(fyrri síða)

Þannig leið fyrsti dagurinn og fleiri dagar fylgdu með sama árangri. Ekkert mjög mikilvægt gerðist, aðeins léttvægir atburðir: þeir féllu með höfuðið á undan ofan í skurð, síðan í skurð; þeir burstuðu við limgerði og brómberarunna; þeir stigu á flöskur; nokkrir brutu handleggi og fætur; sumir fengu höfuðhögg. En allar þessar kvalir voru þoldar. Nokkrir gamlir menn lágu eftir látnir á veginum. „Þeir hefðu dáið jafnvel þótt þeir hefðu verið heima, að ekki sé minnst á á veginum! sögðu talsmennirnir og hvöttu hina til að halda áfram. Nokkur smærri börn, eins til tveggja ára, fórust einnig. Foreldrarnir bældu niður hjartasár sín vegna þess að það var vilji Guðs. „Og því minni sem börnin eru, því minni er sorgin. Þegar þau eru yngri er sorgin minni. Guð gefi að foreldrar missi aldrei börn sín þegar þau hafa náð giftingaraldri. Ef börnin eru svo örlagarík, þá er betra að þau deyja snemma. Þá er sorgin ekki svo mikil!“ talsmennirnir hugguðu þau aftur. Sumir vöfðu dúkum um höfuðið og settu kalda grisjuþófa á marbletti. Aðrir báru handleggina í stroffi. Allir voru slitnir og skornir upp. Föt þeirra héngu í tætlum, en þau ýttu sér engu að síður glöð áfram. Allt þetta hefði verið auðveldara að bera ef þeir hefðu ekki verið uppfullir af hungri. En þeir urðu að halda áfram.

Dag einn gerðist eitt merkilegra.

Leiðtoginn gekk á undan, umkringdur hugrökkustu mönnum hópsins. (Tveggja þeirra var saknað og enginn vissi hvar þeir voru. Það var almenn skoðun að þeir hefðu svikið málstað sinn og flúið. Eitt sinn sagði talsmaðurinn eitthvað um skammarlegt svik þeirra. Aðeins fáir töldu að þeir tveir hefðu látist á leiðinni, en þeir sögðu ekki skoðun sína til að hræða ekki hina.) Restin af hópnum var í röð á eftir þeim. Allt í einu birtist ákaflega stórt og djúpt, grýtt gil – algjört hyldýpi. Brekkan var svo brött að þeir þorðu ekki að stíga skref fram á við. Jafnvel þeir hugrökkustu stoppuðu stutt og horfðu á leiðtogann. Hann hleypti brúnum, niðursokkinn í hugsanir með höfuðið niður, steig djarflega fram, sló stafnum fyrir framan sig, fyrst til hægri, síðan til vinstri, á sinn einkennandi hátt. Margir sögðu að þetta hefði allt gert það að verkum að hann virtist enn virðulegri. Hann horfði hvorki á neinn né sagði neitt. Á andliti hans var engin breyting á svip eða snefill af ótta þegar hann kom nær og nær brúninni. Jafnvel hinir djörfustu menn urðu fölir sem dauðinn, en enginn þorði að vara hinn hugrakka, vitra leiðtoga. Tvö skref í viðbót og hann var kominn á brúnina. Í sjúklegum ótta og með opin augu nötruðu þeir allir. Hugrökkustu mennirnirætluðu að halda aftur af leiðtoganum, jafnvel þótt það þýddi agabrot, þegar hann steig einu sinni, tvisvar og steypti sér í gilið. Það kom upp ráðaleysi, væl, öskur; óttinn náði yfirhöndinni. Sumir fóru að flýja.

– Hikiðvið, bræður! Afhverju eruði að flýta ykkur? Er þetta þannig sem þið standið við orð ykkar? Við verðum að fylgja þessum vitra manni því hann veit hvað hann er að gera. Hann væri geðveikur að meiða sjálfan sig. Áfram, á eftir honum! Þetta er stærsta og kannski síðasta hættan, síðasta hindrunin. Hver veit? Kannski hinum megin við þetta gil munum við finna stórkostlegt, frjósamt land sem Guð ætlaði okkur. Áfram! Án fórna komumst við hvergi! – svona voru ráðleggingar talsmannsins og hann tók líka tvö skref fram á við og hvarf út í gilið. Hinir hugrökkustu fylgdu á eftir og svo hlupu allir hinir inn.

Það voru veltur, væl, og stunur í bröttu hlíðinni í þessu mikla gljúfri. Maður hefði svarið því að enginn myndi nokkurn tímann komast út lifandi, því síður ómeiddur og í heilu lagi, en mannlífið er lífseigt. Leiðtoginn var óvenju heppinn. Hann hékk á runnum þegar hann féll svo hann meiddist ekki. Honum tókst að taka sig saman og klifra út. Á meðan væl, stunur og grátur ómuðu fyrir neðan sat hann hreyfingarlaus og þögull. Nokkrir sem voru barðir og reiðir fóru að bölva honum en hann gaf ekki gaum. Þeir sem voru heppnir gátu haldið í runna eða tré á meðan þeir féllu og fóru að reyna ákaft að klifra út. Sumir fengu gat á hausinn þannig að blóð rann úr andlitum þeirra. Það var enginn í einu lagi nema leiðtoginn. Allt í einu urðu þeir allir pirraðir og stynjuðu af angist en hann lyfti ekki einu sinni höfðinu. Hann þagði og tók upp hugsandi stellingu alvöru spekings!

Nokkur tími leið. Ferðamönnum fór að fækka og fækka. Hver dagur tók sinn toll. Sumir yfirgáfu hópinn og sneru til baka.

Af þeim mikla fjölda sem byrjaði voru aðeins um tuttugu eftir. Hörð, örmagna andlit þeirra endurspegluðu merki um örvæntingu, efa, þreytu og hungur, en enginn sagði eins mikið og orð. Þeir þögðu eins og leiðtogi þeirra og héldu áfram að ganga. Jafnvel hressi talsmaðurinn hristi höfuðið örvæntingarfullur. Vegurinn var sannarlega erfiður.

Þeim fækkaði daglega þar til þeir voru aðeins tíu. Með niðurdrepandi andliti, stynjuðu þeir aðeins og kvörtuðu í stað þess að spjalla.

Þeir líktust meira örkumlum en körlum. Sumir voru á hækjum. Sumir héldu handleggjum sínum í stroffi sem var fest um hálsinn. Á höndum þeirra voru fjölmörg sárabindi og grisjuþófar. Jafnvel þótt þeir hefðu viljað færa nýjar fórnir, gátu þeir það ekki vegna þess að það var nánast ekkert pláss á líkama þeirra fyrir ný sár.

Jafnvel þeir sterkustu og hugrökkustu höfðu þegar misst trúna og vonina, en þeir börðust enn lengra; það er að segja, þeir komu sér áfram á einhvern hátt með mikilli áreynslu, kvartandi, þjáðir af sársauka. Hvað annað gætu þeir gert ef þeir gætu ekki farið til baka? Svo margar fórnir og nú að yfirgefa ferðina?

Rökkur lækkaði. Þeir höltruðu á hækjum og sáu allt í einu að leiðtoginn var ekki lengur fyrir framan þá. Enn eitt skrefið og þeir steyptu sér allir í annað gil.

– Ó, fóturinn minn! Ó, höndin mín! – endurómaði væl og stunur. Ein veik rödd bölvaði meira að segja hinum verðuga leiðtoga en þagnaði svo.

Þegar sólin kom upp, sat þar foringinn, eins og þann dag er hann var valinn. Það var ekki minnsta breyting á útliti hans.

Talsmaðurinn klifraði upp úr gljúfrinu á eftir tveimur öðrum. Afskræmdir og blóðugir sneru þeir við til að sjá hversu margir voru eftir, en þeir voru þeir einu. Dauðalegur ótti og vonleysi fyllti hjörtu þeirra. Svæðið var óþekkt, hæðótt, grýtt – engir stígar neins staðar. Tveimur dögum áður höfðu þeir komið á veg en skilið hann eftir. Leiðtoginn leiddi þá þá leið.

Þeir hugsuðu um marga vini og ættingja sem höfðu látist í þessari hræðilegu ferð. Sorgin sem var sterkari en sársaukinn í örkumlum útlimum þeirra yfirbugaði þá. Þeir höfðu orðið vitni að eigin eyðileggingu með eigin augum.

Talsmaðurinn gekk upp að leiðtoganum og byrjaði að tala með þreytu, skjálfandi rödd fulla af sársauka, örvæntingu og biturð.

– Hvert erum við að fara núna?

Leiðtoginn þagði.

– Hvert ertu að fara með okkur og hvert hefur þú komiðokkur? Við settum okkur og fjölskyldur okkar í þínar hendur og fylgdum þér og skildum eftir heimili okkar og grafir forfeðra okkar í von um að við gætum bjargað okkur frá glötun í þessu hrjóstruga landi. En þú hefur eyðilagt okkur á verri hátt. Það voru tvö hundruð fjölskyldur á bak við þig og sjáðu nú hvað þær eru margar!

– Þú meinar að allir séu ekki hér? – muldraði leiðtoginn án þess að lyfta höfði.

– Hvernig geturðu spurt slíkrar spurningar? Horfðu upp og sjáðu! Teldu hversu mörg okkar eru eftir á þessari óheppilegu ferð! Sjáðu í hvaða formi við erum! Það væri betra að hafa dáið en að vera svona fatlaður.

– Ég get ekki séð þig!

– Af hverju ekki?

– Ég er blindur.

Dauðaþögn.

– Misstirðu sjónina á ferðinni?

– Ég fæddist blindur!

Þeir þrír hengdu höfðið í örvæntingu.

Haustvindurinn blés ógnvekjandi í gegnum fjöllin og dró niður visnuð laufblöð. Þoka sveif yfir hæðunum og vængir hrafna blöktu í gegnum kalt, þokuloftið. Óvænt væl ómaði. Sólin var falin á bak við skýin, sem voru að flýta sér lengra og lengra.

Þeir þrír horfðu hvor á annan í algjörri skelfingu.

– Hvert getum við farið núna? – muldraði einn alvarlegur.

– Við vitum það ekki!

Í Belgrad, 1901.
Fyrir „Radoje Domanović“ verkefnið þýtt af Dagbjörtu Gísladóttir, 2022.