(leathanach roimhe seo)

Mar sin rith an chéad lá, agus lean níos mó laethanta leis an rath céanna. Níor tharla aon rud an-tábhachtach, ach tarluithe fánacha: thit siad a gcloigeann isteach i díog, ansin isteach i trinse; scuab siad i gcoinne fálta agus toir sméara dubha; chas siad ar bhuidéil; bhris roinnt lámh agus cosa; d’fhulaing cuid acu builleanna ar a ceann. Ach tháinig deireadh leis an gcruachás seo go léir. Fágadh cúpla seanfhear ina luí marbh ar an mbóthar. “Bheadh ​​siad tar éis bás a fháil fiú dá bhfanfaidís sa bhaile, gan trácht ar an mbóthar!” a dúirt na hurlabhraithe, ag spreagadh na ndaoine eile chun leanúint ar aghaidh. Cailleadh cúpla leanbh níos lú, bliain go dhá bhliain d’aois. Chuir na tuismitheoirí a gcroí croí faoi chois go stócach toisc gurbh é toil Dé é. “Agus is lú na páistí, is lú an trua. Nuair a bhíonn siad níos óige is lú an brón. Deonaíonn Dia nach gcaillfidh na tuismitheoirí a gcuid leanaí riamh nuair a bhíonn an aois phósta sroichte acu. Má tá na páistí i ndán dóibh, is fearr go bhfaighidh siad bás go luath. Ansin níl an brón chomh mór sin! “ a thug na hurlabhraithe consól dóibh arís. Roinnt éadach fillte timpeall a gcinn agus cuireann siad comhbhrúite fuara ar a gcuid bruiseanna. D’iompair daoine eile a gcuid láimh i slingí. Bhí gach duine briste agus gearrtha suas. Bhí a gcuid éadaí crochta i raibíní, ach mar sin féin bhrúigh siad ar aghaidh go sona sásta. Bheadh ​​sé níos éasca é seo go léir a iompar mura mbeadh ocras orthu arís agus arís eile. Ach b’éigean dóibh coinneáil ar siúl.

Lá amháin, tharla rud éigin níos suntasaí.

Bhí an ceannaire ag siúl chun tosaigh, timpeallaithe ag na fir cróga sa ghrúpa. (Bhí beirt acu ar iarraidh, agus ní raibh a fhios ag aon duine cá raibh siad. Ba é an tuairim ghinearálta gur bhrath siad a gcúis agus theith siad. Uair amháin dúirt an t-urlabhraí rud éigin faoina dtréas náireach. Níor chreid ach cúpla duine go bhfuair an bheirt bás ar ar an mbealach, ach níor labhair siad a dtuairim d’fhonn gan na daoine eile a mhúscailt.) Bhí an chuid eile den ghrúpa ag teacht taobh thiar díobh. Go tobann bhí an chuma ar scornach creagach an-mhór agus domhain – duibheagán fíor. Bhí an fána chomh géar sin nár leomh siad céim chun tosaigh a thógáil. Stopadh fiú na cinn cróga gearr agus d’fhéach siad ar an gceannaire. Ag púic, sáite i smaointe lena cheann síos, chuaigh sé ar aghaidh go dána, ag cnagadh a chána chun tosaigh, ar dtús ar dheis, ansin ar chlé, ina bhealach sainiúil. Dúirt go leor gur chuir sé cuma níos dínit air fós. Níor fhéach sé ar éinne ná ní dúirt sé tada. Ar a aghaidh ní raibh aon athrú ar léiriú ná rian eagla mar a chuaigh sé níos gaire agus níos gaire don imeall. D’éirigh fiú na fir an-dána mar bhás, ach níorbh fhiú le duine rabhadh a thabhairt don cheannaire cróga críonna. Dhá chéim eile agus bhí sé ag an imeall. Ar eagla bás agus le súile leathan oscailte, tháinig crith orthu go léir. Bhí na fir cróga díreach ar tí an ceannaire a choinneáil ar ais, fiú má chiallaigh sé sárú araíonachta, nuair a sheas sé uair amháin, faoi dhó, agus tumadh isteach sa rabhain é. D’eascair ionadh, screadaíl, béicíl; fuair eagla an lámh in uachtar. Thosaigh cuid acu ag teitheadh.

– Fan, a bhráithre! Cad é an deifir? An é seo an bealach a choinníonn tú d’fhocal? Ní mór dúinn an fear ciallmhar seo a leanúint mar tá a fhios aige cad atá á dhéanamh aige. Bheadh ​​sé dÚsachtach é féin a mhilleadh. Ar aghaidh, tar éis leis! Is é seo an ghuais is mó agus b’fhéidir an ghuais dheireanach, an bac deireanach. Cé a fhios? B’fhéidir ar an taobh eile den rabhain seo go bhfaighfimid talamh iontach torthúil a bhí i gceist ag Dia dúinn. Ar aghaidh! Gan íobairt, ní bhfaighfimid áit ar bith! – sin focail chomhairle an urlabhraí agus thóg sé dhá chéim chun tosaigh freisin, ag imeacht isteach sa rabhain. Lean an duine is cróga agus ansin chuaigh gach duine eile isteach.

Bhí caoineadh, gragaíl, titim, gearánach ar fhána géar an scornach ollmhór. Chuirfeadh duine faoi mhionn nach bhfaigheadh ​​aon duine amach beo riamh, i bhfad níos lú gortaithe agus in aon phíosa amháin, ach tá saol an duine fíochmhar. Bhí an t-ádh neamhghnách ar an gceannaire. Crochadh sé ar toir mar a thit sé ionas nár gortaíodh é. D’éirigh leis é féin a tharraingt le chéile agus dreapadh amach. Agus é ag caoineadh, ag casaoid agus ag screadaíl thíos, shuigh sé gan ghluaiseacht, go ciúin ciúin. Thosaigh cúpla duine a bhí buailte agus feargach ag cur mallacht air ach níor thug sé aon aird air. Iad siúd a bhí in ann greim a choinneáil ar tor nó ar chrann agus iad ag titim, thosaigh siad ag iarraidh go dian dreapadh amach. Bhí cinn scáinte ag cuid acu ionas go raibh fuil ag sileadh as a n-aghaidh. Ní raibh aon duine i bpíosa amháin seachas an ceannaire. Chroith siad go léir air go tobann agus bhéic siad i bpian ach níor ardaigh sé a cheann fiú. Bhí sé ina thost agus ghlac sé leis an údar machnamhach a bhain le saoi dáiríre!

Ritheadh ​​roinnt ama. Bhí líon na dtaistealaithe ag éirí níos lú agus níos lú. Thóg gach lá a dola. D’fhág cuid acu an grúpa agus chas siad ar ais.

As an líon mór a thosaigh, níor fhan ach timpeall is fiche. Bhí a n-aghaidheanna gruama, ídithe ina scáthán ar chomharthaí éadóchais, amhrais, tuirse agus ocrais, ach ní dúirt éinne an oiread agus focal. Bhí siad chomh ciúin lena gceannaire agus choinnigh siad ag plodáil leo. Chroith fiú an t-urlabhraí spioradálta a cheann go géar. Bhí an bóthar deacair go deimhin.

Laghdaigh a líon go laethúil go dtí nach raibh ann ach deichniúr. Le haghaidheanna éadóchasacha, ní dhearna siad ach gearán agus gearán in ionad comhrá a dhéanamh.

Bhreathnaigh siad níos cosúla le cripteanna ná fir. Bhí cuid acu ar mhaidí croise. Choinnigh cuid acu a láimh i slingí ceangailte timpeall a gcuid muineál. Bhí bindealáin agus comhbhrúite iomadúla ar a lámha. Fiú dá mba rud é go raibh siad ag iarraidh íobairtí nua a dhéanamh, ní fhéadfaidís toisc nach raibh beagnach aon áit ar a gcorp le haghaidh aon chréacht nua.

Chaill fiú na daoine is láidre agus is cróga ina measc creideamh agus dóchas cheana féin ach bhí siad ag streachailt níos faide fós; is é sin, chuaigh siad ag caitheamh aimsire ar bhealach éigin in éineacht le sár-iarracht, ag gearán, ag crith le pian. Cad eile a d’fhéadfaidís a dhéanamh mura bhféadfaidís dul ar ais? An oiread sin íobairtí agus anois an turas a thréigean?

Tháinig clapsholas anuas. Ag siúl thart ar maidí croise, chonaic siad go tobann nach raibh an ceannaire os a gcomhair níos mó. Céim eile agus tumadh siad go léir isteach i ngort eile.

– Ó, mo chos! Ó, mo lámh! – a chlois siad sa screadaíl agus gearán. Mhallaigh guth lag amháin an ceannaire fiúntach ach ansin d’éirigh sé ina thost.

Nuair a tháinig an ghrian suas, shuigh an ceannaire ann, mar an gcéanna an lá sin nuair a roghnaíodh é. Ní raibh an t-athrú is lú ar a chuma.

Dhreap an t-urlabhraí amach as an rabhain, agus beirt eile ina dhiaidh. Mícheart agus fuilteach, chas siad timpeall le feiceáil cé mhéad a bhí fágtha, ach ba iadsan an t-aon duine. Líon eagla agus dóchas marfach a gcroí. Ní raibh an réigiún anaithnid, cnocach, creagach – gan cosáin in áit ar bith. Dhá lá sular tháinig siad ar bhóthar ach d’fhág siad ina dhiaidh é. Threoraigh an ceannaire iad ar an mbealach sin.

Shíl siad faoin iliomad cairde agus gaolta a fuair bás ar an turas uafásach seo. Rinne brón níos láidre ná an pian ina géaga cripte iad a shárú. Chonaic siad a scrios féin lena súile féin.

Chuaigh an t-urlabhraí suas chuigh an ceannaire agus thosaigh sé ag labhairt le guth tuirseach traochta lán le pian, éadóchas agus searbhas.

– Cá bhfuil muid ag dul anois?

Bhí an ceannaire ina thost.

– Cá bhfuil tú ag dul linn agus cá thug tú linn? Chuireamar muid féin agus ár dteaghlaigh i do lámha agus leanamar thú, ag fágáil taobh thiar dár dtithe agus uaigheanna ár sinsear le súil go bhféadfaimis muid féin a shábháil ón bhfothrach sa talamh lom sin. Ach scrios tú sinn ar bhealach níos measa. Bhí dhá chéad teaghlach i do dhiaidh agus féach anois cé mhéad atá ann!

– An bhfuil tú ag rá nach bhfuil gach duine anseo? – a chogar an ceannaire gan a cheann a ardú.

– Conas is féidir leat a leithéid de cheist mar sin a chur? Féach suas agus féach! Comhairigh cé mhéad againn atá fágtha ar an turas uafásach seo! Féach ar an gcruth ina bhfuil muid! B’fhearr go bhfaigheadh ​​tú bás ná a bheith cripte mar seo.

– Ní féidir liom breathnú ort!

– Cén fáth?

– Tá mé dall.

Ciúnas marbh.

– Ar chaill tú do radharc le linn an turais?

– Rugadh dall mé!

Crochadh an triúr a gcinn in éadóchas.

Shéid gaoth na fhómhair go sinistriúil trí na sléibhte agus thug sí síos na duilleoga feoite. Bhí ceo ag dul trasna na cnoic, agus sciatháin de bhfithíní ag sileadh tríd an aer fuar ceo. Bhí coganta neamhghlan ann. Bhí an ghrian faoi cheilt taobh thiar de na scamaill, a bhí ag rolladh agus ag brostú níos faide agus níos faide i gcéin.

D’fhéach an triúr ar a chéile in uafás iomlán.

– Cá bhféadfaimis dul anois? – a chogar duine go tromchúiseach.

– Níl a fhios againn!

I mBéalgrád, 1901.
Don Tionscadal “Radoje Domanović”, aistrithe ag Malachy Reynolds, 2021.