Leiðtogi (3/3)
Þannig leið fyrsti dagurinn og fleiri dagar fylgdu með sama árangri. Ekkert mjög mikilvægt gerðist, aðeins léttvægir atburðir: þeir féllu með höfuðið á undan ofan í skurð, síðan í skurð; þeir burstuðu við limgerði og brómberarunna; þeir stigu á flöskur; nokkrir brutu handleggi og fætur; sumir fengu höfuðhögg. En allar þessar kvalir voru þoldar. Nokkrir gamlir menn lágu eftir látnir á veginum. „Þeir hefðu dáið jafnvel þótt þeir hefðu verið heima, að ekki sé minnst á á veginum! sögðu talsmennirnir og hvöttu hina til að halda áfram. Nokkur smærri börn, eins til tveggja ára, fórust einnig. Foreldrarnir bældu niður hjartasár sín vegna þess að það var vilji Guðs. „Og því minni sem börnin eru, því minni er sorgin. Þegar þau eru yngri er sorgin minni. Guð gefi að foreldrar missi aldrei börn sín þegar þau hafa náð giftingaraldri. Ef börnin eru svo örlagarík, þá er betra að þau deyja snemma. Þá er sorgin ekki svo mikil!“ talsmennirnir hugguðu þau aftur. Sumir vöfðu dúkum um höfuðið og settu kalda grisjuþófa á marbletti. Aðrir báru handleggina í stroffi. Allir voru slitnir og skornir upp. Föt þeirra héngu í tætlum, en þau ýttu sér engu að síður glöð áfram. Allt þetta hefði verið auðveldara að bera ef þeir hefðu ekki verið uppfullir af hungri. En þeir urðu að halda áfram.
Dag einn gerðist eitt merkilegra.
Leiðtoginn gekk á undan, umkringdur hugrökkustu mönnum hópsins. (Tveggja þeirra var saknað og enginn vissi hvar þeir voru. Það var almenn skoðun að þeir hefðu svikið málstað sinn og flúið. Eitt sinn sagði talsmaðurinn eitthvað um skammarlegt svik þeirra. Aðeins fáir töldu að þeir tveir hefðu látist á leiðinni, en þeir sögðu ekki skoðun sína til að hræða ekki hina.) Restin af hópnum var í röð á eftir þeim. Allt í einu birtist ákaflega stórt og djúpt, grýtt gil – algjört hyldýpi. Brekkan var svo brött að þeir þorðu ekki að stíga skref fram á við. Jafnvel þeir hugrökkustu stoppuðu stutt og horfðu á leiðtogann. Hann hleypti brúnum, niðursokkinn í hugsanir með höfuðið niður, steig djarflega fram, sló stafnum fyrir framan sig, fyrst til hægri, síðan til vinstri, á sinn einkennandi hátt. Margir sögðu að þetta hefði allt gert það að verkum að hann virtist enn virðulegri. Hann horfði hvorki á neinn né sagði neitt. Á andliti hans var engin breyting á svip eða snefill af ótta þegar hann kom nær og nær brúninni. Jafnvel hinir djörfustu menn urðu fölir sem dauðinn, en enginn þorði að vara hinn hugrakka, vitra leiðtoga. Tvö skref í viðbót og hann var kominn á brúnina. Í sjúklegum ótta og með opin augu nötruðu þeir allir. Hugrökkustu mennirnirætluðu að halda aftur af leiðtoganum, jafnvel þótt það þýddi agabrot, þegar hann steig einu sinni, tvisvar og steypti sér í gilið. Það kom upp ráðaleysi, væl, öskur; óttinn náði yfirhöndinni. Sumir fóru að flýja.
– Hikiðvið, bræður! Afhverju eruði að flýta ykkur? Er þetta þannig sem þið standið við orð ykkar? Við verðum að fylgja þessum vitra manni því hann veit hvað hann er að gera. Hann væri geðveikur að meiða sjálfan sig. Áfram, á eftir honum! Þetta er stærsta og kannski síðasta hættan, síðasta hindrunin. Hver veit? Kannski hinum megin við þetta gil munum við finna stórkostlegt, frjósamt land sem Guð ætlaði okkur. Áfram! Án fórna komumst við hvergi! – svona voru ráðleggingar talsmannsins og hann tók líka tvö skref fram á við og hvarf út í gilið. Hinir hugrökkustu fylgdu á eftir og svo hlupu allir hinir inn.
Það voru veltur, væl, og stunur í bröttu hlíðinni í þessu mikla gljúfri. Maður hefði svarið því að enginn myndi nokkurn tímann komast út lifandi, því síður ómeiddur og í heilu lagi, en mannlífið er lífseigt. Leiðtoginn var óvenju heppinn. Hann hékk á runnum þegar hann féll svo hann meiddist ekki. Honum tókst að taka sig saman og klifra út. Á meðan væl, stunur og grátur ómuðu fyrir neðan sat hann hreyfingarlaus og þögull. Nokkrir sem voru barðir og reiðir fóru að bölva honum en hann gaf ekki gaum. Þeir sem voru heppnir gátu haldið í runna eða tré á meðan þeir féllu og fóru að reyna ákaft að klifra út. Sumir fengu gat á hausinn þannig að blóð rann úr andlitum þeirra. Það var enginn í einu lagi nema leiðtoginn. Allt í einu urðu þeir allir pirraðir og stynjuðu af angist en hann lyfti ekki einu sinni höfðinu. Hann þagði og tók upp hugsandi stellingu alvöru spekings!
Nokkur tími leið. Ferðamönnum fór að fækka og fækka. Hver dagur tók sinn toll. Sumir yfirgáfu hópinn og sneru til baka.
Af þeim mikla fjölda sem byrjaði voru aðeins um tuttugu eftir. Hörð, örmagna andlit þeirra endurspegluðu merki um örvæntingu, efa, þreytu og hungur, en enginn sagði eins mikið og orð. Þeir þögðu eins og leiðtogi þeirra og héldu áfram að ganga. Jafnvel hressi talsmaðurinn hristi höfuðið örvæntingarfullur. Vegurinn var sannarlega erfiður.
Þeim fækkaði daglega þar til þeir voru aðeins tíu. Með niðurdrepandi andliti, stynjuðu þeir aðeins og kvörtuðu í stað þess að spjalla.
Þeir líktust meira örkumlum en körlum. Sumir voru á hækjum. Sumir héldu handleggjum sínum í stroffi sem var fest um hálsinn. Á höndum þeirra voru fjölmörg sárabindi og grisjuþófar. Jafnvel þótt þeir hefðu viljað færa nýjar fórnir, gátu þeir það ekki vegna þess að það var nánast ekkert pláss á líkama þeirra fyrir ný sár.
Jafnvel þeir sterkustu og hugrökkustu höfðu þegar misst trúna og vonina, en þeir börðust enn lengra; það er að segja, þeir komu sér áfram á einhvern hátt með mikilli áreynslu, kvartandi, þjáðir af sársauka. Hvað annað gætu þeir gert ef þeir gætu ekki farið til baka? Svo margar fórnir og nú að yfirgefa ferðina?
Rökkur lækkaði. Þeir höltruðu á hækjum og sáu allt í einu að leiðtoginn var ekki lengur fyrir framan þá. Enn eitt skrefið og þeir steyptu sér allir í annað gil.
– Ó, fóturinn minn! Ó, höndin mín! – endurómaði væl og stunur. Ein veik rödd bölvaði meira að segja hinum verðuga leiðtoga en þagnaði svo.
Þegar sólin kom upp, sat þar foringinn, eins og þann dag er hann var valinn. Það var ekki minnsta breyting á útliti hans.
Talsmaðurinn klifraði upp úr gljúfrinu á eftir tveimur öðrum. Afskræmdir og blóðugir sneru þeir við til að sjá hversu margir voru eftir, en þeir voru þeir einu. Dauðalegur ótti og vonleysi fyllti hjörtu þeirra. Svæðið var óþekkt, hæðótt, grýtt – engir stígar neins staðar. Tveimur dögum áður höfðu þeir komið á veg en skilið hann eftir. Leiðtoginn leiddi þá þá leið.
Þeir hugsuðu um marga vini og ættingja sem höfðu látist í þessari hræðilegu ferð. Sorgin sem var sterkari en sársaukinn í örkumlum útlimum þeirra yfirbugaði þá. Þeir höfðu orðið vitni að eigin eyðileggingu með eigin augum.
Talsmaðurinn gekk upp að leiðtoganum og byrjaði að tala með þreytu, skjálfandi rödd fulla af sársauka, örvæntingu og biturð.
– Hvert erum við að fara núna?
Leiðtoginn þagði.
– Hvert ertu að fara með okkur og hvert hefur þú komiðokkur? Við settum okkur og fjölskyldur okkar í þínar hendur og fylgdum þér og skildum eftir heimili okkar og grafir forfeðra okkar í von um að við gætum bjargað okkur frá glötun í þessu hrjóstruga landi. En þú hefur eyðilagt okkur á verri hátt. Það voru tvö hundruð fjölskyldur á bak við þig og sjáðu nú hvað þær eru margar!
– Þú meinar að allir séu ekki hér? – muldraði leiðtoginn án þess að lyfta höfði.
– Hvernig geturðu spurt slíkrar spurningar? Horfðu upp og sjáðu! Teldu hversu mörg okkar eru eftir á þessari óheppilegu ferð! Sjáðu í hvaða formi við erum! Það væri betra að hafa dáið en að vera svona fatlaður.
– Ég get ekki séð þig!
– Af hverju ekki?
– Ég er blindur.
Dauðaþögn.
– Misstirðu sjónina á ferðinni?
– Ég fæddist blindur!
Þeir þrír hengdu höfðið í örvæntingu.
Haustvindurinn blés ógnvekjandi í gegnum fjöllin og dró niður visnuð laufblöð. Þoka sveif yfir hæðunum og vængir hrafna blöktu í gegnum kalt, þokuloftið. Óvænt væl ómaði. Sólin var falin á bak við skýin, sem voru að flýta sér lengra og lengra.
Þeir þrír horfðu hvor á annan í algjörri skelfingu.
– Hvert getum við farið núna? – muldraði einn alvarlegur.
– Við vitum það ekki!
Í Belgrad, 1901.
Fyrir „Radoje Domanović“ verkefnið þýtt af Dagbjörtu Gísladóttir, 2022.
Leiðtogi (2/3)
Daginn eftir komu allir saman sem höfðu hugrekki til að fara í langa ferð. Meira en tvö hundruð fjölskyldur komu á þann stað sem var tilnefndur. Aðeins örfáir voru eftir heima til að sjá um gömlu heimaslóðirnar.
Það var sannarlega sorglegt að horfa á þennan fjölda vansæla manna sem bitur ógæfa hafði neytt til að yfirgefa landið sem það fæddist í og grafir forfeðra þeirra voru í. Andlit þeirra voru hrörleg, slitin og sólbrennd. Þjáning margra langra erfiðra ára sýndi áhrif sín á þau og gaf mynd af eymd og biturri örvæntingu. En einmitt á þessu augnabliki sást fyrsti vonarglampinn – í bland við heimþrá að vísu. Tár streymdi niður hrukkað andlit fárra gamalmenna sem andvarpuðu örvæntingarfullt og hristu höfuðið með illum forboðum. Þeir vildu frekar vera þar í einhvern tíma lengur, svo að þeir gætu líka dáið meðal þessara steina í stað þess að leita að betra heimalandi. Margar konur syrgdu hátt og kvöddu látna ástvini sína sem þær voru að yfirgefa.
Mennirnir voru að reyna að sýnast hugrakkir og hrópuðu: – Jæja, viltu halda áfram að svelta í þessu fordæmda landi og búa í þessum kofum? – Þeir hefðu í raun og veru helst viljað taka með sér allt bölvaða svæðið og aumingjakofana ef það hefði verið hægt.
Það var venjulegur hávaði og hróp eins og í hverjum fjölda fólks. Bæði karlar og konur voru eirðarlaus. Börnin öskruðu í vöggum á baki mæðra sinna. Meira að segja búfénaðurinn var dálítið órólegur. Það var ekki mikið af nautgripum, kálfur hér og þar, og svo magur og lúinn hestur með stórt höfuð og feita fætur sem þeir voru að hlaða gömlum mottum, töskum og jafnvel tveimur sekkum yfir burðarhnakkinn, svo að greyið dýrið sveiflaðist undir þyngdinni. Samt tókst því að vaka og hneggja af og til. Aðrir voru að ferma asna; börnin voru að toga í hunda í taumum. Talandi, öskrandi, bölvandi, vælandi, grátandi, geltandi, hneggjandi–allt var í gangi. Jafnvel asninnhneggjaði nokkrum sinnum. En foringinn kom ekki upp einu orði, eins og allt málið kæmi honum ekkert við. Algjör vitur maður!
Hann sat bara hugsi og hljóður, með höfuðið niður. Nú og þá hrækti hann á jörðina; það var allt. En vegna undarlegrar framkomu hans jukust vinsældir hans svo mikið að allir hefðu farið í gegnum eld og vatn, eins og sagt er, fyrir hann. Hægt var að heyra eftirfarandi samtöl:
– Við ættum að vera ánægð að hafa fundið slíkan mann. Hefðum við farið á undan án hans, Guð forði okkur! Við hefðum farist. Hann hefur alvöru greind, ég segi þér! Hann þegir. Hann hefur ekki sagt orð enn! – sagði einn á meðan hann horfði á leiðtogann með virðingu og stolti.
– Hvað skyldi hann segja? Sá sem talar mikið hugsar ekki mikið. Snjall maður, það er á hreinu! Hann veltir aðeins fyrir sér og segir ekkert, – bætti annar við á meðan hann horfði á leiðtogann með lotningu.
– Það er ekki auðvelt að leiða svona marga! Hann þarf að safna hugsunum sínum því hann er með stórt starf á höndum sér, – sagði sá fyrsti aftur.
Það var kominn tími til að byrja. Þeir biðu þó um stund, hvort einhver annar myndi skipta um skoðun og koma með þeim, en þar sem enginn kom, gátu þeir ekki setið lengur.
– Eigum við ekki að fara af stað? – spurðu þeir leiðtogann.
Hann stóð upp án þess að segja orð.
Hugrökkustu mennirnir hópuðust strax í kringum hann til að vera við hlið hans ef hættu eða neyðarástandi steðjaði að.
Leiðtoginn hleypti brúnum með höfuðið niður, tók nokkur skref og sveiflaði stafnum sínum fram fyrir sig á virðulegan hátt. Hópurinn færði sig á eftir honum og hrópaði nokkrum sinnum: „Lengi lifi leiðtogi okkar! “ Hann tók nokkur skref í viðbót og rakst á girðinguna fyrir framan bæjarhúsið. Þar stoppaði hann náttúrulega; þannig að hópurinn hætti líka. Leiðtoginn vék síðan aðeins til baka og sló stafnum sínum nokkrum sinnum á girðinguna.
– Hvað viltu að við gerum? – spurðu þeir.
Hann sagði ekkert.
– Hvað ættum við að gera? Rífið niður girðinguna! Það er það sem við eigum að gera! Sérðu ekki að hann hefur sýnt okkur með stafnum sínum hvað við eigum að gera? – hrópuðu þeir sem stóðu í kringum leiðtogann.
– Þarna er hliðið! Þarna er hliðið! – öskruðu börnin og bentu á hliðið sem stóð á móti þeim.
– Þegiði, róleg, börn!
– Guð hjálpi okkur, hvað er í gangi? – nokkrar konur signuðu sig.
– Ekki orð! Hann veit hvað á að gera. Rífið niður girðinguna!
Á augabragði var girðingin niðri eins og hún hefði aldrei verið þar.
Þeir fóru framhjá girðingunni.
Varla höfðu þeir farið hundrað skref þegar leiðtoginn hljóp inn í stóran þyrnirunna og nam staðar. Með miklum erfiðleikum tókst honum að rífa sig út og byrjaði síðan að slá stafinn í allar áttir. Enginn haggaðist.
– Og hvað er nú málið? – hrópuðu þeir sem voru aftarlega.
– Klippum niður þyrnirunnan! – hrópuðu þeir sem stóðu í kringum leiðtogann.
– Þarna er vegurinn, á bak við þyrnirunnana! Þarna er hann! – öskruðu börnin og jafnvel margir sem voru aftast í hópnum.
– Þarna er vegurinn! Þarna er vegurinn! – hlógu þeir sem voru í kringum leiðtogann og hermdu reiðilega eftir. – Og hvernig getum við blindir menn vitað hvert hann leiðir okkur? Það geta ekki allir gefið skipanir. Leiðtoginn þekkir bestu og beinustu leiðina. Klippum niður þyrnirunnan!
Þeir hlupu inn til að ryðja brautina.
– Úff, – hrópaði einhver sem var stunginn af þyrni og einhver annar sem fékk brómberjagrein í andlitið.
– Bræður, þið getið ekki fengið eitthvað fyrir ekki neitt. Maður þarf að reyna á sig aðeins til að ná árangri, – svöruðu þeir hugrökkustu í hópnum.
Þeir brutust í gegnum kjarrið eftir mikla áreynslu og héldu áfram.
Eftir að hafa ráfað aðeins lengra komust þeir aðannari minni girðingu. Hún var líka rifin niður. Síðan héldu þeir áfram.
Mjög stuttfjarlægð var farin fyrsta daginn vegna þess að þau þurftu að yfirstíga nokkrar svipaðar hindranir. Og allt þetta á litlum mat því sumir höfðu bara komið með þurrkað brauð og smá ost á meðan aðrir höfðu bara brauð til að seðja hungrið. Sumir áttu alls ekkert. Sem betur fer var sumartími þannig að þau fundu ávaxtatré hér og þar.
Þrátt fyrir að stuttum spotta hefði verið náðvoru allir mjög þreyttir. Engar stórhættur komu upp og engin slys urðu heldur. Í svona stóru verkefni verða auðvitað eftirfarandi atburðir að teljast smámunir: þyrni stunginn í vinstra auga einnar konu, sem hún huldi rökum klút; eitt barn rak fótinn í trjástump og svo grenjaði það og haltraði; gamall maður rakst á brómberarunna og tognaði á ökkla; eftir að malaður laukur var settur á hann, þoldi maðurinn sársaukann af kappi og hallaði sér á stafinn sinn og haltraði hraustlega fram á bak við foringjann. (Satt að segja sögðu nokkrir að gamli maðurinn væri að ljúga um ökklann, að hann væri bara að þykjast vegna þess að honum langaði að fara til baka.) Fljótlega voru aðeins fáir sem voru ekki með þyrn í handleggi eða a rispað andlit. Karlarnir þoldu þetta allt hetjulega á meðan konurnar bölvuðu sömu stundina sem þær fóru og börnin grétu, eðlilega, vegna þess að þau skildu ekki allt þetta strit ogað þessi sársauki yrði ríkulega verðlaunaður.
Öllum til mikillar hamingju og gleði kom alls ekkert fyrir leiðtogann. Satt að segja, ef við eigum að segja satt, þá var hann mjög verndaður, en samt var maðurinn einfaldlega heppinn. Fyrstu nóttina á tjaldstæðinu báðu allir og þökkuðu Guði fyrir að ferð dagsins hafi heppnast vel og að ekkert, ekki einu sinni hin minnsta ógæfa, hafi komið yfir leiðtogann. Þá tók til máls einn hinn hugrakkasti maður. Andlit hans hafði verið rispað af brómberarunna, en hann veitti því einfaldlega enga athygli.
– Bræður, – byrjaði hann. – Dagsferð er farsæl að baki, Guði sé lof. Vegurinn er ekki auðveldur, en við verðum að þola það því við vitum öll að þessi erfiði vegur mun leiða okkur að hamingju. Megi almáttugur Guð vernda leiðtoga okkar frá hvers kyns skaða svo að hann geti haldið áfram að leiða okkur farsællega.
– Á morgun mun ég missa annað augað ef hlutirnir fara eins og í dag! – sagði ein kvennanna reiðilega.
– Úff, fóturinn minn! – grét gamli maðurinn, hvattur af ummælum konunnar.
Börnin héldu áfram að væla og gráta og mæðurnar áttu erfitt með að þagga niður í þeim svo að í talsmanninum heyrðist.
– Já, þú munt missa annað augað, – hann sprakk af reiði, – og þú gætir mist bæði! Það er ekki mikil ógæfa fyrir eina konu að missa augun fyrir svona frábæran málstað. Þú ættir að skammast þín! Hugsarðu aldrei um velferð barna þinna? Helmingur okkar gæti farist í þessu ferðalagi! Hverju skiptir það? Hvað er eitt auga? Hvaða gagn hafa augu þín þegar það er einhver sem gætir okkur og leiðir okkur til hamingju? Eigum við að yfirgefa verkefni okkar eingöngu vegna auga þíns og fótleggs gamla mannsins?
– Hann lýgur! Gamli maðurinn lýgur! Hann er aðeins að þykjast svo hann geti farið til baka, – ómuðu raddir frá öllum áttum.
– Bræður, hver sem ekki vill fara lengra, – sagði talsmaðurinn aftur, – leyfið honum að fara til baka í stað þess að kvarta og æsa okkur hina. Hvað mig varðar ætla ég að fylgja þessum vitra leiðtoga svo lengi sem eitthvað er eftir í mér!
– Við fylgjumst öll með! Við munum öll fylgja honum svo lengi sem við lifum!
Leiðtoginn þagði.
Allir fóru að horfa á hann og hvísla:
– Hann er niðursokkinn í hugsunum sínum!
– Vitur maður!
– Sjáðu ennið á honum!
– Og alltaf að hleypa brúnum!
– Alvarlegur!
– Hann er hugrakkur! Það sést á öllu sem hann gerir.
– Þú getur sagt það aftur! Allskonar girðingar og brýr – hann plægir í gegnum þetta allt. Hann slær dapurlega í stafinn sinn án þess að segja neitt, og þú verður að giska á hvað hann hefur í huga.
Радоје Домановић 