Tag Archive | turu

Mä amuytawi serbia markata turuta

Aka pachana walja musparaña utjiwa, jiwasana markana, ukhama waljanaka arusipxiwa, akana wali musparañanakata phallantaskiwa jan tukusita janiw musparañataki ukham uñt’ayaskiti. Akana utjiwa jaqinaka jacha patanapiniwa uskutawa jan amuyuni, ukhamaru uka askichañataki, aliqakicha, mä ina awatiri, niya serbio wakanakampi irpthapitawa, amuyañasiña qalltawixa. Yusaki yatiwa kunjama aka ch’ikhi uywaxa yant’asiwixa, chiqana k’aturu uñxatawa Serbia markana uka awatirita tixi ayt’asiñaki purintaspawa. Akham sasna aka tukusita supaya, jan juchani, janipini yatita uka yant’a uraqipana chhijnuqaspana, ukhamata janiw kuna yupaychaña uskuyapkiti. Ukampisa jan uñjt’ataskiwa kunata aka turu amuyaski jan chhijllatasina concejaltakisina, jan alcaldetakisina, ukhamaraki janiw khitisa diputadotaki sutipa apskiti ina wakanakana tantasiñana, ukampinsa (phuqhata mararu puritaspa) senadurataki. Ukhamaxa uka tukusita jaqi samkapana markata ministro chhijllata purintaspan ina turumarkana, aka yatiñapan, jan ukhamata, jani puniwa amuyañapanti, uka suma ministronakajampi yaquipa kusisita markanakana, jiwasan marksay janiw ukhama kusakiti. Tukuñataki, ¿jiwasa kunata llakisisna akham mä turu Serbiamarkana jan amtata jaqinakata irnaqawi sartayaski? Ukampisa, inkiñaspan jaqinkata ukham uñstatasix amuyasiña qallaña.

Ukhamaxa, ¿kuna turu kastarakisti?, mä ina turuki, uywa yatjatawina ukham yatichaistu, p’iqi, janchi chhuchhullanakampi, taqpacha turunaka ukhamawa; k’añasku jiyariri, pampana manq’asi, jayu jallq’asi, muuu arusi. Uqisito satawa.

Ukhamawa qallantawix amuyaña. Mä urunxa uywiripa juparu masipampi tantsusiwix, Ch’iarito, awturu lunthatata lawanaka khumuntawi aljañataki mä iska markaru apjasiwixa. Niyapuni uka markana mantasina lawanaka aljantawixa ukharu Oqisituru masipampiru chiwnuqawix, chillaqampi tirintawix yapintañataki, qhach’unakampi willtawix jupanakata nayraparu ukhamru mä isk’a umañanaka utaru mantasina. Uka markana phista lurawiskatan, warminaka, chachanaka ukharu wawanaka maysat maysat sarawiskan. Ch’iaritu, taqi turunakata yatita ipiku, janiw kunsa uñantkanti, ukampinsa, manq’apa sumata manqt’asiwix, phuqhata purakapuni, K’anuskan kusisit’ata ukata ikikipawix, k’uchuki. Uka jaqinaka saraskan janiw jupana amuyañapan. Maynixta Ikiki amuyaskan k’anuskan (juk’ata jaqispan, taqpacha yatxatataniwa uka uypayu irnnaqawitaki). Ukampinsa Uqisito janiwa ni mä manq’a purakapa katunkiti. Ikita nayrampi llakita ajanumpi machaqa uñachawimpi mä amuyuri ukham uñstasiwix mä misk’i qhantati ajayumpi. Jaqinaka, serbionaka, janiw amuykiti, apusita nayra pachatapa, sutipata, markapata, aka apusita jichuntañanakapana uñstasiwixa. Ukham Uqisito taqpacha unch’uk’uwix, ukxaru chuymapa llakitampi taqhisimpi q’alt’ayasiwa jach’a k’arinakata utjasina, jan kuna kamachasina sinti chuyma ch’allxtayañata jaytjasiwixa, mayaki purintawix jan yatita; llakisisina qanchiskan, t’aqhisisina, nayrapata jachampi mistusisina. Jach’a llakitampi, Uqisito amuyaña akham qalltawixa:

– ¿Kunata suti apusita yatichirixa markachirinakampi, serbionaka? ¿Kunata p’iqi aptata thurt’asipxi jach’a apusitampi jisk’achasimpi markaru uñakipawisa? Markapata wali k’urk’unaqatawa, apusita aka Serbia markana wawachatawa. Mamitaxa Serbia markanaraki wawachituwa, Serbia markaxa janiw uraqixakikiti, tataxankarakiwa, nayrat achachilanakatarakiwa, jupamkiri ukhamaraki, taqpacha, aka uraqiru purintawipxi aski nayrata europa markata; ukampisa, janiw kitisa jiwasata, turunakata, jach’anchasiptwa, jiwasa jathinaka yapintasita pataru apsusisina apusisipxiritwa. Jichurukama, janiw khiti turu Serbia markata mä turu Alemania markata sawixa: “Kunsa munta nayata” nayaxa Serbia markata turutwa, jach’a Serbia markaxawa, taqpacha aksi nayrata achachilanaka akana wawachjatawa, akana, aka uraqina, achachilanakana janchipa akamkiwa. Tatitu janiw munkaniti, janiw akama akanakata apusipjañani, janipuni akhama amuykäsnati, akata jach’antasiskasnati. ¡Mayja jaqinaka!

Aka amuyunakata apata, turu p’iqipa llakita alinaqawixa,kunka talankipa ist’asiwixa yukumpi k’arakiwixa. Ch’iaritu nayra chipjtawixa, masiparu uñkatawixa akham qhulthusisina:

– ¡Mayampi uka ipiptayampisktawa! Manq’tasima, ipi, mä juk’a lik’intamay, jaraphimaxa uñkatamay janchimata niya mistuski; amuyaña walispa, jaqinaka janiw turusisina jaytawistuspan. ¡Janipuniwa samini puriskanana!

Uqisitu masiparu awiriyampi uñkatawixa, piq’i alinoqawixa amuyunakapampi p’ulthintasina.

– Jupanaka jach’a khuri sarnakatapa apusipxiwa. Jupanaka Kosovopampananiwa, Nuwasiwi Kosovona. Jach’a khust’aya, ¿laq’a achachilanaka janiw manq’ampi ch’axwaña lawanakampi khumxatañanaka jiyarapkiti uka aski maranakan? jan nänaklayku, jaq’inaka jupanakata lurañapana. Ukata ukhamarusa nuwasiwi turkonakampi. Jach’a uypayu ch’amampixa, ukampinsa ¿Khitinakasa uka pachana ukankana? ¿Uka ipinaka aytat nasanakani, k’urk’unaqasisina jach’antasita nayan nayräxa walichawi jupanakankirispa aytasipxiwa, kithinakasa sartawi sartawipxatan? Katjamaya, yatichirixaru katjamaya uñacht’awijama. Jupaxa wali jach’antatarakiwa sartawi sawkasina, arusisina jach’a tatapa jiwankatanawa qhispiñataki nuwasiñana mä suma p’iqinchirispana. ¿Yatichirixa iñawipa akhamati? jach’a tatapa jach’antasiwijaspan, janiw jupax; jach’a tatapa tukusiwixa uywirixataki, wilamasinakapatlayku, qhispiña waxt’añataki. Ukhamaxa jupana qhispiña katjatatawa, ukampinsa ¿kunjama qhispiñapa apnaqaski? jaqinakana uyupa lunthatasina, nayaru k’añasku jiyaraskitu ukampi lunthatasina nayaruki khumuñaskitu imana jupax ikiskakiwa. Jichha uka uyunaka lunthawita aljatatawixiwa, machantaski, jan kuna luriri apusita jach’antata aski nayra pachata. ¿Qawqha nayankiri laq’a achachilanakaxana kharinuqpacha uka sartasiñapachana nuwasirinakaru manq’ayañataki? ¿Nankiri laq’a achachilanakaxa uka pacha lawanaka, iskupitanaka, maq’anaka, nuwañanaka, janiw apsunipkiti? Ukampinsa, jiwasax janiw jach’antasiptwa jupanakana walt’awinakapaxa jiwasa janiw mayjtanti; jichhakama irnaqawayasktan, aski laq’a achachilanakaxama, llamp’u chuymampi chuymanimpi.

Jupanaka laq’a achachilanakapata llakiñanakampi jach’antasipjatawa phisqapataka maranaka t’aqhisirita jan mistuta. Aka jakawina wilamasixa t’aqhisiskiwa, jichhakama t’aqhisisktan, ukampinsa nänaka janiw qhantata aytata arumpi q’asaptwa. Turkonaka chuxrimtapjatanawa, t’aqhisiyawipjatanawa lawampi k’ulluru nach’antapjatanawa sapxiwa; ukhamaxa, laq’a achichilanakaxa turkonakampi serbionakampi t’aqhiyasipjatawa, kankata ukhampacha ist’asita walja t’aqhisiñanaka katuñataki.

Jupanaka religionapampi jach’antasipjatawa, ukampinsa, janiw kuna iyaw sapkiti. ¿Kawkïri nanakan juchapachasa janiw critianonakaru iyawsapxitusa? religionapa siwa “janiw lunthatasitati” ukhamïpanxa lunthata uywirixa ukankaskiwa umatasiskiwa lunthatata qullqimpi. Religionapa jaqimasinakaparu munasiña yatichatawa, ukhamïpanxa jupanakapura nuwasisipxiwa. Jupanakataki, taqpachata jaqinakata, suma chuymani jaqix uñacht’awi, jan nuwasiri ukawa, ukhamapï, janiw khitisa wayt’anjxiti suma lurawi lurañataki, jan nuwasiwiña yaqhankata. Ukawa jupanaka akhama wali manqharupuniw purinjatanawa, suma uñacht’awinakapa ina kuna janiw nuwasirikiwa.

Ukjama turu chuyma manqhata qurpañawixa samanapampi thakhina laq’a t’alsusina.

– Ukhamaxa, turuxa llakisita lup’isiskan – Akhama, ¿wilamasinakaxampi nayampi janiw jupanakata sipana sumaktanti taqpacha arsuta lurawinakapana? Janipuni nayax khitirusa jiwaykti, janipuni kitirus qhiphata k’arisiritwa, janipuni kunas lunthatkti, janiw khiti jay juchaniru alispayantwa servicio publikota, janiw juchachasiritwa markana tesoreriana qullqipampi pist’awisisina, janiw k’arisiritwa marka t’aqhitawa sasina, janiw jan juchaninakaru karsilt’ayiritwa, janipuni masinakajaru k’arit tumpasiritwa, janipuni turunaka thaxsipana juchantiritwa, janiw k’arisiritwa jaqi arxatañataki, janipuni nayax marka ministrokayäthti ukampisa janiw aka markaru usuchkthi antisa nayax walichayasktwa usuchirixa ukanakaru. Mamitaxa nayaru wawachasina ukhana, ratuki, ukhampacha saxra chachanaka jalsuwayxiwa mamitaxana millk’ipa aparituwa. Tatitux wakanakataki ch’iji uñstayawixa janiw jaqinakataki, ukampinsa, jupanaka ukhata jark’apsipjarakiwa. Ukhampacha, ukhama jawq’anukata, jaqinakana k’añaskupa jiyanukastan, yapintata uraqipa yapuchasktan ukampi jupanakaru manq’ayastan. Ukhamata janiw khitisa jiwasana walt’awinaka aka markataki katuqapxiti…

– Jan manq’aña urunaka uñacht’awita; jisa, jaqinakataki, Iyaw sañapa siwa sapa jach’a urunakana jan manq’añamati, ukampisa, janiw mä isk’a t’aqhisiña katuña munapkiti, ukañkama nanaka jakawinakaxana sapuru jan manq’atasktan, uka nayriri uruta jupanaka mamitanakata t’aqayapkistuwa.

Turuxa p’iqipa alt’anuwixa llakisita ukhama, ukxaru p’iqipa aptanukjarakiwa, thithisina pataru phusantawixa, mä kuna wakisiri juparu kutintaskana ukhama wasitat uñstasisina, juparu t’aqhiyasisina, mä ukxata, kusisitaki qhulthuñawix:

– ¡Ukhamapï!, jichhaki muytw, ukhamapachawa – ukhama amuyusiskan – ukax kuna akhamawa; jupanaka wali jach’antasipjatawa jupan jaqinaka chiqapanakampi quispiñampi, nayax chiqpachapuni amuyañatwa.

Ukhama lup’iskan, lup’iskan, ukampinsa janiw amuyaskanti.

– ¿Kawkïrisa jupanakan aka chiqapanakapa? Pallayu chhijllantam siwa jupanaka chhijllantapxiwa, ukhamaxa, jiwasa qhulthuñasknawa: “¡Waaa-li-kiii!” Janiw chhijllantam sasita, janirakiwa yanasa utjaniti chhijllañataki, janiraki jach’a utt’awi apnaqañaspawa nanakama kikipa. Nuwata t’aqhisipjarakiwa watañ utana, jan juchaniskaspa. Nanakax ukhampacha qhulthuñasktan wich’inkha thalantasina, jupanaka janiw ni mä juk’a qamasanirapkiti.

Uka pachana, uywiripa umaña utata mistuniwixa, machata, chankasisina, juri nayrampi, jan qhana arunaka arsusiwina ina chhillaqiskan, kañasku ukxaru payiñaskan.

– Akaki uñanaqamay, ¿kunjamasa aka jach’antata jaqix laq’a achachilanakapata qhispiñapa wilampi awqasita thanthaski? Jisa, uywirixa machiri jaqiwa lunthata jaqirakiwa, ukampinsa ¿kunjamasa yaqhipanaka aka qhispiña thanthapki? Jayrasiñampi, jach’antasipxi laq’a achachilanakapana sutipa unrapa aytasina, yanapasisina naya ukhama kikipa. Jiwasa, turunaka, nayra ukhamakisktan walipuni irnaqirinaka kikipa laq’a achachilanakaxama. Nanakax turunakatwa, ukampinsa jichhurukama nanakax jach’antaskasnawa suma irnaqawi lurt’ataxa ukhamaraki nanakana khust’awinakaxa.

Suma turuxa manqhata ñatañawix kunkapa wakichasina yapintasiñataki.

 

Belgrado, 1902.
“Radoje Domanović” Proyectotaki Jeannine Alcon aymara aruru jaqukipiri jaqukipatawa, 2021.