Ketua (3/3)
Hari pertama ko’ hari-hari selapas nei berlalu macam bioso pa. Nyak ruun masalah oyo jadi, masalah bioso jo; segaai labu’ ta’ diom parit; lapas ae posok lebak, ko’ terua duri beri irom; tetindak duri, ruun antara segaai opok tangan ko’ betis, ruun teruak tekook. Tapi teko segaai harungi sengsara ae. Ruun jomo to’o penebiarin ta’ sedi laan sampai ngemban. Bara endangan dela ae „Munraai no ajal, ta’ ruma’ pan segaai buli ngemban, iyen lagi mun ta’ sedi laan“ lek nei muan kesedaran supaya debagi nerusin laan segaai. Ruun peranak dekauk ko’ duo taun, ngemban pan. Iyang ko’ mak peranak ae nahan pedi atei ko’ mikir sememon tu kehendak Tuhan. Bara endangan dela ae lagi “Mun lakan diki peranak ae ngemban, nyak dangei tereso sedih bi sebab segaai masih diki. Tuhan ngenugerahkan kam anak sampai segaai buli kawin. Tapi mun peranak kenendo’ lek Tuhan mun segaai masih diki, alap lagi segaai ngemban lakan diki. Jadi nyak kan engkerso sedih bana!” supaya iyang mak yang ngemban anak segaai, nyak dangai sedih. Ruun lagi antara segaai mungkus tekook ko’ kain sajuk supaya alap dekiit tekook segaai tereso. Yang lain malut tangan segaai anu opok. Lemaan pan pingka’-pingka’. Pakaian mae’ae mitu no berhambur, tapi segaai kakal nolak nei ko’ perasaan sanang atei. Sememon tu akan jadi lagi sanang mun segaai nyak payah marik tung mangan sebelum nei. Tapi terpaksa segaai nerusin pan.
Dembangi ae, ruun perkara oyo jadi.
Ketua ae lemaan ta’ bunda’, niapit le’ ban pedelaan anu bani-bani antara sememon. (Ruun duangan lei rungai, nyak ruun siyen-siyen pan ngerati pinggo segaai. Eko mara’ duangan ae raai mengkhianat ko’ raai lelaai. Dela anu betutur ae mara’ ko’ malu jo gaya segaai lelaai ae. Ruun pan debagi pesoyo segaai raai ngemban ta’ laan, tapi segaai nyak bani bersuara suyapa debagi nyak ngendolek). Debagi ta’ bukut. Tiba-tiba teketo segaai gaung ko’ batu oyo bana. Cerun ae curam bana sampai segaai nyak bani kan ngelengka ta’ bunda’ lagi. Anu pedelaan paling bani pan beranti sambil ngenda’ ta’ ketua segaai. Berkerut lendo nei, seakan ko’ mikir bana sambil nundukkin tekook nei, iyo ko’ bani lemaan ta’ bunda’, pusing kuanan, pusing gibang, ko’ cara ne kandiri. Eko mara’ ae buat nei teketo lagi hebat. Iyo nyak ngenda siyen-siyen atau betutur iyen-iyen sama sekali. Ta’ muo nei tenang jo, nyak tenaau bila makin sikot ko’ curam ae. Ban pedelaan paling bani pan nyak tenaau, tapi nyak ruun endangan pan bani kan mara’ ta’ ketua anu pintar laagi bani ae. Lemaan lagi iyo dua langka’ ta’ bunda, bana-bana sikot ta’ hujung curam no yo. Ban pedelaan paling bani ngentan ketua ae pan, baya nei ngelanggar peraturan, ngelengka’ lagi yo dekauk langka’, duo langka’, tarus labuk yo ta’ diom gaung ae. Debagi tenaau, bingung, ngera. Ruun pan kan lelaai no.
– Ngagad do, denakan! Nginei kam kelam kabut bana? Begitu ka kam nepati janji bi? Kitei patut nei nuut ketua tei tu sebab iyo ngerati iyen buat nei. Belo’on no yo mun yo monok diri nei. Mari, tuut tei yo! Mungkin itu no rintangan paling akhir kitei teruak. Siyen ngerati? Mungkin ta’ dembila’ mae’ae ruun tampat ko’ tanak alap yang benuan le’ Tuhan ta’ kitei. Mari! Mun nyak ruun pengorbanan, nyak kan maju kitei! -Lapas jo dela ae betutur, yo tarus ngelumpat nuut ketua segaai, nyak teketo no. Ban pedelaan bani-bani sememon nuut ngelumpat.
Telake soro segaai nangis, sedih ta’ sedi gaung ae. Ruun pan mara’ nyak endangan pan kole’ peluak lakan gaung ae lum-lum, lagi-lagi mun kepedian, tapi jomo eko pan tabah tek. Ketua ae bana-bana bernasib alap. Iyo tergantung ta’ semak waktu iyo labuk, jadi iyo nyak iyen-iyen. Iyo narik ban semak samun, tarus tekole’ nei meneik. Sambil soro-soro jomo bergema nangis ta’ diak, iyo nengkook jo sanyam sambil nunduk tekook nei, nyak bergerak. Jomo debagi ngendole ta’ iyo tapi nyak padulan nei. Ruun debagi jomo anu nuut iyo ngelumpat sampat ngentan ta’ semak samun mae’ae, jadi segaai teko peluak ko’ selamat. Ruun antara segaai anu ngelumpat raai pesak tekook, laak ngelansit lakan muo. Nyak ruun pesikot ketua ae, endangan-endangan jo yo lengkook. Segaai ngerut lendo segaai ko’ naan pedih tapi nyak ketua ae ngangkat tekook nei. Iyo sanyam jo sambil nengkook akan jomo pintar bana.
Beberapa bangi berlalu. Makin dekiit segaai. Setiap hari ruun jo masalah nei. Ruun ngembanan kumpulan ae, ruun pan pusing balik, molek.
Lakan eko-eko segaai nuut mula-mula ae, betiru duom puuh jo temban lagi. Ruo segaai lemah, latih, seakan ko’ putus asa, ragu, latih, lengantu, tapi nyak ruun endangan pan betutur iyan-iyen. Segaai sanyam jo masam ko’ ketua gaai ko’ tarus lemaan jo. Dela anu semangat betutur lakan mula pan geleng-geleng tekook nei jo. Laan tu memang payah.
Makin hari makin dekiit segaai sampai sepuuh dangan jo temban. Ko’ muo hampa, ingor jo segaai tapi nyak no betutur antara segaai.
Sengsara bana segaai neenda’. Ruun makei tungkat. Ruun ngentan tangan sambil makei kain benangkus ta’ tangan ko’ kelong. Tangan segaai eko bana pembalut. Biarpan segaai sanggup berkorban lagi, nyak buli no sebab badan segaai nyak buli no nanggung kepedian.
Debagi anu daras-daras pan rei nyak besoyo no tapi segaai masih lagi nuut: biarpan bega’ae, eko bana tuturan segaai tapi ngusaha bana pan segaai. Iyen lagi buli buat gaai mun nyak buli molek? Eko bana no pengorbanan segaai, betiru kan pikir nembanin laan tu lagi?
Songom no. Pingka’-pingka’ segaai, tiba-tiba nyak teketo gaai no ketua gaai ta’ bunda’. Dekauk langkah lagi nendo’, labuk lagi segaai ta’ diom gaung sediri.
– Oh betis ku! Oh, tangan ku! – tekale soro kepedian. Ruun endangan ko’ soro nyak bermaya betutur nyak alap pasal ketua ae tapi lapas ae sanyam sememon.
Sensaung nei, nengkook ketua ae, somo lakan ko’ mula-mula segaai nemu ko’ nook iyo jadi ketua. Nyak ruun dekiit pan berubah.
Wakil segaai betutur ae peluak lakan semak ae, tenurut lek duangan lagi. Dalam keadaan nyak terurus ko’ gelaak, pusing gaai ngenda’ dangei eko lagi segaai temban, tapi segaai jo yang temban. Bana-bana tenaau ko’ putus asa no segaai. Tampat segaai betiru tu nyak terati gaai minggo, berbukit, berbatu – nyak ruun laan minggo-minggo. Duombangi sebelum ae, segaai rei nemu laan tapi ketua segaai mo’o segaai lemaan jo, nyak padul ta’ laan anu bei ketemu segaai ae.
Ingot segaai ta’ seek ko denakan anu raai no gamban sepanjang laan segaai tu. Sedih lagi tereso bana bagi segaai lakan pedih ta’ badan segaai biarpan segaai rai no lumpuh. Segaai raai no ngenda’ piyen kemusnahan antara segaai ta’ bunda’ moto segaai kan diri.
Wakil segaai betutur ae ngogo ta’ ketua gaai betutur ko’ soro latih ko’ tenaau penok ko’ reso pedih, sedih ko’ putus asa.
– Kan pingo kitei tu betiru?
Ketua sanyam jo.
– Pinggo ko kan mo’o ko’ enggo bo’o no kami tu? Kami ko’ keluarga kami berkorban nuut kau, nembanan ruma’ ko’ suku sakat kami supaya kami teko nyelamat diri kami lakan tanah nyak alap ae. Tapi ko buat kami lagi sengsara. Akan dua atus keluarga ta’ bukut no, tapi enda’ no netiru dangei jo temban!
– Maksud no nyak ruun sememon mitu? – bara’ ketua ae sambal nunduk tekook nei.
Nginei ko nilou bega’ae? Ngenda’ dok kau! Kiroon no dangei jo kami temban garagara nuut ta’kau! Ngenda ko ta’ keadaan kami! Alap lagi matei lakan nyak teko lemaan begitu.
– Aku nyak teko ngenda kau!
– Nginei nyak?
– Aku pisok.
Sanyam sememon.
– Kau pisok dalam kitei lemaan tu ka?
– Aku lahir pisok!
Telu-telu segaai mikir berabis.
Angin sepo-sepoi niup ban gunung-gunung ae sambil niup daun layu. Kabus nutupin bukit-bukau, sayap burung gagak buli teketo berkibar ta’ langit yang sajuk ko’ berkabus. Cuaca dekiit kelam. Motolou tenutup lek awan sambil teniup ko’ beno’o makin teo.
Telu-telu segaai ngenda’ antara dekauk ko’ yang lain.
– Jadi pinggo kitei betiru tu? – Bara’ endangan ei.
– Nyak terati kami!
Ta’ Belgrade, 1901.
Untuk “Radoje Domanović” Projek teruak terjemah ta’ Bahasa Bajau Samah lek Sarinah binti Amit, 2023.
