Leiðtogi (3/3)
Þannig leið fyrsti dagurinn og fleiri dagar fylgdu með sama árangri. Ekkert mjög mikilvægt gerðist, aðeins léttvægir atburðir: þeir féllu með höfuðið á undan ofan í skurð, síðan í skurð; þeir burstuðu við limgerði og brómberarunna; þeir stigu á flöskur; nokkrir brutu handleggi og fætur; sumir fengu höfuðhögg. En allar þessar kvalir voru þoldar. Nokkrir gamlir menn lágu eftir látnir á veginum. „Þeir hefðu dáið jafnvel þótt þeir hefðu verið heima, að ekki sé minnst á á veginum! sögðu talsmennirnir og hvöttu hina til að halda áfram. Nokkur smærri börn, eins til tveggja ára, fórust einnig. Foreldrarnir bældu niður hjartasár sín vegna þess að það var vilji Guðs. „Og því minni sem börnin eru, því minni er sorgin. Þegar þau eru yngri er sorgin minni. Guð gefi að foreldrar missi aldrei börn sín þegar þau hafa náð giftingaraldri. Ef börnin eru svo örlagarík, þá er betra að þau deyja snemma. Þá er sorgin ekki svo mikil!“ talsmennirnir hugguðu þau aftur. Sumir vöfðu dúkum um höfuðið og settu kalda grisjuþófa á marbletti. Aðrir báru handleggina í stroffi. Allir voru slitnir og skornir upp. Föt þeirra héngu í tætlum, en þau ýttu sér engu að síður glöð áfram. Allt þetta hefði verið auðveldara að bera ef þeir hefðu ekki verið uppfullir af hungri. En þeir urðu að halda áfram.
Dag einn gerðist eitt merkilegra.
Leiðtoginn gekk á undan, umkringdur hugrökkustu mönnum hópsins. (Tveggja þeirra var saknað og enginn vissi hvar þeir voru. Það var almenn skoðun að þeir hefðu svikið málstað sinn og flúið. Eitt sinn sagði talsmaðurinn eitthvað um skammarlegt svik þeirra. Aðeins fáir töldu að þeir tveir hefðu látist á leiðinni, en þeir sögðu ekki skoðun sína til að hræða ekki hina.) Restin af hópnum var í röð á eftir þeim. Allt í einu birtist ákaflega stórt og djúpt, grýtt gil – algjört hyldýpi. Brekkan var svo brött að þeir þorðu ekki að stíga skref fram á við. Jafnvel þeir hugrökkustu stoppuðu stutt og horfðu á leiðtogann. Hann hleypti brúnum, niðursokkinn í hugsanir með höfuðið niður, steig djarflega fram, sló stafnum fyrir framan sig, fyrst til hægri, síðan til vinstri, á sinn einkennandi hátt. Margir sögðu að þetta hefði allt gert það að verkum að hann virtist enn virðulegri. Hann horfði hvorki á neinn né sagði neitt. Á andliti hans var engin breyting á svip eða snefill af ótta þegar hann kom nær og nær brúninni. Jafnvel hinir djörfustu menn urðu fölir sem dauðinn, en enginn þorði að vara hinn hugrakka, vitra leiðtoga. Tvö skref í viðbót og hann var kominn á brúnina. Í sjúklegum ótta og með opin augu nötruðu þeir allir. Hugrökkustu mennirnirætluðu að halda aftur af leiðtoganum, jafnvel þótt það þýddi agabrot, þegar hann steig einu sinni, tvisvar og steypti sér í gilið. Það kom upp ráðaleysi, væl, öskur; óttinn náði yfirhöndinni. Sumir fóru að flýja.
– Hikiðvið, bræður! Afhverju eruði að flýta ykkur? Er þetta þannig sem þið standið við orð ykkar? Við verðum að fylgja þessum vitra manni því hann veit hvað hann er að gera. Hann væri geðveikur að meiða sjálfan sig. Áfram, á eftir honum! Þetta er stærsta og kannski síðasta hættan, síðasta hindrunin. Hver veit? Kannski hinum megin við þetta gil munum við finna stórkostlegt, frjósamt land sem Guð ætlaði okkur. Áfram! Án fórna komumst við hvergi! – svona voru ráðleggingar talsmannsins og hann tók líka tvö skref fram á við og hvarf út í gilið. Hinir hugrökkustu fylgdu á eftir og svo hlupu allir hinir inn.
Það voru veltur, væl, og stunur í bröttu hlíðinni í þessu mikla gljúfri. Maður hefði svarið því að enginn myndi nokkurn tímann komast út lifandi, því síður ómeiddur og í heilu lagi, en mannlífið er lífseigt. Leiðtoginn var óvenju heppinn. Hann hékk á runnum þegar hann féll svo hann meiddist ekki. Honum tókst að taka sig saman og klifra út. Á meðan væl, stunur og grátur ómuðu fyrir neðan sat hann hreyfingarlaus og þögull. Nokkrir sem voru barðir og reiðir fóru að bölva honum en hann gaf ekki gaum. Þeir sem voru heppnir gátu haldið í runna eða tré á meðan þeir féllu og fóru að reyna ákaft að klifra út. Sumir fengu gat á hausinn þannig að blóð rann úr andlitum þeirra. Það var enginn í einu lagi nema leiðtoginn. Allt í einu urðu þeir allir pirraðir og stynjuðu af angist en hann lyfti ekki einu sinni höfðinu. Hann þagði og tók upp hugsandi stellingu alvöru spekings!
Nokkur tími leið. Ferðamönnum fór að fækka og fækka. Hver dagur tók sinn toll. Sumir yfirgáfu hópinn og sneru til baka.
Af þeim mikla fjölda sem byrjaði voru aðeins um tuttugu eftir. Hörð, örmagna andlit þeirra endurspegluðu merki um örvæntingu, efa, þreytu og hungur, en enginn sagði eins mikið og orð. Þeir þögðu eins og leiðtogi þeirra og héldu áfram að ganga. Jafnvel hressi talsmaðurinn hristi höfuðið örvæntingarfullur. Vegurinn var sannarlega erfiður.
Þeim fækkaði daglega þar til þeir voru aðeins tíu. Með niðurdrepandi andliti, stynjuðu þeir aðeins og kvörtuðu í stað þess að spjalla.
Þeir líktust meira örkumlum en körlum. Sumir voru á hækjum. Sumir héldu handleggjum sínum í stroffi sem var fest um hálsinn. Á höndum þeirra voru fjölmörg sárabindi og grisjuþófar. Jafnvel þótt þeir hefðu viljað færa nýjar fórnir, gátu þeir það ekki vegna þess að það var nánast ekkert pláss á líkama þeirra fyrir ný sár.
Jafnvel þeir sterkustu og hugrökkustu höfðu þegar misst trúna og vonina, en þeir börðust enn lengra; það er að segja, þeir komu sér áfram á einhvern hátt með mikilli áreynslu, kvartandi, þjáðir af sársauka. Hvað annað gætu þeir gert ef þeir gætu ekki farið til baka? Svo margar fórnir og nú að yfirgefa ferðina?
Rökkur lækkaði. Þeir höltruðu á hækjum og sáu allt í einu að leiðtoginn var ekki lengur fyrir framan þá. Enn eitt skrefið og þeir steyptu sér allir í annað gil.
– Ó, fóturinn minn! Ó, höndin mín! – endurómaði væl og stunur. Ein veik rödd bölvaði meira að segja hinum verðuga leiðtoga en þagnaði svo.
Þegar sólin kom upp, sat þar foringinn, eins og þann dag er hann var valinn. Það var ekki minnsta breyting á útliti hans.
Talsmaðurinn klifraði upp úr gljúfrinu á eftir tveimur öðrum. Afskræmdir og blóðugir sneru þeir við til að sjá hversu margir voru eftir, en þeir voru þeir einu. Dauðalegur ótti og vonleysi fyllti hjörtu þeirra. Svæðið var óþekkt, hæðótt, grýtt – engir stígar neins staðar. Tveimur dögum áður höfðu þeir komið á veg en skilið hann eftir. Leiðtoginn leiddi þá þá leið.
Þeir hugsuðu um marga vini og ættingja sem höfðu látist í þessari hræðilegu ferð. Sorgin sem var sterkari en sársaukinn í örkumlum útlimum þeirra yfirbugaði þá. Þeir höfðu orðið vitni að eigin eyðileggingu með eigin augum.
Talsmaðurinn gekk upp að leiðtoganum og byrjaði að tala með þreytu, skjálfandi rödd fulla af sársauka, örvæntingu og biturð.
– Hvert erum við að fara núna?
Leiðtoginn þagði.
– Hvert ertu að fara með okkur og hvert hefur þú komiðokkur? Við settum okkur og fjölskyldur okkar í þínar hendur og fylgdum þér og skildum eftir heimili okkar og grafir forfeðra okkar í von um að við gætum bjargað okkur frá glötun í þessu hrjóstruga landi. En þú hefur eyðilagt okkur á verri hátt. Það voru tvö hundruð fjölskyldur á bak við þig og sjáðu nú hvað þær eru margar!
– Þú meinar að allir séu ekki hér? – muldraði leiðtoginn án þess að lyfta höfði.
– Hvernig geturðu spurt slíkrar spurningar? Horfðu upp og sjáðu! Teldu hversu mörg okkar eru eftir á þessari óheppilegu ferð! Sjáðu í hvaða formi við erum! Það væri betra að hafa dáið en að vera svona fatlaður.
– Ég get ekki séð þig!
– Af hverju ekki?
– Ég er blindur.
Dauðaþögn.
– Misstirðu sjónina á ferðinni?
– Ég fæddist blindur!
Þeir þrír hengdu höfðið í örvæntingu.
Haustvindurinn blés ógnvekjandi í gegnum fjöllin og dró niður visnuð laufblöð. Þoka sveif yfir hæðunum og vængir hrafna blöktu í gegnum kalt, þokuloftið. Óvænt væl ómaði. Sólin var falin á bak við skýin, sem voru að flýta sér lengra og lengra.
Þeir þrír horfðu hvor á annan í algjörri skelfingu.
– Hvert getum við farið núna? – muldraði einn alvarlegur.
– Við vitum það ekki!
Í Belgrad, 1901.
Fyrir „Radoje Domanović“ verkefnið þýtt af Dagbjörtu Gísladóttir, 2022.
Leiðtogi (2/3)
Daginn eftir komu allir saman sem höfðu hugrekki til að fara í langa ferð. Meira en tvö hundruð fjölskyldur komu á þann stað sem var tilnefndur. Aðeins örfáir voru eftir heima til að sjá um gömlu heimaslóðirnar.
Það var sannarlega sorglegt að horfa á þennan fjölda vansæla manna sem bitur ógæfa hafði neytt til að yfirgefa landið sem það fæddist í og grafir forfeðra þeirra voru í. Andlit þeirra voru hrörleg, slitin og sólbrennd. Þjáning margra langra erfiðra ára sýndi áhrif sín á þau og gaf mynd af eymd og biturri örvæntingu. En einmitt á þessu augnabliki sást fyrsti vonarglampinn – í bland við heimþrá að vísu. Tár streymdi niður hrukkað andlit fárra gamalmenna sem andvarpuðu örvæntingarfullt og hristu höfuðið með illum forboðum. Þeir vildu frekar vera þar í einhvern tíma lengur, svo að þeir gætu líka dáið meðal þessara steina í stað þess að leita að betra heimalandi. Margar konur syrgdu hátt og kvöddu látna ástvini sína sem þær voru að yfirgefa.
Mennirnir voru að reyna að sýnast hugrakkir og hrópuðu: – Jæja, viltu halda áfram að svelta í þessu fordæmda landi og búa í þessum kofum? – Þeir hefðu í raun og veru helst viljað taka með sér allt bölvaða svæðið og aumingjakofana ef það hefði verið hægt.
Það var venjulegur hávaði og hróp eins og í hverjum fjölda fólks. Bæði karlar og konur voru eirðarlaus. Börnin öskruðu í vöggum á baki mæðra sinna. Meira að segja búfénaðurinn var dálítið órólegur. Það var ekki mikið af nautgripum, kálfur hér og þar, og svo magur og lúinn hestur með stórt höfuð og feita fætur sem þeir voru að hlaða gömlum mottum, töskum og jafnvel tveimur sekkum yfir burðarhnakkinn, svo að greyið dýrið sveiflaðist undir þyngdinni. Samt tókst því að vaka og hneggja af og til. Aðrir voru að ferma asna; börnin voru að toga í hunda í taumum. Talandi, öskrandi, bölvandi, vælandi, grátandi, geltandi, hneggjandi–allt var í gangi. Jafnvel asninnhneggjaði nokkrum sinnum. En foringinn kom ekki upp einu orði, eins og allt málið kæmi honum ekkert við. Algjör vitur maður!
Hann sat bara hugsi og hljóður, með höfuðið niður. Nú og þá hrækti hann á jörðina; það var allt. En vegna undarlegrar framkomu hans jukust vinsældir hans svo mikið að allir hefðu farið í gegnum eld og vatn, eins og sagt er, fyrir hann. Hægt var að heyra eftirfarandi samtöl:
– Við ættum að vera ánægð að hafa fundið slíkan mann. Hefðum við farið á undan án hans, Guð forði okkur! Við hefðum farist. Hann hefur alvöru greind, ég segi þér! Hann þegir. Hann hefur ekki sagt orð enn! – sagði einn á meðan hann horfði á leiðtogann með virðingu og stolti.
– Hvað skyldi hann segja? Sá sem talar mikið hugsar ekki mikið. Snjall maður, það er á hreinu! Hann veltir aðeins fyrir sér og segir ekkert, – bætti annar við á meðan hann horfði á leiðtogann með lotningu.
– Það er ekki auðvelt að leiða svona marga! Hann þarf að safna hugsunum sínum því hann er með stórt starf á höndum sér, – sagði sá fyrsti aftur.
Það var kominn tími til að byrja. Þeir biðu þó um stund, hvort einhver annar myndi skipta um skoðun og koma með þeim, en þar sem enginn kom, gátu þeir ekki setið lengur.
– Eigum við ekki að fara af stað? – spurðu þeir leiðtogann.
Hann stóð upp án þess að segja orð.
Hugrökkustu mennirnir hópuðust strax í kringum hann til að vera við hlið hans ef hættu eða neyðarástandi steðjaði að.
Leiðtoginn hleypti brúnum með höfuðið niður, tók nokkur skref og sveiflaði stafnum sínum fram fyrir sig á virðulegan hátt. Hópurinn færði sig á eftir honum og hrópaði nokkrum sinnum: „Lengi lifi leiðtogi okkar! “ Hann tók nokkur skref í viðbót og rakst á girðinguna fyrir framan bæjarhúsið. Þar stoppaði hann náttúrulega; þannig að hópurinn hætti líka. Leiðtoginn vék síðan aðeins til baka og sló stafnum sínum nokkrum sinnum á girðinguna.
– Hvað viltu að við gerum? – spurðu þeir.
Hann sagði ekkert.
– Hvað ættum við að gera? Rífið niður girðinguna! Það er það sem við eigum að gera! Sérðu ekki að hann hefur sýnt okkur með stafnum sínum hvað við eigum að gera? – hrópuðu þeir sem stóðu í kringum leiðtogann.
– Þarna er hliðið! Þarna er hliðið! – öskruðu börnin og bentu á hliðið sem stóð á móti þeim.
– Þegiði, róleg, börn!
– Guð hjálpi okkur, hvað er í gangi? – nokkrar konur signuðu sig.
– Ekki orð! Hann veit hvað á að gera. Rífið niður girðinguna!
Á augabragði var girðingin niðri eins og hún hefði aldrei verið þar.
Þeir fóru framhjá girðingunni.
Varla höfðu þeir farið hundrað skref þegar leiðtoginn hljóp inn í stóran þyrnirunna og nam staðar. Með miklum erfiðleikum tókst honum að rífa sig út og byrjaði síðan að slá stafinn í allar áttir. Enginn haggaðist.
– Og hvað er nú málið? – hrópuðu þeir sem voru aftarlega.
– Klippum niður þyrnirunnan! – hrópuðu þeir sem stóðu í kringum leiðtogann.
– Þarna er vegurinn, á bak við þyrnirunnana! Þarna er hann! – öskruðu börnin og jafnvel margir sem voru aftast í hópnum.
– Þarna er vegurinn! Þarna er vegurinn! – hlógu þeir sem voru í kringum leiðtogann og hermdu reiðilega eftir. – Og hvernig getum við blindir menn vitað hvert hann leiðir okkur? Það geta ekki allir gefið skipanir. Leiðtoginn þekkir bestu og beinustu leiðina. Klippum niður þyrnirunnan!
Þeir hlupu inn til að ryðja brautina.
– Úff, – hrópaði einhver sem var stunginn af þyrni og einhver annar sem fékk brómberjagrein í andlitið.
– Bræður, þið getið ekki fengið eitthvað fyrir ekki neitt. Maður þarf að reyna á sig aðeins til að ná árangri, – svöruðu þeir hugrökkustu í hópnum.
Þeir brutust í gegnum kjarrið eftir mikla áreynslu og héldu áfram.
Eftir að hafa ráfað aðeins lengra komust þeir aðannari minni girðingu. Hún var líka rifin niður. Síðan héldu þeir áfram.
Mjög stuttfjarlægð var farin fyrsta daginn vegna þess að þau þurftu að yfirstíga nokkrar svipaðar hindranir. Og allt þetta á litlum mat því sumir höfðu bara komið með þurrkað brauð og smá ost á meðan aðrir höfðu bara brauð til að seðja hungrið. Sumir áttu alls ekkert. Sem betur fer var sumartími þannig að þau fundu ávaxtatré hér og þar.
Þrátt fyrir að stuttum spotta hefði verið náðvoru allir mjög þreyttir. Engar stórhættur komu upp og engin slys urðu heldur. Í svona stóru verkefni verða auðvitað eftirfarandi atburðir að teljast smámunir: þyrni stunginn í vinstra auga einnar konu, sem hún huldi rökum klút; eitt barn rak fótinn í trjástump og svo grenjaði það og haltraði; gamall maður rakst á brómberarunna og tognaði á ökkla; eftir að malaður laukur var settur á hann, þoldi maðurinn sársaukann af kappi og hallaði sér á stafinn sinn og haltraði hraustlega fram á bak við foringjann. (Satt að segja sögðu nokkrir að gamli maðurinn væri að ljúga um ökklann, að hann væri bara að þykjast vegna þess að honum langaði að fara til baka.) Fljótlega voru aðeins fáir sem voru ekki með þyrn í handleggi eða a rispað andlit. Karlarnir þoldu þetta allt hetjulega á meðan konurnar bölvuðu sömu stundina sem þær fóru og börnin grétu, eðlilega, vegna þess að þau skildu ekki allt þetta strit ogað þessi sársauki yrði ríkulega verðlaunaður.
Öllum til mikillar hamingju og gleði kom alls ekkert fyrir leiðtogann. Satt að segja, ef við eigum að segja satt, þá var hann mjög verndaður, en samt var maðurinn einfaldlega heppinn. Fyrstu nóttina á tjaldstæðinu báðu allir og þökkuðu Guði fyrir að ferð dagsins hafi heppnast vel og að ekkert, ekki einu sinni hin minnsta ógæfa, hafi komið yfir leiðtogann. Þá tók til máls einn hinn hugrakkasti maður. Andlit hans hafði verið rispað af brómberarunna, en hann veitti því einfaldlega enga athygli.
– Bræður, – byrjaði hann. – Dagsferð er farsæl að baki, Guði sé lof. Vegurinn er ekki auðveldur, en við verðum að þola það því við vitum öll að þessi erfiði vegur mun leiða okkur að hamingju. Megi almáttugur Guð vernda leiðtoga okkar frá hvers kyns skaða svo að hann geti haldið áfram að leiða okkur farsællega.
– Á morgun mun ég missa annað augað ef hlutirnir fara eins og í dag! – sagði ein kvennanna reiðilega.
– Úff, fóturinn minn! – grét gamli maðurinn, hvattur af ummælum konunnar.
Börnin héldu áfram að væla og gráta og mæðurnar áttu erfitt með að þagga niður í þeim svo að í talsmanninum heyrðist.
– Já, þú munt missa annað augað, – hann sprakk af reiði, – og þú gætir mist bæði! Það er ekki mikil ógæfa fyrir eina konu að missa augun fyrir svona frábæran málstað. Þú ættir að skammast þín! Hugsarðu aldrei um velferð barna þinna? Helmingur okkar gæti farist í þessu ferðalagi! Hverju skiptir það? Hvað er eitt auga? Hvaða gagn hafa augu þín þegar það er einhver sem gætir okkur og leiðir okkur til hamingju? Eigum við að yfirgefa verkefni okkar eingöngu vegna auga þíns og fótleggs gamla mannsins?
– Hann lýgur! Gamli maðurinn lýgur! Hann er aðeins að þykjast svo hann geti farið til baka, – ómuðu raddir frá öllum áttum.
– Bræður, hver sem ekki vill fara lengra, – sagði talsmaðurinn aftur, – leyfið honum að fara til baka í stað þess að kvarta og æsa okkur hina. Hvað mig varðar ætla ég að fylgja þessum vitra leiðtoga svo lengi sem eitthvað er eftir í mér!
– Við fylgjumst öll með! Við munum öll fylgja honum svo lengi sem við lifum!
Leiðtoginn þagði.
Allir fóru að horfa á hann og hvísla:
– Hann er niðursokkinn í hugsunum sínum!
– Vitur maður!
– Sjáðu ennið á honum!
– Og alltaf að hleypa brúnum!
– Alvarlegur!
– Hann er hugrakkur! Það sést á öllu sem hann gerir.
– Þú getur sagt það aftur! Allskonar girðingar og brýr – hann plægir í gegnum þetta allt. Hann slær dapurlega í stafinn sinn án þess að segja neitt, og þú verður að giska á hvað hann hefur í huga.
Leiðtogi (1/3)
Bræður og vinir, ég hef hlustað á allar ræður ykkar, svo ég bið ykkur nú að hlusta á mig. Allar umræður okkar og samtöl eru einskis virði svo lengi sem við erum áfram á þessu ófrjósama svæði. Í þessum sanda jarðvegi og á þessum steinum hefur ekkert getað vaxið, jafnvel þegar rigningarár voru, hvað þá í þessum þurrka, sem ekkert okkar hefur séð áður. Hversu lengi munum við koma saman svona og tala til einskis? Nautgripirnir eru að deyja án matar og fljótlega munum við og börnin okkar svelta líka. Við verðum að finna aðra lausn sem er betri og skynsamlegri. Ég held að það væri best að yfirgefa þetta þurra land og halda út í heiminn til að finna betri og frjósamari jarðveg því við getum einfaldlega ekki lifað svona lengur.
Þannig talaði einn íbúi í einhverju ófrjósömu héraði einu sinni með þreyttri röddu á einhverjum fundi. Hvar og hvenær það var kemur þér eða mér ekki við, held ég. Það er mikilvægt að trúa mér að það hafi gerst einhvers staðar í einhverju landi fyrir löngu og það er nóg. Satt að segja hélt ég einhvern tímann að ég hefði einhvern veginn fundið upp alla þessa sögu, en smátt og smátt losaði ég mig við þá viðbjóðslegu blekkingu. Nú trúi ég því algjörlega að ég ætli að segja frá því sem raunverulega gerðist og hlýtur að hafa gerst einhvers staðar og einhvern tímann og að ég hefði aldrei með neinum hætti getað gert það upp.
Hlustendurnir, með föl, hrörleg andlit, og tóm, drungaleg, næstum óskiljanleg augnaráð, með hendur undir belti, virtust lifna við við þessi viturlegu orð. Hver og einn var þegar búinn að ímynda sér að hann væri staddur innan um einhvers konar töfra, í paradísarlandi þar sem launin fyrir erfiða vinnu yrðu ríkuleg uppskera.
– Hann hefur rétt fyrir sér! Hann hefur rétt fyrir sér! – hvíslaðu örmagna raddirnar úr öllum áttum.
– Er þessi staður ná…lægt? – út úr horni heyrðist langdreginn muldur.
– Bræður! – Byrjaði annar með heldur sterkri röddu. – Við verðum að fylgja þessum ráðum strax því við getum ekki lifað svona lengur. Við höfum stritað og reynt mikið á okkur sjálf, en allt hefur verið til einskis. Við höfum sáð fræi sem hefði verið hægt að nota til matar, en flóðin komu og skoluðu fræinu og moldinni frá hlíðunum þannig að aðeins voru eftir ber grjót. Eigum við að vera hér að eilífu og vinna frá morgni til kvölds aðeins til að vera svangir og þyrstir, naktir og berfættir? Við verðum að leggja af stað og leita að betri og frjósamari jarðvegi þar sem erfiðisvinna mun skila mikilli uppskeru.
– Förum! Við skulum fara strax því að þessi staður er ekki hæfur til að búa á lengur!
Hvísl kom upp og hver maður fór að ganga í burtu án þess að hugsa hvert hann væri að fara.
– Bíðið, bræður! Hvert eruð þið að fara? – fyrsti ræðumaðurinn byrjaði aftur. – Auðvitað verðum við að fara, en ekki svona. Við verðum að vita hvert við erum að fara. Annars gætum við lent í verri stöðu en nú í stað þess að bjarga okkur sjálfum. Ég legg til að við veljum leiðtoga sem við verðum allir að hlýða og mun vísa okkur bestu og beinustu leiðina.
– Við skulum velja! Veljum einhvern strax, – heyrðist út um allt.
Fyrst núna kom upp rifrildi, algjör ringulreið. Allir töluðu og enginn hlustaði eða gat heyrt neitt. Þeir byrjuðu að skipta sér í hópa, hver og einn muldraði við sjálfan sig og svobrutust einnig hóparnir í sundur. Tveir og tveir byrjuðu þeir að taka í handlegginn á hvor öðrum, tala saman, reyna að sanna eitthvað, draga í hvorn annan ogþagga niður í hinum. Síðan komu þeir allir saman aftur, og töluðu saman.
– Bræður! – skyndilega ómaði sterk rödd sem tók yfir allar hinar hásu, daufu raddirnar. – Við getum ekki komist að neinum samningief við höldum svona áfram. Það eru allir að tala og enginn hlustar. Veljum leiðtoga! Hvern á meðal okkar getum við valið? Hver af okkur hefur ferðast nóg til að þekkja vegina? Við þekkjumst allir vel og samt sem áður myndi ég ekki setja mig og börnin mín undir stjórn neins manns hér. Frekar, segðu mér hver þekkir þennan ferðalang þarna sem hefur setið í skugga á brún vegarins síðan í morgun?
Þögn féll. Allir sneru sér að ókunnuga manninum og litu á hann frá toppi til táar.
Ferðalangurinn, miðaldra, með dapurt andlit sem varla sást fyrir skeggi og síðu hári, sat og þagði eins og áður, niðursokkinn í hugsunum og bankaði af og til með stóra stafnum sínum í jörðina.
– Í gær sá ég þennan sama mann með ungan dreng. Þeir héldu í hönd hvors annars og fóru niður götuna. Og í gærkvöldi fór drengurinn úr þorpinu en ókunnugi maðurinn gisti hér.
– Bróðir, við skulum gleyma þessum kjánalegu smámunum svo við töpum ekki tímanum. Hver sem hann er, hann kemur frá fjarlægum stað, þar sem ekkert okkar þekkir hann, og hann veit örugglega stystu og bestu leiðina til að leiða okkur. Það er mitt álit að hann sé mjög vitur maður því hann situr þarna þegjandi og hugsar. Einhver annar hefði nú þegar verið búinn að pæla í okkar málum tíu sinnum eða oftar núna eða hefði byrjað að tala við einhvern okkar, en hann hefur setið þarna allan tímann alveg einn og ekkert sagt.
– Auðvitað situr maðurinn rólegur vegna þess að hann er að hugsa um eitthvað. Það getur ekki verið annað en að hann er mjög vitur, – samsinntu hinir og fóru að rannsaka ókunna manninn aftur. Hver og einn hafði fundið ljómandi eiginleika í honum, sönnun um ótrúlega greind hans.
Ekki fór mikill meiri tími í að spjalla, og að lokum voru allir sammála um að best væri að spyrja þennan ferðalang – sem þeim sýndist Guð hafa sent til að leiða þá út í heiminn til að leita að betra landsvæði og frjósamari jarðvegi. Hann ætti að vera leiðtogi þeirra og þeir myndu hlusta á hann og hlýða honum án efa.
Þeir völdu úr sínum hópi tíu menn sem áttu að fara til ókunnuga mannsins til að útskýra ákvörðun þeirra fyrir honum. Þessi sendinefnd átti að sýna honum hina ömurlegu stöðu mála og biðja hann um að vera leiðtogi þeirra.
Svo fóru þeir tíu og hneigðu sig auðmjúklega. Einn þeirra byrjaði að tala um ófrjósaman jarðveg svæðisins, um þurru árin og eymdina sem þeir voru allir í. Hann endaði á eftirfarandi hátt:
– Þessar aðstæður neyða okkur til að yfirgefa heimili okkar og land og flytja út í heiminn til að finna betra heimaland. Einmitt á þessari stundu þegar við loksins náðum samkomulagi, virðist sem Guð hafi sýnt okkur miskunn, að hann hafi sent þig til okkar – þú, vitur og verðugur ókunnur maður – og að þú munt leiða okkur og frelsa okkur frá eymd okkar. Í nafni allra íbúanna hér biðjum við þig um að vera leiðtogi okkar. Hvert sem þú gætir farið fylgjumst við með. Þú þekkir vegina og fæddist svo sannarlega í hamingjusamari og betri heimalandi. Við munum hlusta á þig og hlýða öllum skipunum þínum. Ætlar þú, vitri ókunni maður, að samþykkja að bjarga svo mörgum sálum frá glötun? Verður þú leiðtogi okkar?
Í gegnum allaþessaræðu, lyfti hinn viti ókunni maður aldrei höfði. Allan tímann var hann í sömu stöðu og þeir höfðu fundið hann í. Höfuðið var lækkað, hann kinkaði kolli og sagði ekkert. Hann sló bara stafnum sínum í jörðina af og til og hugsaði. Þegar ræðunni var lokið muldraði hann stutt og hægt án þess að skipta um stöðu:
– Ég mun hjálpa!
– Getum við farið með þér að leita að betri stað?
– Það getið þið! – hélt hann áfram án þess að lyfta upp höfði.
Áhugi og þakklæti vaknaði núna, en ókunnugi maðurinn sagði ekki orð við neinu af því.
Hinir tíu upplýstu hópnum um árangur sinn og bættu við að fyrst núna sáu þeir hvílíka visku þessi maður bjó yfir.
– Hann hreyfði sig ekki einu sinni af staðnum eða lyfti höfðinu að minnsta kosti til að sjá hver var að tala við hann. Hann sat aðeins rólegur og hugleiddi. Við öllu tali okkar og þakklæti sagði hann aðeins sexorð.
– Algjör spekingur! Sjaldgæf greind! – hrópuðu þeir glaðir frá öllum hliðum og héldu því fram að Guð sjálfur hefði sent hann sem engil af himnum til að bjarga þeim. Allir voru staðfastlega sannfærðir um árangur undir slíkum leiðtoga sem ekkert í heiminum gat truflað. Og því var ákveðið að leggja af stað daginn eftir í dagrenningu.
Ketua (3/3)
Hari pertama ko’ hari-hari selapas nei berlalu macam bioso pa. Nyak ruun masalah oyo jadi, masalah bioso jo; segaai labu’ ta’ diom parit; lapas ae posok lebak, ko’ terua duri beri irom; tetindak duri, ruun antara segaai opok tangan ko’ betis, ruun teruak tekook. Tapi teko segaai harungi sengsara ae. Ruun jomo to’o penebiarin ta’ sedi laan sampai ngemban. Bara endangan dela ae „Munraai no ajal, ta’ ruma’ pan segaai buli ngemban, iyen lagi mun ta’ sedi laan“ lek nei muan kesedaran supaya debagi nerusin laan segaai. Ruun peranak dekauk ko’ duo taun, ngemban pan. Iyang ko’ mak peranak ae nahan pedi atei ko’ mikir sememon tu kehendak Tuhan. Bara endangan dela ae lagi “Mun lakan diki peranak ae ngemban, nyak dangei tereso sedih bi sebab segaai masih diki. Tuhan ngenugerahkan kam anak sampai segaai buli kawin. Tapi mun peranak kenendo’ lek Tuhan mun segaai masih diki, alap lagi segaai ngemban lakan diki. Jadi nyak kan engkerso sedih bana!” supaya iyang mak yang ngemban anak segaai, nyak dangai sedih. Ruun lagi antara segaai mungkus tekook ko’ kain sajuk supaya alap dekiit tekook segaai tereso. Yang lain malut tangan segaai anu opok. Lemaan pan pingka’-pingka’. Pakaian mae’ae mitu no berhambur, tapi segaai kakal nolak nei ko’ perasaan sanang atei. Sememon tu akan jadi lagi sanang mun segaai nyak payah marik tung mangan sebelum nei. Tapi terpaksa segaai nerusin pan.
Dembangi ae, ruun perkara oyo jadi.
Ketua ae lemaan ta’ bunda’, niapit le’ ban pedelaan anu bani-bani antara sememon. (Ruun duangan lei rungai, nyak ruun siyen-siyen pan ngerati pinggo segaai. Eko mara’ duangan ae raai mengkhianat ko’ raai lelaai. Dela anu betutur ae mara’ ko’ malu jo gaya segaai lelaai ae. Ruun pan debagi pesoyo segaai raai ngemban ta’ laan, tapi segaai nyak bani bersuara suyapa debagi nyak ngendolek). Debagi ta’ bukut. Tiba-tiba teketo segaai gaung ko’ batu oyo bana. Cerun ae curam bana sampai segaai nyak bani kan ngelengka ta’ bunda’ lagi. Anu pedelaan paling bani pan beranti sambil ngenda’ ta’ ketua segaai. Berkerut lendo nei, seakan ko’ mikir bana sambil nundukkin tekook nei, iyo ko’ bani lemaan ta’ bunda’, pusing kuanan, pusing gibang, ko’ cara ne kandiri. Eko mara’ ae buat nei teketo lagi hebat. Iyo nyak ngenda siyen-siyen atau betutur iyen-iyen sama sekali. Ta’ muo nei tenang jo, nyak tenaau bila makin sikot ko’ curam ae. Ban pedelaan paling bani pan nyak tenaau, tapi nyak ruun endangan pan bani kan mara’ ta’ ketua anu pintar laagi bani ae. Lemaan lagi iyo dua langka’ ta’ bunda, bana-bana sikot ta’ hujung curam no yo. Ban pedelaan paling bani ngentan ketua ae pan, baya nei ngelanggar peraturan, ngelengka’ lagi yo dekauk langka’, duo langka’, tarus labuk yo ta’ diom gaung ae. Debagi tenaau, bingung, ngera. Ruun pan kan lelaai no.
– Ngagad do, denakan! Nginei kam kelam kabut bana? Begitu ka kam nepati janji bi? Kitei patut nei nuut ketua tei tu sebab iyo ngerati iyen buat nei. Belo’on no yo mun yo monok diri nei. Mari, tuut tei yo! Mungkin itu no rintangan paling akhir kitei teruak. Siyen ngerati? Mungkin ta’ dembila’ mae’ae ruun tampat ko’ tanak alap yang benuan le’ Tuhan ta’ kitei. Mari! Mun nyak ruun pengorbanan, nyak kan maju kitei! -Lapas jo dela ae betutur, yo tarus ngelumpat nuut ketua segaai, nyak teketo no. Ban pedelaan bani-bani sememon nuut ngelumpat.
Telake soro segaai nangis, sedih ta’ sedi gaung ae. Ruun pan mara’ nyak endangan pan kole’ peluak lakan gaung ae lum-lum, lagi-lagi mun kepedian, tapi jomo eko pan tabah tek. Ketua ae bana-bana bernasib alap. Iyo tergantung ta’ semak waktu iyo labuk, jadi iyo nyak iyen-iyen. Iyo narik ban semak samun, tarus tekole’ nei meneik. Sambil soro-soro jomo bergema nangis ta’ diak, iyo nengkook jo sanyam sambil nunduk tekook nei, nyak bergerak. Jomo debagi ngendole ta’ iyo tapi nyak padulan nei. Ruun debagi jomo anu nuut iyo ngelumpat sampat ngentan ta’ semak samun mae’ae, jadi segaai teko peluak ko’ selamat. Ruun antara segaai anu ngelumpat raai pesak tekook, laak ngelansit lakan muo. Nyak ruun pesikot ketua ae, endangan-endangan jo yo lengkook. Segaai ngerut lendo segaai ko’ naan pedih tapi nyak ketua ae ngangkat tekook nei. Iyo sanyam jo sambil nengkook akan jomo pintar bana.
Beberapa bangi berlalu. Makin dekiit segaai. Setiap hari ruun jo masalah nei. Ruun ngembanan kumpulan ae, ruun pan pusing balik, molek.
Lakan eko-eko segaai nuut mula-mula ae, betiru duom puuh jo temban lagi. Ruo segaai lemah, latih, seakan ko’ putus asa, ragu, latih, lengantu, tapi nyak ruun endangan pan betutur iyan-iyen. Segaai sanyam jo masam ko’ ketua gaai ko’ tarus lemaan jo. Dela anu semangat betutur lakan mula pan geleng-geleng tekook nei jo. Laan tu memang payah.
Makin hari makin dekiit segaai sampai sepuuh dangan jo temban. Ko’ muo hampa, ingor jo segaai tapi nyak no betutur antara segaai.
Sengsara bana segaai neenda’. Ruun makei tungkat. Ruun ngentan tangan sambil makei kain benangkus ta’ tangan ko’ kelong. Tangan segaai eko bana pembalut. Biarpan segaai sanggup berkorban lagi, nyak buli no sebab badan segaai nyak buli no nanggung kepedian.
Debagi anu daras-daras pan rei nyak besoyo no tapi segaai masih lagi nuut: biarpan bega’ae, eko bana tuturan segaai tapi ngusaha bana pan segaai. Iyen lagi buli buat gaai mun nyak buli molek? Eko bana no pengorbanan segaai, betiru kan pikir nembanin laan tu lagi?
Songom no. Pingka’-pingka’ segaai, tiba-tiba nyak teketo gaai no ketua gaai ta’ bunda’. Dekauk langkah lagi nendo’, labuk lagi segaai ta’ diom gaung sediri.
– Oh betis ku! Oh, tangan ku! – tekale soro kepedian. Ruun endangan ko’ soro nyak bermaya betutur nyak alap pasal ketua ae tapi lapas ae sanyam sememon.
Sensaung nei, nengkook ketua ae, somo lakan ko’ mula-mula segaai nemu ko’ nook iyo jadi ketua. Nyak ruun dekiit pan berubah.
Wakil segaai betutur ae peluak lakan semak ae, tenurut lek duangan lagi. Dalam keadaan nyak terurus ko’ gelaak, pusing gaai ngenda’ dangei eko lagi segaai temban, tapi segaai jo yang temban. Bana-bana tenaau ko’ putus asa no segaai. Tampat segaai betiru tu nyak terati gaai minggo, berbukit, berbatu – nyak ruun laan minggo-minggo. Duombangi sebelum ae, segaai rei nemu laan tapi ketua segaai mo’o segaai lemaan jo, nyak padul ta’ laan anu bei ketemu segaai ae.
Ingot segaai ta’ seek ko denakan anu raai no gamban sepanjang laan segaai tu. Sedih lagi tereso bana bagi segaai lakan pedih ta’ badan segaai biarpan segaai rai no lumpuh. Segaai raai no ngenda’ piyen kemusnahan antara segaai ta’ bunda’ moto segaai kan diri.
Wakil segaai betutur ae ngogo ta’ ketua gaai betutur ko’ soro latih ko’ tenaau penok ko’ reso pedih, sedih ko’ putus asa.
– Kan pingo kitei tu betiru?
Ketua sanyam jo.
– Pinggo ko kan mo’o ko’ enggo bo’o no kami tu? Kami ko’ keluarga kami berkorban nuut kau, nembanan ruma’ ko’ suku sakat kami supaya kami teko nyelamat diri kami lakan tanah nyak alap ae. Tapi ko buat kami lagi sengsara. Akan dua atus keluarga ta’ bukut no, tapi enda’ no netiru dangei jo temban!
– Maksud no nyak ruun sememon mitu? – bara’ ketua ae sambal nunduk tekook nei.
Nginei ko nilou bega’ae? Ngenda’ dok kau! Kiroon no dangei jo kami temban garagara nuut ta’kau! Ngenda ko ta’ keadaan kami! Alap lagi matei lakan nyak teko lemaan begitu.
– Aku nyak teko ngenda kau!
– Nginei nyak?
– Aku pisok.
Sanyam sememon.
– Kau pisok dalam kitei lemaan tu ka?
– Aku lahir pisok!
Telu-telu segaai mikir berabis.
Angin sepo-sepoi niup ban gunung-gunung ae sambil niup daun layu. Kabus nutupin bukit-bukau, sayap burung gagak buli teketo berkibar ta’ langit yang sajuk ko’ berkabus. Cuaca dekiit kelam. Motolou tenutup lek awan sambil teniup ko’ beno’o makin teo.
Telu-telu segaai ngenda’ antara dekauk ko’ yang lain.
– Jadi pinggo kitei betiru tu? – Bara’ endangan ei.
– Nyak terati kami!
Ta’ Belgrade, 1901.
Untuk “Radoje Domanović” Projek teruak terjemah ta’ Bahasa Bajau Samah lek Sarinah binti Amit, 2023.
Ketua (2/3)
Semaung nei, sememon jomo yang bani lemaan teo berkumpul. Lebih dari duo atus keluarga teko tung tampat berkumpul. Dekiit jo yang temban ta’ ruma’ untuk ngenjogo ruma’.
Bana-bana sedih ngenda ta’ muo segaai sememon yang bana-bana payah lakan diki tapi terpaksa nembanan tanak tung segaai lahir ko’ tampat iyang emak ko’ keluarga dedou ngemban. Ruo segaai terbakar lek panas ko’ latih. Teketo lakan luaran yang mara’ piyen sengsara segaai bertahun bertahan bega’ae. Tapi betiru teketo dekiit harapan untuk segaai – sampur ko’ perasaan ngerindu ta’ ruma’. Nangis bana barang jomo to’o yang nyak sedio berpisah ko’ tanak tampat segaai lahir. Segaai sanggup lagi ngemban ta’ tampat diri lakan ko’ mari’ tampat alap tung beruma’ ko’ betonoman. Eko bana dendo nangis gara-gara kan ngembanan denakan segaai anu raai no ngemban.
Ban dela cuba pan bani kan diri segaai ta’ bunda’ ko’ moyo soro segaai, – Jadi, kam kui ka nyak teko mangan ta’ tanak tu ko’ lum ta’ pondok diki’ tu? – Sebana nei segaai kui mo’o sememon barang ko’ pondok ae ko’ segaai mun buli.
Telake soro ingor ko’ moyo soro segaai ta’ diom setiap kumpulan. Pedelaan dendo somo jo. ban peranak ingor ta’ diom tung ngangkat segaai. Barang binatang pan nyak dangei selesa. Nyak pan eko sapi, dekauk mae’ae, dekauk anak nei mitu, ko’ ruun dekauk kuda diki’ bana badan nei tapi tekook nei oyo ko’ betis nei oyo bana. Posok segaai jo sememon ae ko’ permaidani ko’ dua karung ta’ jata pek, sampai kok beraai jo binatang ae payah lemaan, gara-gara kebuatan barang. Tapi teko pan lemaan pelaan-pelaan sambil melua’ soro kepayaan. Yang lain nook keldai ngangkat barang; peranak narik owa makai tali. Bara-bara, ngera, ngeling, nguma, kepedian – sememon no mae’ae. Keldai ae pan dangai kali no ingor. Tapi ketua ae nyak betutur iyen-iyen, masam ko’ ngaiko urusan nei langsung. Bana-bana sediri jomo tu!
Iyo sanyam jo nunduk tekook nei. Kadang ngeluda’ ta’ tanak; ae jo. Tapi gara-gara gaya nei sediri bana, sememon jomo ingin bana ta’ iyo sampai sanggup segaai buat iyen-iyen jo untuk nei. Bara-bara ta’ diak tu buli tekale:
– Kitei patut nei sanang atei rai temu tei dela masam ko’ iyo tu. Mun kitei nyak bei nemu iyo, nyak terati iyan kan jadi! Mesti sengsara no tei. Iyo tu pintar, mara’ bana aku! Iyo sanyam jo. Nyak bei betutur depatah ayat lagi! -bara endangan sambal ngenda’ ta’ ketua segaai ko’ pandangan yang hormat ko’ bangga.
– Iyen bara nei? Siyen betutur eko ngaiko mikir bana. Jomo pintar, bana-bana! Iyo ngenda jo, nyak betutur iyen-iyen, -tambah endangan ae, ko’ iyo pan ngenda ta’ ketua ae ko’ pandangan kagum ta’ ketua ae.
– Ngaiko’ sanang jadi ketua untuk eko jomo! Iyo mikir bana sebab iyo ruun tanggungjawab oyo, – bara’ endangan ae lagi.
Masa nei teko no untuk lemaan. Segaai ngagad kajap, ngenda mun ruun lagi jomo sediri kan nuut ta’ segaai, tapi nyak ruun jomo teko, jadi segaai nyak teko ngagad lagi.
– Jadi lemaan no kitei? – segaai tilou ta’ ketua ae.
Ketua gaai mantou tapi nyak betutur iyen-iyen.
Barang dela anu bani sememon ngerumun iyo supaya nyak ruun benda nyak ingin jadi.
Ketua ae, berkerut lendo’ nei, ngenda’ media’, ngayun tongkat nei ta’ bunda sambil lemaan ko’ penok maruah. Sememon jomo lemaan ta’ bukut nei sambil mara’ “ Luum pemimpin kami!“ Iyo lemaan lagi dekiit sampai kan labu’ ta’ pagar ta’ bunda balai raya kampung ae. Mae’ae iyo beranti; jadi segaai pan beranti. Ketua ae undur dekiit ta’ bukut sambil ngetuk tongkat nei ta’ pagar ae.
– Iyen kan benuat? – tilou segaai.
– Sanyam jo yo.
– Iyen patut benuat tu? Ngerubuh pagar! Ae kan benuat! Nyak kam ngenda’ ka iyen bara’ nei lek ngatuk tongkat nei mae’ae? -Ngera gaai anu sikot ko’ ketua ae.
– Ruun pagar! Ruun pagar! – Ngera ban peranak sambil nunjuk pagar ta’ bukut segaai.
– Sanyam kam, peranak!
– Iyen rei jadi tu? – sambil nanda salib ta’ dada segaai.
– Nya’ depatah pan tenuturan! Iyo ngerati iyen kan benuat. Rubuuin pagar ae!
Dalam sekelip mata, pagar ae rubuh masam nyak beei pengen pagar ae mae’ae.
Limpasan segaai pagar ae.
Baau jo segaai ngelengka’ datus langkah, raai no pan temu ketua ae semak duri oyo lapas ae beranti. Ko’ kepayaan iyo teko peluak tarus ngetuk tongkat nei ta’ sememon arah. Nyak endangan pan bergerak.
– Iyen masalah nei betiru? – Tilou barang jomo.
– Lesaan bi semak duri ae! – ngera jomo sikot ta’ ketua ae.
– Ruun laan, ta’ bukut semak duri ae! Ae no ae! – ngera barang peranak ko’ jomo ta’ bukut.
– Mitu laan ae! Mitu laan ae! – bara’ jomo ta’ sikot ketua ae, nuut ko’ soro manas. -Piyen pan jomo pisok ngerati pinggo yo kan mo’o kitei? Ngaiko’ sememon buli mara’ iyen kan benuat. Ketua ngerati iyen laan paling alap tung lemaan ko’ paling lekas. Lesaan bi semak duri tu!
Tarus lesaan gaai laan ae.
– Aduh, – ling jomo anu raai teruak duri ta’ tangan nei ko’ jomo yang teruak dahan berry irom.
– Denakan, kam mesti mengkerso pedih dekiit ta’ diom bikan kolek engkerso kemenangan – bara jomo yang paling bani atara sememon mae’ae.
Lapas berabis segaai ngelesa semak, tekolek segaai no lemaan.
Lapas lemaan teo dekiit, jumpo segaai lagi pokok bungo pial. Itu pan nelesaan. Lapas ae segaai lemaan lagi.
Hari pertama ae dekiit jo temu segaai tanak abis eko bana masalah perlu segaai nyelesain. Lain lagi dekiit jo makanan, sebab ruun mo’o ruti ko dekiit keju jo, debagi mangan ruti jo tung messo betong. Debagi nyak mangan langsung. Nasib no musim buak waktu ae, jadi ruun pan pokok buak tenemu.
Jadi, biarpan hari pertama baru dekiit rintangan segaai teruak, tapi latih bana segaai. Nyak ruun perkara bahaya ko’ nyak alap jadi. Andang mun kitei ingin ngelakuin benda penting, barang begitu tu bara’ jomo leceh jo: duri posok ta’ moto gibang endangan dendo, lapas ae tutup nei makei tuala basek, endangan peranak madas betis nei ko’ kayu jadi pingka’-pingka’ yo lemaan, endangan dela to’o labuk ta’ semak pokok berry irom ko’ buat buku lali nei selauuh, lapas benanan bawang kenisar ta’ buku lali nei, dela ae ko’ bani nei naan pedih ko’ makei tongkat, pingka’-pingka’ lemaan ta’ bukut ketua ae. (Bara segaai, ruun dangei jomo mara’ jomo to’o ae nipu jo pasal buku lali nei gara-gara nyak sabar kan molek.) Dekiit bana jomo nyak ruun teruak duri ta’ tangan ko’ muo. Ban pedelaan nahan pedih jo tapi ban pedendoan meling, ngendolek ko’ ingor setiap masa ko’ ban peranak pan macam bioso no nangis, sebab segaai nyak ngerati ko’ faham lagi sememon susah payah akan kole hasil lumayan ko’ alap.
Paling samang atei segaai bila nyak ruun iyen-iyen jadi ta’ ketua segaai. Tapi mun segaai mara’ bana, sebana nei ketua ae tua’ lindung lek segaai sememon, tapi bana pan dela ae tekole nasib alap. Malam pertama ae, sememon sembeang ko’ berterimo kasih ta’ Tuhan yang laan hari ae alap-alap jo. Nyak dekiit pan masalah teruak ta’ ketua. Tiba-tiba ruun endangan dela ko’ muo nei teruak dahan pokok berry irom, tapi nyak yo padul.
– Denakan, – bara nei. – Terimo kasih kitei ta’ Tuhan sebab teko harungi hari pertama tei dembangi tu. Laan nyak sanang, tapi kitei mesti bertahan sebab terati tei laan payah tu no mo’o kitei kesanangan. Semoga Tuhan akan sentiasa ngelindungi ketua kitei lakan bahaya supaya iyo tarus teko mo’o ko’ ngetuai kitei.
– Semaung dembila’ lagi motoku rungei! – bara’ endangan dendo ae ko’ nada ngendolek.
– Aduh, betis ku! – dela to’o ae besoro gara-gara telake nei dendo ae ngendolek.
Ban peranak pan tarus ingor ko’ nangis, payah bana iyang segaai no’ gai sanyam supaya telake segaai iyen benara’.
– Bana, dembila’ lagi moto no rungei kang, -besoro ya ngendole, – mengkali duo-duo moto no rungei! Ngaiko’ masalah oyo mun ko pisok gara-gara mari’ tampat temban alap. Patut nei malu ko ta’ diri no! Nyak pikiran no nasib ban anak-anak no? Baya’ nei kitei sengsara betiru! Iyen pan beza nei? Dembila’ moto? Untuk iyen moto ae mun ruun jomo sediri ngenjogo ko’ mo’o kitei mari’ tempat temban alap? Patut ka kitei nembanan iyen usaha tei tu demi mikiran moto ko’ betis jomo to’o ae?
– Ngarang jo yo ae! Jomo to’o ae ngarang! Pura-pura jo yo ae supaya teko yo molek, – telake soro lakan sememon tampat.
– Denakan, siyen nyak kui nerusin ko’ nuut, – bara dela ae, – baya no yo molek lakan ingor ko’ mempengaruh kitei. Mun aku, tuut ku jo ketua tei tu pinggo-pinggo selagi lum!
– Kami kan nuut! Kami nuut jo pingo pan ogo no selagi kami lum!
Ketua ae sanyam jo.
Sememon jomo ngenda’ ta’ iyo sambal sebara’:
– Teo bana pikiran nei!
– Dela pintar!
– Enda’ no do’ lendo nei!
– Balik-balik berkerut lendonei!
– Bana!
– Jomo bani tu! Ae teketo segaai ta’ dela ae.
– Bara ku lagi ah! Pagar, duri ko’ poon – sememon raai no limpasan nei. Ko’ muo sedih iyo ngetuk tongkat nei, nyak betutur iyen-iyen, ko jo perlu neka iyen pikiran nei.
Ketua (1/3)
– Denakan ko’ seek, rai no tekale ku iyen bara’ nu sememon, jadi betiru kam lagi mengkale iyen tuturan ku ah. Iyen bara’ tei nyak ruun tekole’ tei mun kitei kakal temban mitu. Nyak ruun iyen-iyen kole’ tomo’ mitu mun tanah ko’ batu jo, mun uran pan nyak tomo’ iyen lagi mun laat panas. Sampai semberen kitei kan begitu tu? Ban sapi kan matei nyak ruun kakanan, nyak betah, kitei ko’ ban peranak lagi matei kebulur nyak ruun kan kenakan. Kitei mesti mari’ laan sediri yang lebih alap ko’ lagi posok akal. Bara’ ku alap lagi kitei nembanantampat tu, ko’ mari’ tampat lagi alap sebab nyak buli no kitei luum begitu tu.
Jadi ruun jomo lakan tampat nyak subur betutur ko’ soro lama ta’ diom mesyuarat. Bara’ ku, nyak kitei padul minggo ko’ semberen ae. Yang penting iyo jadi dedo’ou ta’ laat teo ko’ sukup no ae. Tarus tarang aku, tereso ku aku buat cerita tu, tapi dekiit dekiit aku bangun lakan khayalan tu. Betiru besoyo bana aku, aku kole’ ngait iyen bana bana jadi ko’ iyen buli jadi ta’ enggo-enggo tampat ko’ aku nyak buat buat serita ae.
Sememon kale ko’ muo pucat, nyak semangat ko’ tangan segaai ngentan tali pinggang, seakan ko’ semangat kale tuturan ae. Endangan-endangan tebayang segaai ta’ tanak alap enggo mun nonom tekole’ hasil eko ko’ alap-alap.
– Bana bara’ nei! – Bara’ soro-soro jomo latih ta’ mae’ae.
– Tampat tu si…kot ka? – Tekale soro diki’ lakan tepi.
– Denakan! – dekauk lagi soro daras. – Kitei mesti nuut iyen bera gei lekas, kitei nyak buli begitu no tu. Sememon iyen kitei buat nyak ngam no, daa no kitei tarus begitu. Latih bana no kitei begitu tu, sia-sia jo mun raai no nonom, raai teko bba’ abis sememon tonoman beno’o lek bba’, temban batu jo lagi. Patut ka kitei ngagad mitu, lakan sensaung smpai songom, lengantu, nyak ruun baju ko’ selipar? Kitei mesti peluak mari’ tanak alap, mun kitei nonom ruun hasil alap.
– Lemaan no! Lemaan no lekas, tampat tu nyak ngam tung temban no!
Soro diki’ telake sambil gaai leman, nyak mikir pingo kan ngogo.
-Ngagad, denakan! Pinggo kam? – Jomo pertama bersoro – Memang kitei perlu lemaan, tapi ngaiko’ begitu. Kitei perlu ngerati pingo kan ngogo. Amun nyak, lagi teruk kitei kang, ngaiko nyelamat diri tei kang. Bara ku kitei mari’ dok ketua yang buli kitei kale tuturan nei ko’ ketua yang buli nunjuk laan nei.
– Mari kitei menek! Menek endangan betiru, – tekale lakan semomon tampat.
Baru betiru sememon betutur ko’ segagut boa’. Nyak ruun mengkale iyen benara’. Segaai mula no pesa’-pesa’ nuut kumpulan masing-masing. Segaai cuba mara’ ta jomo sikot segaai guna tangan, narik baju ko’ nook sanyam dalam masa somo. Lapas ae segaai bincang balik, masih betutur.
– Denakan! – Tiba-tiba telake soro oyo bana ta’ diom kumpulan anu betutur ae. – Kitei nyak tekole iyem-iyen kata putus amun begitu. Sememon jomo betutur mitu, nyak ruun mengkale. Mari no kitei mari’ ketua! Siyen antara kitei buli penilih? Siyen bei lemaan teo anu ngerati lemaan? Kitei sememon ngerati jomo kitei-kitei mitu, tapi nyak buli sap aku milih diriku atau siyen-siyen antara kitei mitu untuk jadi ketua kitei ko’ anak-anak tei. Jadi, bara’ bi do’ ta’ aku siyen jomo luar yang nengkook ta’ diak rimbun ta’ hujung jalan ae lakan sensaung lagi?
Sanyam sememon. Sememon ngenda’ ta’ dela ae lakan jata media’.
Jomo luar tu, masih mura’ pan, muo nei sedih tertutup lek buutekook nei anu langkau ae, lengkook sanyam jo, lakan ko’ mikir bana sambil ngentan tongkat nei.
– Dilou teketo ku dela somo tu ko’ peranak. Segai seentan tangan lemaan ta’ laan. Dilou peranak ae medus tapi dela ae kakal mitu.
– Denakan! Daa no kitei segagut gara-gara salah faham tu, buang masa jo. Siyen pan yo, yo raai no teko lakan tampat teo ko’ iyo mesti ngerati laan paling sikot ko’ alap untuk mo’o kitei. Penendaan ku, dela tu iyo mesti pintar abis lakan sinik sanyam jo yo lengkook sambil mikir. Siyen-siyen pan mesti raai no teko’ ta’ kite ikan betutur ko’ kitei, tapi iyo nyak. Lengkook sanyam jo yo mae’ae.
– Andang dela ae sanyam jo lengkook, abis iyo mikir.Bara’ ku pintar bana jomo tu, – bara’ segaai sememon sambal ngenda’ ta’ dela ae. Dekauk-dekauk ngeto ko’ ngenda-ngenda’ bukti kepintaran nei.
Nyak eko serita lagi, sega’ai dekauk soro nook dela ae jadi ketua segaai – Bara gai Tuhan ngendedek dela ae untuk ngerubah keadaan. Dela ae mesti jadi ketua segaai, ketua yang segaai akan kale iyen jo tuturan nei, nyak akan mantah.
Segaai nook sepuuh dela lakan kumpulan segaai pan balik, untuk ngogo tak dela ae mara’ iyen kuie segaai. Itu tu untuk dela ae ngenda’ piyen ingin bana segaai nook dela ae jadi ketua segaai.
Jadi sememon sepuuh-sepuuh dela ae ngogo ko’ maku tulung alap-alap. Engdangan lakan segaai mara’ iyen jadi ta’ mae’ae. Bertahun tana’ nyak alap ko’ sememon misteri teketo segaai. Bara nei.
– Keadaan tu maksa kami untuk nembanan ruma’ ko’ tana’ ko’ pelua’ demi mari’ tampat temban alap. Ngam-ngam pan kami nemu kata sepakat, penendaan kami Tuhan rai mengketo kami, ngirim kau – ta’ kami, dela alap lagi pintar – ko’ kau buli mo’o kami peluak lakan masalah tu. Ta’ bundak sememon jomo mitu, kami kui ko jadi ketua kami.Pinggo-pinggo pan ko kan ngogo, kami nuut. Kau ngerati laan ae ko’ mesti ko bei lahir lakan keluarga ko’ tampat lagi alap lakan kami. Kami akan kale iyen jo tuturan nu. Piyen bara nu? Kui ko jadi ketua kami? Ketua yang buli kami ngarap nyawa kami?
Sepanjang segaai betutur nook iyo jadi ketua segaai, dela ae nyak ngangkat tekook nei walau sekajap, iyo masih tunduk bida’ ko’ segaai ngeto ito lakan sini’. Tundukan nei tekook nei, berkerut dahi nei, ko’ iyo nyak betutur iyen-iyen. Iyo ngangkat ko’ letak tungkat nei dekiit demi dekiit ta’ tanak ko’-mikir. Bila segaai habis betutur no, baru nei yo muka boak nei dekiit sambil betutur:
– Bah!
– Buli kami nuut ko mari’ tampat lagi alap?
– Bah buli! – bara nei sambal nunduk tekook nei.
Bersyukur bana segaai ta’ dela ae tapi depata’ pan dela ae nya’ besoro.
Sememon segaai sepuuh-sepuuh mara’ ta’ sememon jomo mae’ae yang segaai teko buat dela ae jadi ketua segaai, nambah lagi tuturan yang segaai baru ngenda kepintaran dela tu betiru.
– Iyo nyak betutur iyen-iyen atau ngangkat tekook nei langsung waktu segaai betutur ko’ iyo. Nengkook sanyam jo yo. Bega’ae eko tuturan segaai ta’ yo, empat patah jo tampung nei.
– Bana-bana jomo pintar! – segaai sanang atei bana sampai riuh bana segaai mara’ Tuhan rai ngirim segaai malaikat lakan syurga utuk nyelamat segaai. Sememon yakin bana buli kolek kehidupan lagi alap mun iyo jadi ketua ko’ jomo lain nyak buli malui yo. Jadi segaai mutus, semaung nei awal laat gaai lemaan.
Manggala (3/3)
Sekadi keto hari pertama ane suba liwat, lan selanturne hari-hari selanturnyane saha kesuksesaan ane patuh. Tusing ada ane sanget utama ane terjadi, watah plaksana sepele: ipun makejang uling saha duurne malunan ulung ke got, lantas ke tengah abian, ipun ngisiang pagehan tetaneman lan ebun bidara; ipun ngenjekin dui; makudang-kudang lima lan batisne lung; menyakitan gebugan di duurne. Nanging makejag ane nyakitin ene metahan. Makudang-kudang anak tua depange mati di jalan. “Ipun lakar mati bina bina yening ipun nongos di jumah, apebuin di jalan!” mmunyi juru wiara ento, ngasut ane len apang nyang nutugang. Makudang-kudang anak cenik, mayusa atiban nyantos duang tiban masin padem. Reramane saha tabah naanang sakit ati pun krane suba nasib uli Ida Bhatara. “Lan ngemingkinan cenik pianak-pianak ento medikang sedihne. Ritatkala ipun bajang, sedihne ngigisang. Ida Bhatara ngicenin para rerama tusing taen kilangan pianak-pianak ipun satonden ipun suba nyntos matuuh nganten. Yening cenik-cenike nasibne care keto, adian ipun padem malunan. Apang sedihne tusing gede!” juru wicara ngibur ipun buin. Makudang-kudang ngaput duur ipun adi kain lan ngompres digin di pelung-pelung ipun. Ane lenan ngabe lengen ipun nganggon gendongan. Makejangnne cumpang camping lan magetep getep. Bajune ipun suba uwek uwek, nanging ipun tetep maju saha seneng. Makejang ne lakar aluhan yen ipun tusing kasedukan makelo-kelo. Nangin ipun musti tetep majalan.
Kacritayang jani, ade ane pinih utame kalaksana.
Manggala ento majalan dimukak, katutgin olih jadma-jadma ane pinih wanen di tempekan ento. (Dadua uling ipun ilang, lan tusing ada ane nawang kije ipun ajak dua ngoyong. Ada panampen lumrah ipun suba ngianantin tetujon ipun lan malaib. Rikala galah juru wicara ngorahang ngenenin indik penginatan ipun ane ngelekin. Wantah abedik ane ngugu makedadu ento suba padem di alan, nanging ipun tusing mesuang penampen ipun apang tusing ngebangitang ane len.) Sia tempekan mabaris di durin ipun. Saget nengok Grembeng mebatu ane sanget gede lan tengahne nunjeb sanet dalem. Nyrengsenganne sangen tajem nganti ipun tusing bani medungkangan maju. Nganti ane paling wanene mereren dan ngeneneg manggala. Sambilage micukang jidatne, hanyud ring manah saha sirahne nguntul, ia saha wanen madungkangan maju, ngetukang tungkedne di muka, pertama ke tengawan, lantas ke kebot saha carane ane khas. Liu ane ngorahang ento makejang ngae lebih bermatabat. Ia tusing ningalin nyen dogen ane ngorahang ape-ape. Di muane tusing ada paubahan miik utawi mua ane nujuang rasa jejeh rikala ia maakin ke pangkung. Anak ane wanen tusing bane nyang bedik nganti gobane seming, nanging tusing ada ane abeni ngorahin manggala ane gagah wanen tur wicaksana. Duang dungkangan buin lan ia suba ngoyong disisi. Tengahin rasa jejeh ane tusing lumrah lan saha mata nelik, ipun ajak mekejang ngejer. Jadma-jadma ane pinih wanen mare den lakar nyegat sang manggala, nganti yening ento suba ngelanggar perjanjian, rikala ia medungkangan bincepk, bin pendo, lan ulung ke pangkung. Mulai rasa linglung, ngejer, kaikan; rasa takut ada di duur angin. Makudang-kudang jadma suba mulai mlaibang dewek.
– Taanang, Beli-beli! Ape adi maenggal-enggalan? Apa ke ene cara ragane nyaga omongan ragane? Iraga musti nuutinjadma wicak ene krana ia nawang apa ane ia laksanaang. Ia lakar dadi buduh yen ngusakang dewekne bibane. Maju, uber ia! ene pinaka baya gede lan bisa ngae suud, rintangan ane pang kuri. Nyen nawang? bisa di sisi len uli pangkung ene iraga lakar nepukin tanah lemek ane pinih luar biasa ane Ida Bhatara maksudne baang iraga. Maju! Tanpa pengorbanan, iraga tusing maan apa-apa! – Sekadi keto nasihat juru wicara lan ipun masin ngambil dua dungkangan ke mukak, ngilang ke tengah pangkung. Ane paling wanenin nutug lan lantas makejang jadma milu maclepung.
Ada ratapan, naang sakit, ulung di pangkung ane nyrengsegang miwah dalem tur linggah ene. Adiri jadma mesumah tusing ade ane bise pesu idup-idup, apa buin tanpa tatu lan tileh utuh, nanging kahuripan manusa ane seleg. Manggala entoo sanget untung. Ia magantung di bet-betan rikala ia ulung dadosne tusing ade matatu. Ia berhasil nengan dewekne lan menek pesu. Sambilange meratao, ngerenggeng lan ngeling megema macandedatan di beten, ia nengak tusing magerak, mendep bengong. Makudang-kudang jadma babak belur lan gedeg mulai ngutuk ia nanging ia tusing ngerunguang. Ipun ajak makejang agetne bisa magisiangan di punyan punyanan ane ebah mautsaha gede tenaga apang ngidaag manjat pesu. Makudang-kudang ngelah duurne ane retak manadosang getih nyeretcet pesu iling muan ipunne. Tusing ada abesik ane tileh ragane seger sajabaning manggala ento. Ipun makejang saget ngemicukang jidatne sareng manggalane lan naanang sakit banging ia nyang menekang suurne tusing. Ia mendep lan nyemak gaya reflekti uli adiri jadma wicak sejat!
Makudang-kudang galah suba liwat. Liu anak teke suba medikan. Setiap hari ade dogen ane padem. Makudang-kudang ngalahin tempekan lan mebalik.
Uli majumlah liu pas ngawitine, wantah masisa kuang liu duang dasa. Mua ipun ane lesu lan kenjel ngenahang tanta-tanda keputusasaan, tusing percaya, kenjel, lan kesedukan, nanging tusing ada ane ngomong nyang abedik. Ipun mendep sekadi manggala ipun lan terus majalan adeng. Kayang juru wicara ane semangat ento ngelengang duurne saha putus asa. Jalanne kakui keweh.
Jumlah ipun makuang sabilang wai ngantos masisa dasa. Saha mua sebet, ipun wantah ngerumuk lan meselselan boyaje ngomong.
Ipun katingalin care anak male boya je anak muani. Sakabedik nanggen tungged anak lung batisne. Saka bedik ngisiang lengen ipun saha gendongan ane matekul di baong ipun. Di lima ipun ade liu perban lan kompres. Nganti yening ipun mekita ngae pengorbanan anyar, ipun tusing bisa krana das tusing ade tongos di raga ipun anggon tatu len.
Ngantos ane paling kuat lan paling wanen di antara ipun ajak makejang suba kilangan kepercayaan lan harapen, nanging ipun nu mejuang ngejohang; luirn, ipun kengken kaden carane enjok-enjokk saha usaha gede, ngedumel, tersiksa olih rasa skit. Apa buin ane bisa ipun laksana yening ipun tusing ngidaang mawali? Buka lui keto perjuangnelan jani ngalain pejalananne?
Matan ai mengkeb. Enjok enjok nagnggon tungked, ipun saget ningalin manggala ento tusing ada di mukak ipun buin. Dungkangan len lan ipun makejang ulung ke pangkung len.
– Oh, batis tiange! oh, liman tiange! –madingehan ratepan lan rintihan. Besik suara lemah ngantos ngutuk manggala ane pantes nanging nglantur mendep.
Rikala matan ai ngenah, nengak sang manggala, katutuin olih dua jadma lianan. Cacat tur magetih ipun mebalik apang ningalin amongken liunen ane masisa, nanging ipun ane sinalih tunggilne. Ketakutan ane ngae mati lan keputusan ngebekin atin pun. Tngos ento tusing kakenal, mabukit, mabatu – tusing ada jalan ane anggo majalan masua dija-dije. Duang dina sadurungne ipun nemu sebuah jalan nanging kalahine. Manggala mimpin ipun sakadi keto.
Ipun ngenehang lui timpalne lan nyamane ane mati di pejalan ane uyut ene. Kasedihan ane pinih gede katimbang rasa sakit di batis ipun ane tusing ngidaang majaln menguasai ipun. Ipun suba nyaksiang kehancuran ipun padidi saha peningalan ipun pedidi.
juru wicara maakin manggala lan ngawitin ngomong saha suara kenjel tur ngejer ane lui rasa sakit, putus asa lan kepaitan.
– Kija iraga lakar luas jani?
Manggala ento mendep.
– Kija ragane ngabe iraga ajak makejang lan kija ragane ngabe iraga ajak makejang? Iraga manongodang raga lan kluwarga iraga di lima ragane tur nuutin ragane, ngalahin umah iragane lan sema tetua iragane ane maharap iraga ngidaang nyelamatang raga ulig kehancuran di tananh ane tandus ento. Nanging ragane suba ngancurang iraga ajak makejang nganggon cara ane lebih nyakitin. Ada satak tali kluwara di durin ragane lan jani tiangalian ada kude luinen!
– Maksud ragane makejang jadma tusing ada dini? –Munyi sang manggala tanpa menekang sirrahne.
– Kengken cara ragane adi ngidaang ngomong petakon care kene? Tingalin menek lan Tingalin! Peteng kuda luine uli iraga ane masisa di pejalanan ane malang ene! Tingalin goba iraga! Lakar luuang mati katimpang caat care kene.
– Tiang tusing ngida ninggalin ragane!
– Kenapa adi tusing ngidaang?
– Tiang Buta
Sepi ane jani karasayang ngematiang suasana.
– Apa keh agane kilangan pengelihatan rikala pajalanan ene?
– Tiang embas suba buta!
Ajaka telu nguntulang duurne saha putu asa.
Angin musim gugur matiup nakutin uli pengunungan lan ngulungan dondonan ane layu. Kabut makeber di duur perbukitan, lan saya gagak makeberan di udara dingin makabut. Mengaok petanda jelek megema. Matan ai mengkem di durin awan, ane megilir lan ngenggalan ngeohang.
Ajake telu saling neneng sahat pinih nakutin.
– Kija iraga bisa luas jani? – Muyi adiri jadma seken.
– Iraga tusing nawang!
Ring Beograd, 1901.
Untuk Proyek “Radoje Domanović” sane katerjemahang ke dalam basa Bali olih Aris Satriyan, 2022.
Manggala (2/3)
Mani semengane, makejang jadmane ane bani nglaksana pajalan joh mapupul. Lebih teken satak kluwarga teka ka tongos ane suba katentuang. Wantah abedik ane ngoyog di umah apang ngencanin umah tua ento.
Sebet sajan ningalin pupulan jadma-jadma ane tiwas ene kapaksa ngalahin tanah tongos ipun embas lan sema tua-tua imaluan ane nongos dini. Mua ipun makejang layu, leleh lan kebakar matan ai. Kasengsran atiban-tiban ane ngae kenjel nujuang ius majeng ipun makejang lan nyampaiang gambaran kasengsaran lan keputusan ane pait. Nanging ne jani ngenah akebiak acepan pertama – macampur teken kaisengan pastine. Yeh mata nyretcet di mua anak muani tua-tua ento sambilang meangkihan lan ngelengang duurne ngajak keneh jele. Ipun makejang demenan ngoyong ditu makeloan, apang ipun masin bisa mati di antara bebatuan ene ketimbang ngalih tannah ane luungan. Liu anak luh ngeling sigsigan lan ngucapang slamet tinggal majeng jadma ane ipun tresnain sane suba ngalahin ane kuburanne lakar ipun kalahin.
Jadma-jadma ento nyobak apang bisa tampil wanen lan makuukan, – Nah, apakeh ragane do terus kasedukan di tanah makutuk kene lan ngoyong di umah-umah reod ene? – Sebenehne ipun ajak mekejang dot ane luungan ango nyemak makejang tanh makutuk ene lan umah-umah reod tiwasne ajak ipun yening ngidaang.
Ada suara lan kuukan ane biasa sekadi di setiap massa jadma. Muani miwah Luh inguh. Cenik-cenik mekaikan di gelutan memen ipun. Nyantos beburon masin paling. Tusing je liu beburon, godel dini ditu lan jaran berag mabulu tebel ngelah das gede lan bais mokoh tongos ipun ngabe permadani tua, tas, lan nyantos dua karung di duur pelana, dadi beburon lacur ento moyogan di beten baat. Nanging ipun ngidaang magadang lan mamerud uling galah ka galah. Ane lenan sedeng ngabe keledai; cenik-cenik maid kuluk nganggon tali kekang. Mengomong, mekuukan, Nyajad, ngeling, ngonggong, mamerud – makejang maliah. Nyantos keledai mamerud ping kuda kaden. Nanging manggala ento tusing ngomog ape, seasa-asa makejang urusan ento dong urusanne. Jadma wicak sajan!
Ia wantah nengak bengong lan mendep, kabarengin sirahne nguntul. Cepok-cepok makecuh ke tanah; ento dogen. Nanging krana parisolahne ane tawah, kawibawanne makembang seameham rupa dadosnyane samian jadma lakar ngelewarin api lan yeh, sekadi ane suba ipan ngomongang, majeng ia. Babebaosan sakadi kene kadingeh:
– Iraga musti kendel suba nemu anak muani sekade kene. Bayangin iraga maju tusing ade ia, tabik pakulun! Iraga lakr binasa. Ia ngelah kawikanan ane ngenah, tiang orahin ragane! Ipun mendep. Ipun konden ngucapang apa ape! – kruna anak sambilange ngeneneng manggalane kabarengin bakti lan gargita.
– Apa ane musti ia omongang? Nyen ane liu munyi tusing liu mapineh. Muani ane dueg, ento suba pasti! Ia wantah merenung lan tusing ngorahang apa-apa, – sautin ane len, lan ia masin nulih manggala ento kabaengin anggob.
– Tusing aluh mimpin liu jadma! Ia musti ngumpulang pepinehnyane krana ia ngelah pakryan gede, – munyi ane pertama buin.
Galahne suba pasti anggon ngawitin. Nanging, ipun ajak makejang ngantiang akesep, anggo ningalin apa keh ada jadma len ane maubah pepinehne lan milu ajak ipun makejang, sakewala kranatusing ada ane teke, ipun tusing bisa makelo kelo buin.
– Sapatutne iraga musti luas? – ipun metakon ajak manggala.
Ia bangun tanpa ngomong apa-apa.
jadma-jadma ane paling wanen ngenggalan mapupul di sekelilingne anggo majaga-jaga yen ada baya utawi keadaan ane gawat.
Manggala, ngepicukang jidat, sirahne nguntul, nyemaak beberapa dungkangan, mengayunang tungkedne di mukak dewekne pedidi sambilang gaya ane mamartabatt. Kapupulan makisid ke durinen lan makuukan ngorahang, “Hidup manggala iraga! Ipun nyemak adungkangan buin lan nambrak pagehan di mukak bale dea. Ditu, pantes dogen, ipun mareren; dadi tempekan masin mereren. Manggala nglantur nguriang sakabedik lan ngetukan tungkedne ke pagehan makudang-kudang ketukan.
– Apa ane ragane dot iraga ajak makejang laksanayang? – ipun metakon.
Ipun tusing ngomong ape-ape.
– Apa ane musti iraga laksanaang? Nyagang pagehan! ento ane musti iraga laksanaang! apa keh ragane tusing ningaling indik ipun nujuang majeng iraga sareng tungkedne ape ane musti kalaksanaang? – kuukan ipun ajak makejang anemajujuk di samping manggalane.
– Ade jelananne! Ada jelananne! – kuukan cenik-cenik lan nunjuk ke gerbang ane majujuk di mukak ipun.
– Mendep, tenak, pianak-pianak!
– Ida Bhatara tulungin iraga, apa ane kawentenan? – makudang-kudang ak luh ngae tanda salib.
– Tidong sebuah kruna! Ipun nawang ape ane musti kalaksana. Nyagang pagehan!
Wantah akejep pagehan ento enyag mase-mase tusing taen ada.
Ipun nglewatin pagehan.
Mare saje ipun makejang majalan satus dungkangan, manggala punika nabrak betbetan madui gede lan mereren. Magenep care anggone ipun berhasil pesu lan nglantur ngawitin ngutukan tungkedne ke meilehan penjuru. Tusing ade ane ngalah.
– Lan ade apa jani? –Kuukan ipun ane ade di durinen.
– Abas betbetan madui! – sautan jadma-jadma ane majujuk di sisin manggala.
– Ento jalan, di durin ebetan maduwi! ento ada! – Kuukan pianak-pianak nganti liu jadm di durinen.
– Ada jalan! Ada jalan! – nyelekang jadma-jadma disisin manggala, nuutin sambilang galak. – Lan kadi kengken iraga jadma buta bisa nawnag kije ipun ngemimpin iraga? Makejang jadma tusing bisa ngemaang pituduh. Manggala nawang rute ane melah lan paling langsung. Abas ebetan madui!
Ipun ajak makejang tuun lakar ngadingang jalan.
– Aduh. – Kaikan jadma ane limane katusuk duri lan adiri ane muane katusuk rencek bidara.
– Beli-beli, ragane tusing ngidaang ngelah silih sinunggil barang ane maan secara gratis. Ragane musti maksaang dewek apag berhasil, -Pasaur ane paling wanen di tempekan.
Ipun nerobos ebetan suud liu cara lan majalan maju.
Sesuud mejalan ngejohang bedik, ipun nemu bangkarna. Ene masin keenyagang. Lnatar ipun ajak makejang nglanturang.
Sanget abedik tanah ane matutup di hari pertama krana ipun musti ngatasin makudang-kudang pikobet ane mirib. Lan makejang ene kasaengin ebedik dedaaran krana makudang-kudang wantah ngabe roti tuh lan abedik keju saenun ane len wantah ngabe abedik roti anggo ngilangang rasa seduk ipun ajak mekejang. Makudang-kudang tusing ngelah apa-apa nyang abedik. Agetnne pas ento musing kebus ane ngae ipun aak makejang nepuk punyan buah dini ditu.
Dadine, yadiastun hari pertama wantah ada abedik jalan di durin ipun, ipun merasa sanget kenjel. Tusing ada baya gede ane ngenah lan masin tusing ade kecelakaan. Secara alami, ring usaha ane gede ento, peristiwa-peristiwa sekadi ene musti kaanggen sepele: dui metebekan di mata kiwa anak luh, ane ipun katutupin baan kain belus, adiri anak muani meporodan saang gede ane ngae ipun ngeling lan dengkleng dengkleng; anak muani tua ketanjung ebetan bidara lan matan baisne kesleo; suud bawang anggo molpol duurne, muani ento saha wanen naanang sakit lan, mesleleg di tungkedne, majalan kejengklok jengklok saha gagah wanen di durin manggala. (Sejujurne, makudang-kudang jadma ngoraang bahwa muni tua ento melogmelog ngenenin matan baisne, wantah ipun ane mapura-kpurak dot mulih). Ngenggalin, wantah ada makudang-kudang ane tusing ngelah duri di lengen utawi mua ane magores. Para muani nangunggung makejang saha gagah wanen melenan para ane luh ngutuk dis ipun majalan luas lan pianak-pianak ngeling, pastine, krane ipun tusing ngerti ngenenin makejang usaha keras lan rasa skit ene lakar sanget kaargaain.
Liu kebagia lan kesenengan makejang jadma, nyang abedik tusingg ade ape teken manggala. Terang terangan dogen, yening iraga ngoraang ane sebenehne, ia sanget kalindungi, nnging tetep doen, uni ento wantah aget. Ring perkemahan peteng ane kapertama, makejang jadma nunas lan ngucapang syukur majeng Ida Bhatara mawinan pejalan rahine jani berhasil lan tusing ade, kesialan secenik ape pun, ane ngenaai manggala. Lantas silih sinunggil muani ane paling wanen ngawitin ngomong. Muane metatu kene ebetan bidara, nanging ipun tusing ngerunguangne.
– Beli-beli – iun ngawiti – Pejalan awai saha suskses di durin iraga, suksma Ida Bhatara. Jalanne mule tusing aluh, nanging iraga musti tetep bertahan krana iraga makejang nawang jalan ane sulit ene lakar ngabe iraga nuju kebagia. Dumudak Ida Yang Mahasa Kuasa ngelindungi manggala iraga uli baya ape den ane ngae ia bisa terus mimpin iraga apang suskses.
– Mani tiang lakar klangan peninggalan tiang ane len yening makejang majalan sekadi hari jani! – Silih sinuggil Anak luah ngomong saha galak.
– Aduh, bais tiange! – Muani tua ento ngeling, mase tersinggung ulian olongan Anak Luh ento.
Cenik-cenike terus manying lan ngeling, lan para memene kewehan ngempu pun apang medingehan juru wicarane.
– Nah, Rgane lakar kilangan peninggalan ragane ane len, – Ipun galak ulian gedegne, – lan dumadak ragane hilangan makedadune! boya katiban bencana gede baan anak luh apang kilangan peningalane krana alasan ane pinih gede. Ragane musti merasa lek ring padewekan biban! Apakeh ragane tusing taen makeneh indik Kerahuan pianak-pianak ragane! Mi atenge uli iraga bisa nyalanang upaya ene! Ape lenne? Ape ento besik peningalan? ape gunane peninggalan ragane yening ade anak ane ngalih iraga lan ngabe iraga ke bahagian? Musti keh iraga tusing ngerunguang usaha iraga wantah ulian peningalanne lan baiis anak tua ento?
– Ipun melogmelog! Anak Tua ento bogbog! Ipun wantah mapurak-purak apang ipun bisa mulih, -suara mecandetan uli makejang sisi.
“Belin tiange, yen ane tusing makita mejalan ngejohang,” omong juru wicara ento buin, “baang ipun mulih dari pada ngedumel lan ngae iraga makejang gedeg. Sejoh ane tiang tawang, tiang lakar nuutin manggala wicak ene selama enu ada ane masisa di dewek tiang!”
– Iraga ajak makejang lakar nuutin! Iraga ajak mekejang lakar nuutin nyantos iraga hidup!
Manggala ento mendep.
Makejang jadma saling ngeneneg ia lan makisi-kisi:
– Ia kelem teken manahne!
– Jadma wicak!
– Tinggalin jidatne!
– lan setatu nyebeng!
– Seken!
– Ia wanen! Ento katingalin uli segala sisi ngenenin ia.
– Ragane bisa ngomongang buin! Pagehan, bangkarna, briar – ia ngebajak makejangne. Ia saha sedih ngetukang tungkedne, tusing ngorahang apa-apa, lan ragane musti ngilangin ape ane ada ring manahnyane.
Manggala (1/3)
– Beli lan timpal-timpal, tiang sube ningehang mekejang pidato ragane, dadine tiang ngidih ragane jani apang ningehang tiang. Mekejang tetimbangan lan bebaosan iraga boye je tusing kenapa iraga setata nongos ring tongos tandus ene. Ring tanah mepasir ene lan ring bebatuan ene tusing ade ane bise mentik, yadiastun di taun-taun hujan, apabuin di musim endang ane konden taen iraga tinggalin sadurungnyane. Amongken mekelone raga lakar makumpul care kene lan ngomong ane tusing nekaang apa? Beburon mati tusing ada amah-amahan, lan tusing mekelo buin iraga lan pianak-pianak iraga lakar kesedukan masin. Iraga musti ngalih cara len ane luungan lan ane masuk akal. Tiang makeneh luungan asane yening iraga ngalahin tanah gersang ene lan mekisid ka tongos ane len apang nemu tanah ane luungan lan lebih lemek krana iraga tusing bisa idup care kene buin.
Sakadi keto, adiri krama uli sinalih tunggil provinsi ane tusing lemek taen mabaos sareng suara kenjel ring sinalih pauman. Ring dija lan pidan ento tusing urusan ragane utawi tiang, ring keneh tiang ane paling penting apang percaya ajak tiang carita ento seken ade di tongos lan di negeri imaluan, lan ento suba cukup. Sejujurne, ring sinalih galah tiang mekeneh sakadi ape tiang sube nemuin mekejang carita ene, nanging sekebedik tiang ngebebasang dewek uling ipian jelek ene. Jani tiang sanget percaya yening tiang lakar nyeritayang ape ane sebenehne ade lan pasti suba kelaksana ring genah lan kapah-kapah taler tiang tusing lakar taen bise ngae ngae.
Para pamireng, sareng mua sayu, layu lan tatepan sane puyung, ngeremeng, das sing ngerti, sareng lima ane ngiket bangkiang, nampak idup sareng kruna-kruna wicak ene. Soang-soangg suba ngebayang ipun nogos di tanah aneh lan suarga pinaka adiah uli geginan ane ngae kenjel lakar dadi panen ane meliah.
– Ipun beneh! ipun beneh! – kisi-kisi suara kenjel uli makejang sisi
– Apakeh tongos ene paak dini? – krumukan mekelo-kelo madingehan uli bucu
– Beli! – ane lenan ngawitin sareng suara ane keras. – Iraga musi enggal-enggal nuutin endag-endagan ene krana iraga tusing bisa care kene buin. Iraga ajak makejang suba magae seken lan maksaang dewek, sakewale makejang percuma. Iraga suba nyambeh binih ane bise kaanggo ajengan, sakewala banjir teka lan ngayudang binih tur tanah uli lereng nyantos wantah masisa batu gundul. Mustikeh iraga nongos dini selamine lan magae uling semengan ganti peteng wantah anggo tetep seduk lan bedak, melalung tur tusing masandal? Iraga musta luas lan ngalih tanah ane luungan tur lemek apang gegae tuyuh lakar ngasilang manyi ane liu pesan.
– Ayo luas! Ayo enggalin luas krana tongos ene suba tusing pantes katongosin buin!
Pawisik pesu, lan soang-soang jumu majalan luas, tusing ngenehang kija ipun luas.
– Antosang, Beli! Kije ragane luas? – pawicara kapartama ngawitin buin. – Pasti iraga musti luas, sakewala tusing care kene. Iraga musti nawang kija iraga luas. Yening tusing, iraga bisa suud ring suasana ane lebih jelek teken nyelamatang dewek iraga pedidi. Tiang ngelah endag endagan apang iraga milih adiri manggala ane musti iraga tuutin lan ane lakar nujuang iraga jalan ane melah lan cara ane paling terus.
– Ayo pilih! Ayo pilih adiri jadma enggalin, – madingehan dija dija.
Mare jani muyutang care keto ngenah, miyegan ane seken-sekeden ade. Makejang jadma ngomog lan tusing ada ane ningehang utawi bisa ningeh. Makejang pada mapencar pada tempekan-tempekan, soang-soang jadma ngerumuk ajak dewekne pedidine lan kelompok-kelompok ento nyantos bubar. Secara mepasangan, ia ajak mekejang jumu ngomng saka besik sambilang megisiang lima, ngomong, nyoba ngebuktiang suatu, ngedeng lengen baju saka besik, lan ngemaang wangsit mendep nganggo lima ia ajak mekejang. Lantas ia ajak makejang mapupul buin, nu ngomong.
– Beli! – Saget madingehan suara keras ane ngalaang makejang suara serak lan ngemedin ento. –Iraga tusing bisa nyujuh keingkupan ape-ape care kene. Makejang jadma ngomong lan tusing ada ane medingehang. Ayo pilih manggala! Nyenkeh diantara iraga ane bisa iraga pilih? Nyen diantara raga ane sube sedeng meluasan apang nawang jalanan? Iraga ajak makejang nawang saka besik ngajak luung, sakewala tiang pedidi tusing ngidaang nempatang dewek tiang lan pianak-pianak tiang di beten kepemimpinan besik jadma dini. Tungkalikane, orihan tiang nyen ane nawang pengelana ditu ane negak di tongos embon di sisin jalan uling semengan ene?
Suasa sepi. Makejang nolih ka arah tawah ento lan ngukurne uli ujung duur nyantos ujung batis.
Pangembara, anak tua, mamua burem ane das tusing ngenah krana jangot lan bok lantangne, negak lan tetep mendep care simaluanne, hayud ring manahne, lan ngetukkang tongkat gedenen ka tanah uling galah ke galah.
– Dibi tiang ningalin anak muani ane patuh ngajak adiri anak muani. Ia saling masisiang lima lan luas ka jalan. Tur busan betengne anak muani ento ngalahin desa sakewale jadma tawah ento tetep nongos dini.
– Beli, mai iraga engsapang unduk-unduk cenik kene apan iraga tusing kilangan galah. Nyen je ento, ia teka uli joh krana tusing ada uli iraga ane ngenalin lan ia pasti nawang cara bawak tur melah antuk mimpin iraga. Manut penilain tiang, ia jadwa sane pinih wijak krana ia nengak mendep tur makeneh. Jadma len pasti suba ngurusin urusan iraga ping dasa utawi lebih jani ia lakar mababosan ngajak sinalih besik uli iraga, sakewala ia nengak ditu awainan pedidine lan tusing ngomong ape-ape.
– Beneh sajan, anak muani ento negak alep krana ia sedeng ngenenahang suatu. Tusing bisa len sajabaning ia sanget dueg, – Cumpu ane len lan jamu mereksa jadma tawah ento buin. Soang-soang suba nemu watek makebiak uling dewekne, bukti kadueganne ane kabhinawa.
Tusing liu buin galah ane katelahang anggo ngomong, dadine pamuput makejang sepakat melahne apang metakon ajak anak tawah ento, ane manut ipun ajak makejang maasal saking Ida Bhatara ane lakar mimpin ipun ajak mekejang pesu ka gumi anggo ngalih genah ane luungan tur tanah ane lemekan. Ia musti dadi manggala ipun ajak mekejang, lan ipun ajak mekejang ningahang tur nuuti tan pa patakon.
Ipun ajak makejang milih dasa jadma uling antara ipun ajak mekejang ane lakar nemuin jadma tawah ento jagi nelatarang asil pauman ipun makejang majeng ia. Cara ene lakar nujuang majeng ia suasana ane sebet ene lan ngidih ia antuk kadadiang manggala ipun ajak makejang.
Maka dasa jadma ento maakin lan ngebungkuk ngedepang ati. Silih besik uli ipun ajak makejang ngawit ngomong ngenenin tanah ane tusing melah di tongos ento, ngenenin taun-taun etuh lan kasengsaraan ane ipun makejang rasaang. Ipun nyuudang nanggon cara:
– Suasana kene ngemaksa iraga ngalahin umah lan tanah iraga tur makisid ka gumi len anggo ngalih tanah air ane luungan. Tepat ne jani rikala iraga pamucukne nyujuh kaadungan, nampekne Ida Bhatara suba nujuang rasa tresna asih teken Iraga, kabuktiang Ia ngemaang Ragane majeng iraga – Ragane, jadma tawah ane wicaksana lan pantes – tur Ragane lakar mimpin iraga lan ngebebasang iraga uli kasengsaran ene. Makejang atas adan krama dini, ngidih ragane apang dadi manggala iraga. Kija ragane luas, iraga lakar nutugin. Ragane nawang jalanne lan ragane pasti embas di taah air ane lebih bagia tur lebih melah. Iraga madingehang ragane lan nuutin sakancan pituduh ragane. Nyak keh ragane, jadma lingsir ane wicak, cumpu teken nyelamatin liu jadma uli gumi ane benyah? Apa keh ragane lakar dadi manggala iraga?
Alantang pidarta matunasan ene, jadma linggir ane wicak tusing taen menekang sirahne. Makelo galah ia tetep di posisi ane patuh dije ipun ajak makejang nemuin. Sirahnyane nguntul, ia micukang jidat, lan tusing ngomong ape-ape. Ia wantah ngetukkan tongkatne ka tanah uli galah ke galah lan makeneh. Ritatkala pidarta suud, ia ngerumuk akesep lan sekebedik tanpa ngubah tongosne:
– Tiang nyak!
– Bisa keh iraga luas mabarengan lan ngalih tongos ane luungan?
– Ragane bisa! – ia nutugang tanpa menekang sirahne.
Seneng lan mimik ngargain ngenah jani, sakewala jadma lingsir ento tusing ngomong nyang abedik.
Maka dasa ento ngemaang nawang patemon ngenenin kasuksesan ipun ajak makejang, nambahin mare jani ipun ajak makejang ningalin kawicaksanaan luar biasa ane kagelahang anak muani ene.
– Ia nyang abedik tusing makisid uli tongosne tur menekang sirahne setidakne apang ningalin nyen ane ngomong ajak ragane. Ia wantah nengak mendep lan semedi. Antuk makejang babebaosan lan pengargaan iraga, ia wantah ngucapang petang kruna.
– Jadma wicak sejati! Kawikanan ane langah! – Ipun ajak mekejang seneng makuukan uli makejang sisi mawinan Ida Bhatara suba ngirimang maleka uli suarga antuk nyelamatang ipun ajak makejang. Makejangne sanget percaya lakar kasuksesane di beten pimpinan ane tusing maan kaganggu olih ape en ane ade di guni ene. Maka kaputusang antuk luas manine di galang kangine.
Радоје Домановић 