Manggala (3/3)
Sekadi keto hari pertama ane suba liwat, lan selanturne hari-hari selanturnyane saha kesuksesaan ane patuh. Tusing ada ane sanget utama ane terjadi, watah plaksana sepele: ipun makejang uling saha duurne malunan ulung ke got, lantas ke tengah abian, ipun ngisiang pagehan tetaneman lan ebun bidara; ipun ngenjekin dui; makudang-kudang lima lan batisne lung; menyakitan gebugan di duurne. Nanging makejag ane nyakitin ene metahan. Makudang-kudang anak tua depange mati di jalan. “Ipun lakar mati bina bina yening ipun nongos di jumah, apebuin di jalan!” mmunyi juru wiara ento, ngasut ane len apang nyang nutugang. Makudang-kudang anak cenik, mayusa atiban nyantos duang tiban masin padem. Reramane saha tabah naanang sakit ati pun krane suba nasib uli Ida Bhatara. “Lan ngemingkinan cenik pianak-pianak ento medikang sedihne. Ritatkala ipun bajang, sedihne ngigisang. Ida Bhatara ngicenin para rerama tusing taen kilangan pianak-pianak ipun satonden ipun suba nyntos matuuh nganten. Yening cenik-cenike nasibne care keto, adian ipun padem malunan. Apang sedihne tusing gede!” juru wicara ngibur ipun buin. Makudang-kudang ngaput duur ipun adi kain lan ngompres digin di pelung-pelung ipun. Ane lenan ngabe lengen ipun nganggon gendongan. Makejangnne cumpang camping lan magetep getep. Bajune ipun suba uwek uwek, nanging ipun tetep maju saha seneng. Makejang ne lakar aluhan yen ipun tusing kasedukan makelo-kelo. Nangin ipun musti tetep majalan.
Kacritayang jani, ade ane pinih utame kalaksana.
Manggala ento majalan dimukak, katutgin olih jadma-jadma ane pinih wanen di tempekan ento. (Dadua uling ipun ilang, lan tusing ada ane nawang kije ipun ajak dua ngoyong. Ada panampen lumrah ipun suba ngianantin tetujon ipun lan malaib. Rikala galah juru wicara ngorahang ngenenin indik penginatan ipun ane ngelekin. Wantah abedik ane ngugu makedadu ento suba padem di alan, nanging ipun tusing mesuang penampen ipun apang tusing ngebangitang ane len.) Sia tempekan mabaris di durin ipun. Saget nengok Grembeng mebatu ane sanget gede lan tengahne nunjeb sanet dalem. Nyrengsenganne sangen tajem nganti ipun tusing bani medungkangan maju. Nganti ane paling wanene mereren dan ngeneneg manggala. Sambilage micukang jidatne, hanyud ring manah saha sirahne nguntul, ia saha wanen madungkangan maju, ngetukang tungkedne di muka, pertama ke tengawan, lantas ke kebot saha carane ane khas. Liu ane ngorahang ento makejang ngae lebih bermatabat. Ia tusing ningalin nyen dogen ane ngorahang ape-ape. Di muane tusing ada paubahan miik utawi mua ane nujuang rasa jejeh rikala ia maakin ke pangkung. Anak ane wanen tusing bane nyang bedik nganti gobane seming, nanging tusing ada ane abeni ngorahin manggala ane gagah wanen tur wicaksana. Duang dungkangan buin lan ia suba ngoyong disisi. Tengahin rasa jejeh ane tusing lumrah lan saha mata nelik, ipun ajak mekejang ngejer. Jadma-jadma ane pinih wanen mare den lakar nyegat sang manggala, nganti yening ento suba ngelanggar perjanjian, rikala ia medungkangan bincepk, bin pendo, lan ulung ke pangkung. Mulai rasa linglung, ngejer, kaikan; rasa takut ada di duur angin. Makudang-kudang jadma suba mulai mlaibang dewek.
– Taanang, Beli-beli! Ape adi maenggal-enggalan? Apa ke ene cara ragane nyaga omongan ragane? Iraga musti nuutinjadma wicak ene krana ia nawang apa ane ia laksanaang. Ia lakar dadi buduh yen ngusakang dewekne bibane. Maju, uber ia! ene pinaka baya gede lan bisa ngae suud, rintangan ane pang kuri. Nyen nawang? bisa di sisi len uli pangkung ene iraga lakar nepukin tanah lemek ane pinih luar biasa ane Ida Bhatara maksudne baang iraga. Maju! Tanpa pengorbanan, iraga tusing maan apa-apa! – Sekadi keto nasihat juru wicara lan ipun masin ngambil dua dungkangan ke mukak, ngilang ke tengah pangkung. Ane paling wanenin nutug lan lantas makejang jadma milu maclepung.
Ada ratapan, naang sakit, ulung di pangkung ane nyrengsegang miwah dalem tur linggah ene. Adiri jadma mesumah tusing ade ane bise pesu idup-idup, apa buin tanpa tatu lan tileh utuh, nanging kahuripan manusa ane seleg. Manggala entoo sanget untung. Ia magantung di bet-betan rikala ia ulung dadosne tusing ade matatu. Ia berhasil nengan dewekne lan menek pesu. Sambilange meratao, ngerenggeng lan ngeling megema macandedatan di beten, ia nengak tusing magerak, mendep bengong. Makudang-kudang jadma babak belur lan gedeg mulai ngutuk ia nanging ia tusing ngerunguang. Ipun ajak makejang agetne bisa magisiangan di punyan punyanan ane ebah mautsaha gede tenaga apang ngidaag manjat pesu. Makudang-kudang ngelah duurne ane retak manadosang getih nyeretcet pesu iling muan ipunne. Tusing ada abesik ane tileh ragane seger sajabaning manggala ento. Ipun makejang saget ngemicukang jidatne sareng manggalane lan naanang sakit banging ia nyang menekang suurne tusing. Ia mendep lan nyemak gaya reflekti uli adiri jadma wicak sejat!
Makudang-kudang galah suba liwat. Liu anak teke suba medikan. Setiap hari ade dogen ane padem. Makudang-kudang ngalahin tempekan lan mebalik.
Uli majumlah liu pas ngawitine, wantah masisa kuang liu duang dasa. Mua ipun ane lesu lan kenjel ngenahang tanta-tanda keputusasaan, tusing percaya, kenjel, lan kesedukan, nanging tusing ada ane ngomong nyang abedik. Ipun mendep sekadi manggala ipun lan terus majalan adeng. Kayang juru wicara ane semangat ento ngelengang duurne saha putus asa. Jalanne kakui keweh.
Jumlah ipun makuang sabilang wai ngantos masisa dasa. Saha mua sebet, ipun wantah ngerumuk lan meselselan boyaje ngomong.
Ipun katingalin care anak male boya je anak muani. Sakabedik nanggen tungged anak lung batisne. Saka bedik ngisiang lengen ipun saha gendongan ane matekul di baong ipun. Di lima ipun ade liu perban lan kompres. Nganti yening ipun mekita ngae pengorbanan anyar, ipun tusing bisa krana das tusing ade tongos di raga ipun anggon tatu len.
Ngantos ane paling kuat lan paling wanen di antara ipun ajak makejang suba kilangan kepercayaan lan harapen, nanging ipun nu mejuang ngejohang; luirn, ipun kengken kaden carane enjok-enjokk saha usaha gede, ngedumel, tersiksa olih rasa skit. Apa buin ane bisa ipun laksana yening ipun tusing ngidaang mawali? Buka lui keto perjuangnelan jani ngalain pejalananne?
Matan ai mengkeb. Enjok enjok nagnggon tungked, ipun saget ningalin manggala ento tusing ada di mukak ipun buin. Dungkangan len lan ipun makejang ulung ke pangkung len.
– Oh, batis tiange! oh, liman tiange! –madingehan ratepan lan rintihan. Besik suara lemah ngantos ngutuk manggala ane pantes nanging nglantur mendep.
Rikala matan ai ngenah, nengak sang manggala, katutuin olih dua jadma lianan. Cacat tur magetih ipun mebalik apang ningalin amongken liunen ane masisa, nanging ipun ane sinalih tunggilne. Ketakutan ane ngae mati lan keputusan ngebekin atin pun. Tngos ento tusing kakenal, mabukit, mabatu – tusing ada jalan ane anggo majalan masua dija-dije. Duang dina sadurungne ipun nemu sebuah jalan nanging kalahine. Manggala mimpin ipun sakadi keto.
Ipun ngenehang lui timpalne lan nyamane ane mati di pejalan ane uyut ene. Kasedihan ane pinih gede katimbang rasa sakit di batis ipun ane tusing ngidaang majaln menguasai ipun. Ipun suba nyaksiang kehancuran ipun padidi saha peningalan ipun pedidi.
juru wicara maakin manggala lan ngawitin ngomong saha suara kenjel tur ngejer ane lui rasa sakit, putus asa lan kepaitan.
– Kija iraga lakar luas jani?
Manggala ento mendep.
– Kija ragane ngabe iraga ajak makejang lan kija ragane ngabe iraga ajak makejang? Iraga manongodang raga lan kluwarga iraga di lima ragane tur nuutin ragane, ngalahin umah iragane lan sema tetua iragane ane maharap iraga ngidaang nyelamatang raga ulig kehancuran di tananh ane tandus ento. Nanging ragane suba ngancurang iraga ajak makejang nganggon cara ane lebih nyakitin. Ada satak tali kluwara di durin ragane lan jani tiangalian ada kude luinen!
– Maksud ragane makejang jadma tusing ada dini? –Munyi sang manggala tanpa menekang sirrahne.
– Kengken cara ragane adi ngidaang ngomong petakon care kene? Tingalin menek lan Tingalin! Peteng kuda luine uli iraga ane masisa di pejalanan ane malang ene! Tingalin goba iraga! Lakar luuang mati katimpang caat care kene.
– Tiang tusing ngida ninggalin ragane!
– Kenapa adi tusing ngidaang?
– Tiang Buta
Sepi ane jani karasayang ngematiang suasana.
– Apa keh agane kilangan pengelihatan rikala pajalanan ene?
– Tiang embas suba buta!
Ajaka telu nguntulang duurne saha putu asa.
Angin musim gugur matiup nakutin uli pengunungan lan ngulungan dondonan ane layu. Kabut makeber di duur perbukitan, lan saya gagak makeberan di udara dingin makabut. Mengaok petanda jelek megema. Matan ai mengkem di durin awan, ane megilir lan ngenggalan ngeohang.
Ajake telu saling neneng sahat pinih nakutin.
– Kija iraga bisa luas jani? – Muyi adiri jadma seken.
– Iraga tusing nawang!
Ring Beograd, 1901.
Untuk Proyek “Radoje Domanović” sane katerjemahang ke dalam basa Bali olih Aris Satriyan, 2022.
Manggala (2/3)
Mani semengane, makejang jadmane ane bani nglaksana pajalan joh mapupul. Lebih teken satak kluwarga teka ka tongos ane suba katentuang. Wantah abedik ane ngoyog di umah apang ngencanin umah tua ento.
Sebet sajan ningalin pupulan jadma-jadma ane tiwas ene kapaksa ngalahin tanah tongos ipun embas lan sema tua-tua imaluan ane nongos dini. Mua ipun makejang layu, leleh lan kebakar matan ai. Kasengsran atiban-tiban ane ngae kenjel nujuang ius majeng ipun makejang lan nyampaiang gambaran kasengsaran lan keputusan ane pait. Nanging ne jani ngenah akebiak acepan pertama – macampur teken kaisengan pastine. Yeh mata nyretcet di mua anak muani tua-tua ento sambilang meangkihan lan ngelengang duurne ngajak keneh jele. Ipun makejang demenan ngoyong ditu makeloan, apang ipun masin bisa mati di antara bebatuan ene ketimbang ngalih tannah ane luungan. Liu anak luh ngeling sigsigan lan ngucapang slamet tinggal majeng jadma ane ipun tresnain sane suba ngalahin ane kuburanne lakar ipun kalahin.
Jadma-jadma ento nyobak apang bisa tampil wanen lan makuukan, – Nah, apakeh ragane do terus kasedukan di tanah makutuk kene lan ngoyong di umah-umah reod ene? – Sebenehne ipun ajak mekejang dot ane luungan ango nyemak makejang tanh makutuk ene lan umah-umah reod tiwasne ajak ipun yening ngidaang.
Ada suara lan kuukan ane biasa sekadi di setiap massa jadma. Muani miwah Luh inguh. Cenik-cenik mekaikan di gelutan memen ipun. Nyantos beburon masin paling. Tusing je liu beburon, godel dini ditu lan jaran berag mabulu tebel ngelah das gede lan bais mokoh tongos ipun ngabe permadani tua, tas, lan nyantos dua karung di duur pelana, dadi beburon lacur ento moyogan di beten baat. Nanging ipun ngidaang magadang lan mamerud uling galah ka galah. Ane lenan sedeng ngabe keledai; cenik-cenik maid kuluk nganggon tali kekang. Mengomong, mekuukan, Nyajad, ngeling, ngonggong, mamerud – makejang maliah. Nyantos keledai mamerud ping kuda kaden. Nanging manggala ento tusing ngomog ape, seasa-asa makejang urusan ento dong urusanne. Jadma wicak sajan!
Ia wantah nengak bengong lan mendep, kabarengin sirahne nguntul. Cepok-cepok makecuh ke tanah; ento dogen. Nanging krana parisolahne ane tawah, kawibawanne makembang seameham rupa dadosnyane samian jadma lakar ngelewarin api lan yeh, sekadi ane suba ipan ngomongang, majeng ia. Babebaosan sakadi kene kadingeh:
– Iraga musti kendel suba nemu anak muani sekade kene. Bayangin iraga maju tusing ade ia, tabik pakulun! Iraga lakr binasa. Ia ngelah kawikanan ane ngenah, tiang orahin ragane! Ipun mendep. Ipun konden ngucapang apa ape! – kruna anak sambilange ngeneneng manggalane kabarengin bakti lan gargita.
– Apa ane musti ia omongang? Nyen ane liu munyi tusing liu mapineh. Muani ane dueg, ento suba pasti! Ia wantah merenung lan tusing ngorahang apa-apa, – sautin ane len, lan ia masin nulih manggala ento kabaengin anggob.
– Tusing aluh mimpin liu jadma! Ia musti ngumpulang pepinehnyane krana ia ngelah pakryan gede, – munyi ane pertama buin.
Galahne suba pasti anggon ngawitin. Nanging, ipun ajak makejang ngantiang akesep, anggo ningalin apa keh ada jadma len ane maubah pepinehne lan milu ajak ipun makejang, sakewala kranatusing ada ane teke, ipun tusing bisa makelo kelo buin.
– Sapatutne iraga musti luas? – ipun metakon ajak manggala.
Ia bangun tanpa ngomong apa-apa.
jadma-jadma ane paling wanen ngenggalan mapupul di sekelilingne anggo majaga-jaga yen ada baya utawi keadaan ane gawat.
Manggala, ngepicukang jidat, sirahne nguntul, nyemaak beberapa dungkangan, mengayunang tungkedne di mukak dewekne pedidi sambilang gaya ane mamartabatt. Kapupulan makisid ke durinen lan makuukan ngorahang, “Hidup manggala iraga! Ipun nyemak adungkangan buin lan nambrak pagehan di mukak bale dea. Ditu, pantes dogen, ipun mareren; dadi tempekan masin mereren. Manggala nglantur nguriang sakabedik lan ngetukan tungkedne ke pagehan makudang-kudang ketukan.
– Apa ane ragane dot iraga ajak makejang laksanayang? – ipun metakon.
Ipun tusing ngomong ape-ape.
– Apa ane musti iraga laksanaang? Nyagang pagehan! ento ane musti iraga laksanaang! apa keh ragane tusing ningaling indik ipun nujuang majeng iraga sareng tungkedne ape ane musti kalaksanaang? – kuukan ipun ajak makejang anemajujuk di samping manggalane.
– Ade jelananne! Ada jelananne! – kuukan cenik-cenik lan nunjuk ke gerbang ane majujuk di mukak ipun.
– Mendep, tenak, pianak-pianak!
– Ida Bhatara tulungin iraga, apa ane kawentenan? – makudang-kudang ak luh ngae tanda salib.
– Tidong sebuah kruna! Ipun nawang ape ane musti kalaksana. Nyagang pagehan!
Wantah akejep pagehan ento enyag mase-mase tusing taen ada.
Ipun nglewatin pagehan.
Mare saje ipun makejang majalan satus dungkangan, manggala punika nabrak betbetan madui gede lan mereren. Magenep care anggone ipun berhasil pesu lan nglantur ngawitin ngutukan tungkedne ke meilehan penjuru. Tusing ade ane ngalah.
– Lan ade apa jani? –Kuukan ipun ane ade di durinen.
– Abas betbetan madui! – sautan jadma-jadma ane majujuk di sisin manggala.
– Ento jalan, di durin ebetan maduwi! ento ada! – Kuukan pianak-pianak nganti liu jadm di durinen.
– Ada jalan! Ada jalan! – nyelekang jadma-jadma disisin manggala, nuutin sambilang galak. – Lan kadi kengken iraga jadma buta bisa nawnag kije ipun ngemimpin iraga? Makejang jadma tusing bisa ngemaang pituduh. Manggala nawang rute ane melah lan paling langsung. Abas ebetan madui!
Ipun ajak makejang tuun lakar ngadingang jalan.
– Aduh. – Kaikan jadma ane limane katusuk duri lan adiri ane muane katusuk rencek bidara.
– Beli-beli, ragane tusing ngidaang ngelah silih sinunggil barang ane maan secara gratis. Ragane musti maksaang dewek apag berhasil, -Pasaur ane paling wanen di tempekan.
Ipun nerobos ebetan suud liu cara lan majalan maju.
Sesuud mejalan ngejohang bedik, ipun nemu bangkarna. Ene masin keenyagang. Lnatar ipun ajak makejang nglanturang.
Sanget abedik tanah ane matutup di hari pertama krana ipun musti ngatasin makudang-kudang pikobet ane mirib. Lan makejang ene kasaengin ebedik dedaaran krana makudang-kudang wantah ngabe roti tuh lan abedik keju saenun ane len wantah ngabe abedik roti anggo ngilangang rasa seduk ipun ajak mekejang. Makudang-kudang tusing ngelah apa-apa nyang abedik. Agetnne pas ento musing kebus ane ngae ipun aak makejang nepuk punyan buah dini ditu.
Dadine, yadiastun hari pertama wantah ada abedik jalan di durin ipun, ipun merasa sanget kenjel. Tusing ada baya gede ane ngenah lan masin tusing ade kecelakaan. Secara alami, ring usaha ane gede ento, peristiwa-peristiwa sekadi ene musti kaanggen sepele: dui metebekan di mata kiwa anak luh, ane ipun katutupin baan kain belus, adiri anak muani meporodan saang gede ane ngae ipun ngeling lan dengkleng dengkleng; anak muani tua ketanjung ebetan bidara lan matan baisne kesleo; suud bawang anggo molpol duurne, muani ento saha wanen naanang sakit lan, mesleleg di tungkedne, majalan kejengklok jengklok saha gagah wanen di durin manggala. (Sejujurne, makudang-kudang jadma ngoraang bahwa muni tua ento melogmelog ngenenin matan baisne, wantah ipun ane mapura-kpurak dot mulih). Ngenggalin, wantah ada makudang-kudang ane tusing ngelah duri di lengen utawi mua ane magores. Para muani nangunggung makejang saha gagah wanen melenan para ane luh ngutuk dis ipun majalan luas lan pianak-pianak ngeling, pastine, krane ipun tusing ngerti ngenenin makejang usaha keras lan rasa skit ene lakar sanget kaargaain.
Liu kebagia lan kesenengan makejang jadma, nyang abedik tusingg ade ape teken manggala. Terang terangan dogen, yening iraga ngoraang ane sebenehne, ia sanget kalindungi, nnging tetep doen, uni ento wantah aget. Ring perkemahan peteng ane kapertama, makejang jadma nunas lan ngucapang syukur majeng Ida Bhatara mawinan pejalan rahine jani berhasil lan tusing ade, kesialan secenik ape pun, ane ngenaai manggala. Lantas silih sinunggil muani ane paling wanen ngawitin ngomong. Muane metatu kene ebetan bidara, nanging ipun tusing ngerunguangne.
– Beli-beli – iun ngawiti – Pejalan awai saha suskses di durin iraga, suksma Ida Bhatara. Jalanne mule tusing aluh, nanging iraga musti tetep bertahan krana iraga makejang nawang jalan ane sulit ene lakar ngabe iraga nuju kebagia. Dumudak Ida Yang Mahasa Kuasa ngelindungi manggala iraga uli baya ape den ane ngae ia bisa terus mimpin iraga apang suskses.
– Mani tiang lakar klangan peninggalan tiang ane len yening makejang majalan sekadi hari jani! – Silih sinuggil Anak luah ngomong saha galak.
– Aduh, bais tiange! – Muani tua ento ngeling, mase tersinggung ulian olongan Anak Luh ento.
Cenik-cenike terus manying lan ngeling, lan para memene kewehan ngempu pun apang medingehan juru wicarane.
– Nah, Rgane lakar kilangan peninggalan ragane ane len, – Ipun galak ulian gedegne, – lan dumadak ragane hilangan makedadune! boya katiban bencana gede baan anak luh apang kilangan peningalane krana alasan ane pinih gede. Ragane musti merasa lek ring padewekan biban! Apakeh ragane tusing taen makeneh indik Kerahuan pianak-pianak ragane! Mi atenge uli iraga bisa nyalanang upaya ene! Ape lenne? Ape ento besik peningalan? ape gunane peninggalan ragane yening ade anak ane ngalih iraga lan ngabe iraga ke bahagian? Musti keh iraga tusing ngerunguang usaha iraga wantah ulian peningalanne lan baiis anak tua ento?
– Ipun melogmelog! Anak Tua ento bogbog! Ipun wantah mapurak-purak apang ipun bisa mulih, -suara mecandetan uli makejang sisi.
“Belin tiange, yen ane tusing makita mejalan ngejohang,” omong juru wicara ento buin, “baang ipun mulih dari pada ngedumel lan ngae iraga makejang gedeg. Sejoh ane tiang tawang, tiang lakar nuutin manggala wicak ene selama enu ada ane masisa di dewek tiang!”
– Iraga ajak makejang lakar nuutin! Iraga ajak mekejang lakar nuutin nyantos iraga hidup!
Manggala ento mendep.
Makejang jadma saling ngeneneg ia lan makisi-kisi:
– Ia kelem teken manahne!
– Jadma wicak!
– Tinggalin jidatne!
– lan setatu nyebeng!
– Seken!
– Ia wanen! Ento katingalin uli segala sisi ngenenin ia.
– Ragane bisa ngomongang buin! Pagehan, bangkarna, briar – ia ngebajak makejangne. Ia saha sedih ngetukang tungkedne, tusing ngorahang apa-apa, lan ragane musti ngilangin ape ane ada ring manahnyane.
Радоје Домановић 