kene.
– Tiang tusing ngida ninggalin ragane!
– Kenapa adi tusing ngidaang?
– Tiang Buta
Sepi ane jani karasayang ngematiang suasana.
– Apa keh agane kilangan pengelihatan rikala pajalanan ene?
– Tiang embas suba buta!
Ajaka telu nguntulang duurne saha putu asa.
Angin musim gugur matiup nakutin uli pengunungan lan ngulungan dondonan ane layu. Kabut makeber di duur perbukitan, lan saya gagak makeberan di udara dingin makabut. Mengaok petanda jelek megema. Matan ai mengkem di durin awan, ane megilir lan ngenggalan ngeohang.
Ajake telu saling neneng sahat pinih nakutin.
– Kija iraga bisa luas jani? – Muyi adiri jadma seken.
– Iraga tusing nawang!
Ring Beograd, 1901.
Untuk Proyek “Radoje Domanović” sane katerjemahang ke dalam basa Bali olih Aris Satriyan, 2022.
