(अघिल्लो पृष्ठ)

यसरी पहिलो दिन बित्यो, र त्यहि सफलताको साथ थप दिनहरू बिते। कुनै ठूलो महत्त्वको केहि भएन, केवल सानो घटनाहरूः तिनिहरु गम्भीर खाडल, त्यसपछि खोला; तिनीहरूले झाडीको बार र ब्ल्याकबेरी झाडीहरू विरूद्ध विद्रोह गरे; उनिहरु ले बोतलहरूमा टेके। धेरैले हात र खुट्टा भाँचे; केहीको टाउकोमा चोट लाग्यो। तर यो सबै यातना सहियो। केही बूढा मान्छेहरू सडकमा मर्नका लागि छोडिए। “उनीहरू घरमै बसेको भए पनि मर्ने थिए होलान, सडकलाई दोश नदेउ!” प्रवक्ताले अरूलाई जारी राख्न प्रोत्साहित गर्दै भने। केही साना बच्चाहरू, एक देखि दुई वर्षको उमेरका, पनि मरे।

अविभावकहरूले आफ्ना मनको पीडालाई दमनपूर्वक दबाए किनकि यो ईश्वरको इच्छा हो। “र बच्चा जति सानो हुन्छ, शोक पनि त्यति कम हुन्छ। जब उनीहरू कम उमेर हुन्छन् शोक कम हुन्छ। जब उनीहरू विवाह गर्ने उमेर पुगेका हुन्छन, भगवानले आमाबाबुलाई उनीहरूका बच्चाहरूलाई कहिल्यै हराउने अनुमति दिनुहुन्न। यदि बच्चाहरू यही नियती छ भने, यो उत्तम छ कि उनीहरू चाँडै मरे। त्यसो भए दु: ख त्यति ठूलो हुँदैन! ”प्रवक्ताहरूले उनीहरूलाई फेरि सान्त्वना दिए। केहि टाउको वरिपरि कपडा बेरे र आफ्नो चोट मा चिसो पट्टी लगाये। अरूले हतियार बोके। सबैको च्यतिएको कपडा र सरिर काटिएको थियो। उनीहरूको लुगा बिग्रिएको थियो, तर तिनीहरू खुशीसँग अगाडि बढे। यी सबै सहन सजिलो हुने थियो यदि उनीहरू धेरै भोकले ग्रस्त नभएको भए।तर उनिहरु अगाडि बढ्नै पर्थ्यो।

एक दिन, केहि महत्त्वपूर्ण भयो।

समूहमा बहादुर पुरुषहरु द्वारा घेरिएको नेता अगाडि हिंडिरहेको थियो। (ती मध्ये दुई हराइरहेका थिए, र कसैलाई थाहा थिएन कि तिनीहरू कहाँ थिए। यो उनीहरूको सामान्य धारणा थियो कि तिनीहरूले आफ्नो उद्देश्य त्याग्य र भागे। एक अवसरमा प्रवक्ताले उनीहरूको लाजमर्दो देशद्रोहको बारेमा केही भने। केहीले मात्र विश्वास गरे कि ती दुई जनाको मृत्यु भएको थियो। बाटो, तर तिनीहरूले अरूलाई अरूलाई नजगाउन उनिहरु ले आफ्नो धारणा कसैलाई भनेनन) समूहको बाँकी लाइन पछाडि पछाडि थियो। अचानक त्यहाँ एउटा ठूलो र गहिरो, चट्टानी खाइ देखा पर्‍यो – एक वास्तविक खाडल। ढलान यति ठाडो थियो कि उनीहरूले अगाडि बढ्ने हिम्मत गरेनन्। सबै भन्दा बहादुर मनिस हरु पनि एक्छिन रुकेर आफ्नो नेता तर्फ हेरे।

तल झर्दै, आफ्नो टाउको तल गर्दै विचारहरु मा लीन, उसले साहसपूर्वक अगाडि बढ्यो, आफ्नो लट्ठी अगाडि टक टक पार्दै, पहिले दायाँ, त्यसपछि बायाँ, आफ्नो विशेषताको साथ। धेरैले भने कि यो सबै बाट उनको अझ बढी मर्यादित ढंग देखिन्छ। उनले न त कसैलाई हेरे र न केही भने। उ छेउ छेउमा जादा समेत उसको अनुहारमा न केही परिवर्तन वा कुनै डर केही पनि थिएन। अति साहसी मानिसहरू पनि मरे तुल्य फिक्का भए, तर बहादुरी, ज्ञानी नेतालाई डर लाग्ने दिन कहिलै पनि आएन। दुई थप कदम र उ धारमा हुन्थ्यो। डरले र आँखा तर्दै, तिनीहरू सबै डरले काम्न थाले। साहसी पुरुषहरू नेतालाई बिन्दुमा पक्रेर राखेका थिए, यद्यपि यसको अनुशासन उल्लघन भयो, जब उनले एकपल्ट दुई कदम चाले र खालमा परे। त्यहाँ विलाप, विलाप, चिच्याए; डरले माथिल्लो सिमा नघेको थियो। केही भाग्न थाले।

– पर्ख दाजु भाइहरु! के को हतार हो? के तपाइँ यसरी आफ्नो वचन राख्नुहुन्छ? हामीले यो बुद्धिमान् मान्छेलाई पछ्याउनु पर्छ किनकि उसलाई थाहा छ उसले के गरिरहेको छ। ऊ आफूलाई बिगार्नको लागि कुनै बौलाहा होइन नि। उसको पछाडि लाग, यो सबैभन्दा ठूलो र हुनसक्छ अन्तिम खतरा,अन्तिम बाधा हो। कसलाई थाँहा छ? हुनसक्छ यसको अर्कोपट्टि हामीले एउटा भव्य, उर्वर भूमि भेट्टाउनेछौं जुन भगवानले हाम्रोलागि भनेर राख्नु भएको छ। अगाडि बढ! त्याग बिना, हामी यहाँ केही प्राप्त गर्ने छैनउ! – त्यस्ता प्रवक्ताका सल्लाहका शब्दहरू थिए र दुई कदम अगाडी अघि बढ्यो ऊ पनि खोलामा अदृष्य भयो ।बहादुरले पछ्याई सके पछि सबैजना भित्र कुदे।

यो विशाल घाँसको ठाडो भिरालोमा विलाप, लड्दै, विलाप गरिएको थिए। कसैले शपथ खाएको थियो कि कोही पनि जीवितै बाहिर निस्किने छैन, वा कम्तिमा चोटपटक नलागेर अथवा एक टुक्रामा, तर मानव जीवन कठोर छ। नेता असाधारण भाग्यशाली थिए। ऊ घोप्टो परेको थियो र झाडी मा टगिएको थियो। ऊ आफैंलाई सँगै बाहिर तान्न सफल भयो। ऊ विलाप गर्दा गर्दै र रुँदै तल गयो, ऊ स्थिर, चुपचाप बस्यो। रिसले चूर भएका केहीले उसलाई सराप्न शुरू गरे तर उनले कुनै ध्यान दिएनन्। जो भाग्यमानी झर्ने क्रममा झाडी वा रूख समात्न सक्षम भएका थिए बाहिर जानको लागि कडा प्रयत्न गर्न थाले। कसैको टाउकोमा क्र्याक थियो त्यसैले तिनीहरूको अनुहारबाट रगत निस्किरहेको थियो। त्यहाँ नेता बाहेक कोही पनि सही सलामत थिएनन। तिनीहरू सबै अचानक उनलाई देखेर पीडाले कराए तर उसले आफ्नो टाउको समेत उठाएन। उनी मौन थिए र एउटा ॠषि को प्रतिबिम्बित पोज लिए।

केही समय बित्यो। यात्रुहरूको संख्या दिनदिनै साना हुँदै गइरहेको थियो। प्रत्येक दिन मृत्‍यु को सन्ख्या बढ्दै थियो। केही समूह छोडेर फर्किए।

ठूलो संख्यामा सुरु भएको, लगभग बीस जना मात्र बाँकी छ। तिनीहरूको थकित अनुहारहरूले निराशा, शंका, थकान र भोकका लक्षणहरू दर्शाउँछ, तर कसैले पनि एक शब्द भनेको छैन। तिनीहरू आफ्ना नेता जत्तिकै मौन थिए र सुस्त थिए। उत्साहित प्रवक्ताले पनि आफ्नो टाउको हल्लाए। सडक वास्तवमै गाह्रो थियो।

तिनीहरूको संख्या दिनहुँ घट्यो जब सम्म त्यहाँ दश मात्र बाँकी रहे। निराश अनुहारहरूको साथ, तिनीहरू केवल कुराकानीको सट्टा विलाप र गुनासो गरे।

तिनीहरू साधारण मानिसहरू भन्दा अपाङ्ग बढी देखिन्थे। केही बैसाखीहरूमा थिए। केहीले आफ्नो हत्केला घाँटीमा टाङेर राखेका थिए। उनीहरूका हातहरूमा असंख्य पट्टि र प्याडहरू थिए। यदी उनीहरू नयाँ बलिदान दिन चाहन्थे भने पनि उनीहरूले त्यसो गर्न सक्दैन थिए किनकि कुनै नयाँ घाउको लागि उनीहरूको शरीरमा करीव ठाउँ नै थिएन।

तिनीहरूका बीचमा सब भन्दा बलियो र साहसी पनि विश्वास र आशा गुमाइसकेको थिए तर उनीहरू अझै संघर्ष गरिरहेका थिए; त्यो नै हो, तिनीहरूले कुनै न कुनै तरिकाको साथ ठूलो प्रयास संग गुनासो, पिडा ले छटपट गर्दै आघी बड्दै थिए। तिनीहरूले पछाडि जान नसक्ने भए के गर्न सक्थे? यति धेरै त्याग र अब यात्रा त्याग्न?

गोधूलि साझ ओर्लियो। बैसाखी को सहारामा जादै गर्दा, तिनीहरूले अचानक देखे कि नेता अब उनीहरूको अगाडि थिएनन्। अर्को चरण र तिनीहरू सबै अर्को खोलामा डुबे।

– ओह, मेरो खुट्टा! ओह, मेरो हात! – विलाप र कराउनको आवाज मिसियो। एउटा कमजोर आवाजले योग्य नेतालाई सराप्यो तर चुप लाग्यो।

जब घाम उदायो, त्यहाँ नेता आएर बस्यो, तेसै गरी जुन दिन उसलाई चुनिएको थियो। उसको रुपरंगमा कम्तिमा पनि परिवर्तन भएको थिएन।

प्रवक्ता बेंसीब चढे र त्यहाँ दुई अन्य व्यक्ति थिए। बिग्रेको र रगतपूर्ण, तिनीहरू कतिजना बाँकी रहेको छन भनेर हेर्न फर्के, तर केवल तिनीहरू मात्र थिए। प्राणघातक भय र निराशाले तिनीहरूको हृदय भरियो। क्षेत्र अज्ञात थियो, पहाडी, चट्टानी – कुनै बाटो थिएन। दुई दिन अगाडि उनीहरू सडकमा देखेका थिए तर छोडे। नेताले उनीहरूलाई त्यस्तै अगुवाई गरे।

उनीहरू धेरै साथीहरू र आफन्तहरूको बारेमा सोच्थे जो यस दु:खद यात्रामा मरेका थिए। उनीहरूको लङगडो अंगहरूमा दुखाइ भन्दा कष्टको अनुभवले तिनीहरूमाथि विजय हासिल गर्यो। तिनीहरूले आफ्नै आँखाले आफ्नै विनाश देखेका थिए।

प्रवक्ता नेताको नजिक गए र पीडा, निराशा र तीतोपनले भरिएको थकित, काम्दै आवाजले बोल्न थाले।

– अब हामी कहाँ जाँदैछौं?

नेता मौन थियो।

– तपाई हामीलाई कहाँ लैजानुहुन्छ र तपाईले हामीलाई कहाँ ल्याउनु भयो? हामी त्यस बाँझो भूमिमा विनाशबाट बच्न सक्छौं भन्ने आसामा हामीले आफूलाई र हाम्रा परिवारहरूलाई तपाईंको हातमा राख्यौं र हामी तपाईंको पछि लाग्यौं र हाम्रो घर र हाम्रा पुर्खाहरूको चिहानहरू भएको ठाउँ छोड्यौ। तर तपाईंले हामीलाई खराब तरिकाले नाश गर्नुभयो। तपाईको पछाडि दुई सय परिवारहरू थिए र अब हेर्नुस् त त्यहाँ कति छन्!

– तपाईको मतलब सबैजना यहाँ छैनन्? – टाउको नउठाएरै नेता बोले।

– तपाईं यस्तो प्रश्न कसरी सोध्न सक्नुहुन्छ? माथि हेर्नुहोस्! गणना गर्नुहोस् हामीमध्ये कति जना यस दुर्भाग्यपूर्ण यात्रामा बाँकी छौ! हाम्रो अवस्था हेर्नुहोस्! यो जस्तो अपाङ्ग हुनु भन्दा मर्नु राम्रो हो।

– म तपाईंलाई देख्न सक्दिन!

– किन?

– म अन्धा छु।

एक घनघोर मौनता छायो।

– के तपाईंले यात्रामा आफ्नो दृष्टि गुमाउनु भयो?

– मेरो जन्म नै आन्धो भएको हो!

तीनै जनाले निराश भएर टाउको झुण्ड्याए।

शरद रितुको हावाले हिमालहरू भत्काउँछ र सुकेको पातहरू ओर्लन्छ। पहाडमा कुहिरो लाग्यो, र चिसो, हुस्सुले कागहरूको पखेटा फैलायो। एक बिरामी काभिंग पुनः सुरु भयो। सूर्य बादलको पछाडि लुकेको थियो जुन टाढा र टाढा हुँदै गइरहेको थियो।

तीनै जनाले एक अर्कालाई पूरै त्रासले हेरे।

– अब हामी कहाँ जान सक्छौं? – एक अस्पष्ट गम्भिर आवाज आयो।

– हामीलाई थाहा छैन!

बेलग्रेडमा, १९०१|
“रादोये डोमानोभिक” परियोजनाको लागि दिपक रावत द्वारा अनुवादित, २०१९|

(अघिल्लो पृष्ठ)

अर्को दिन लामो यात्रामा हिम्मत गर्ने सबै जना भेला भए। दुई सय भन्दा बढी परिवारहरू तोकिएको ठाउँमा आए। केवल थोरै पुरानो होमसाइट हेरचाह गर्नका लागि घरमा बसे।

वास्तवमा यो दु: खी व्यक्तिहरूको विशाल समूहलाई हेर्दा दुःखको कुरा थियो जसको तीतो दुर्भाग्यले उनीहरूले जन्म भएको भूमि त्याग्न बाध्य भएका थिए र जसमा उनीहरूले आफ्ना पुर्खाहरूको चिहानहरू राखेका थिए। तिनीहरूको अनुहार थकित र घामले डडेको थियो। धेरै लामो कष्टदायी वर्षको कष्टले उनीहरूमा यसको प्रभाव देखायो र दु: ख र तीतो निराशाको तस्वीर देखियो। तर यो एकदमै एकाएक आशाको पहिलो झलक देखियो – निश्चित रुपमा घरको याद मिसाइएको। धेरै जना बुढो मान्छेको चाउरी परेको अनुहारको आँखाबाट आसु आयो र खराब भविष्यवाणीको हावाले उसको टाउको हल्लायो। ऊ बरु केही समयको लागि रहन्छ राम्रो ठाउँ खोज्नुको सट्टा यी चट्टानहरु बीच मर्छ। धेरै महिलाले ठूलो स्वरमा विलाप गरे र आफ्ना मृत प्रियजनहरूलाई विदाई दिए जसको चिहान तिनीहरू छोडदै थिए।

ती मान्छेहरूले एउटा साहसी मोर्चा खडा गर्न खोजिरहेका थिए र कराउँदै थिए, – ठिक छ, के तपाईं यस क्षतिग्रस्त भूमिमा भोक भोकै भइरहन चाहनुहुन्छ र यी झुपडि हरूमा बस्न चाहनु हुन्छ? – वास्तवमा सबैले त्यो श्रापित क्षेत्र एती मन पराउथे कि सम्भव भएको भए उनीहरूले साथ साथै लग्ने थिए।

त्यहाँ सामान्य कोलाहल र कराइ रहेको आवाज थियो अरु मनिस को समूह जस्तै। दुबै पुरुष र महिला बेचैन थिए। बच्चाहरू आफ्नी आमाको पीठमा दुखी भइरहेका थिए। जनावरहरू पनि अलि अप्ठ्यारो मान्दै थिए। त्यहाँ धेरै गाईवस्तुहरू थिएनन्, एउटा बाछो र त्यहाँ एउटा दुब्लो र जग्गर भएको घोडा थियो जस्को ठुलो टाउको र मोटा खुट्टा थिए, जसमा उनिहरुले आफ्ना पुराना सामान अनी झोलाहरु राख्दै थिए, तेसैले बिचरा जनावर पनि भारीले थिचिएका थिए । यद्यपि यो समयमा हिड्न र हिड्ने प्रबन्ध मिलाइयो। अरूहरू गधाहरू लोड गर्दै थिए; केटाकेटीहरू कुकुरहरू तानिरहेका थिए। कुरा गर्दै, कराउँदै, श्राप दिदै, विलाप गर्दै, रुदै, भुक्दै, हँसिदै – सबै प्रशस्त। अरु त अरु एक समय त गधा पनि कराउदै थियो |तर नेताले एक शब्द भनेनन्, जस्तो कि सम्पूर्ण मामला उसका कुनै मतलबको नै थिएन। एक वास्तविक बुद्धिमान मानिस!

आफ्नो टाउको तल गराएर, उनि केवल विचारशील र चुपचाप तरिकाले बसे। अब र त्यसपछि उनले थुके; त्यो सबै थियो। तर उसको अनौठो व्यवहारको कारण, उनको लोकप्रियता यति बढ्यो मानौ कि सबै उनको लागि आगो र पानी भएर जाने थिए। तेस्पछि निम्न कुराकानीहरू सुन्न सकिन्छ:

– हामी यस्तो मानिस पाउँदा खुसी हुनुपर्छ। हामी उहाँबिना अगाडि बढ्यौं भने, भगवान! हामी मर्छौं। म तिमीलाई भन्छु, उसको बुद्धिमत्ता छ! ऊ मौन छ। उसले अझै एउटा शब्द साटेको छैन! – एक जनाले आदर र गर्वका साथ नेतालाई हेर्दै भने।

– उसले के भन्नु पर्छ? जो धेरै बोल्छ उसले धेरै सोच्दैन। एक स्मार्ट मानिस, त्यो निश्चित रुपमा हो! ऊ केवल सोचबिचार गर्दछ र केही भन्दैन, – अर्को थपियो, र उसले पनि नेतालाई डराएर हेर्यो।

– यति धेरै व्यक्तिहरूको नेतृत्व गर्न सजिलो छैन! उसले आफ्ना विचारहरू स जम्मा गर्नुपर्दछ किनभने उनको हात मा ठुलो काम छ, – पहिलो फेरि भन्यो।

सुरू गर्न को लागी समय आयो। तिनीहरू केही बेर पर्खिरहेका थिए, यद्यपि, कोही अरूले आफ्नो सोच बदल्छ वा तिनीहरूसँगै आउँछन् भनेर हेर्नका निम्ति, तर कोही नभएको कारण तिनीहरू लामो समयसम्म बस्न सकेनन्।

– हामी जादा हुँदैन? – तिनीहरूले नेतालाई सोधे।

उनी एक शब्द नबोली उठे।

सबैभन्दा साहसी पुरुषहरू खतरा वा आपतकालिन अवस्थाका लागि तत्कालै उनको वरिपरि समूह बनाए।

नेता, निधार खुम्चाउदै, आफ्नो टाउको तल गरेर, केही कदम चाले | एक मर्यादित फैशन ढंगमा आफ्नो लट्ठी लाई अगाडि ल्याउदै। भीड उहाँको पछाडि लाग्यो र धेरै चोटि चिच्यायो, „हाम्रा नेताहरू लामो समयसम्म बाँच्नुहोस्!“ उसले केहि थप कदम चाले र त्यहाँ गाउँको हलको अगाडि बारमा टकराए, स्वाभाविक रूपमा, उहाँ उनी रोकिए; त्यसैले समूह पनि रोकियो। नेताले त्यसपछि अलि पछि हटे र लट्ठीले बारमा धेरै पटक हिर्काए।

– तपाईं हामीलाई के गराउन चाहनुहुन्छ? – तिनीहरूले सोधे।

उनले केही भनेनन्।

– हामीले के गर्नुपर्छ? बार तल भात्काउनुहोस्! हामीले गर्नुपर्ने कुरा यही हो! तपाईले देख्नुहुन्न कि उसले हामीलाई आफ्नो लट्ठीले देखाइरहेको, के गर्ने? – जो नेता वरिपरि उभिएका थिए, चिच्याए।

– त्यहाँ ढोका छ! त्यहाँ ढोका छ! – केटाकेटीहरु चिच्याए र ढोकामा देखायो जुन उनीहरूको सामु देखियो।

– चुप, शान्त, बच्चाहरू!

– भगवानले हामीलाई मद्दत गर्नुहुन्छ, के हुँदैछ? – केहि महिलाहरू आफूलाई पार गरे।

– एक शब्द होइन! उहाँलाई थाहा छ के गर्ने। बार तल भात्काउनुहोस्!

एकैचोटि बार एसरी भात्कियो कि त्यहाँ पहिले कुनै बार नै थिएन।

तिनीहरूले बार पार गरेर गए।

कमसेकम तिनीहरू एक सय चरणमा पुगेका थिए जब नेता एक ठूलो काँडाको झाडीमा दगुरे र रोके। ठूलो कठिनाईको साथ उनले आफैंलाई बाहिर निकाल्न सके र सबै दिशामा आफ्नो लट्ठी हिर्काउन थाले। कोही पनि घुमेको छैन।

– र अब के भयो? – पछाडि ती कराए।

– काँडाको झाडी काट्नुहोस्! – नेता वरिपरि उभिएकाहरू कराए।

– काँडा झाडिहरू पछाडि त्यहाँ सडक छ! – बच्चाहरु र पछाडि धेरै मानिसहरु चिच्याए।

– त्यहाँ सडक छ! त्यहाँ सडक छ! – नेता वर पर भएकाले जोसिदै अनी रिसाउदै – अनि हामी अन्धा मान्छेहरू कसरी जान्न सक्छौं जहाँ उसले हामीलाई डोर्याइरहेको छ? सबैजनाले अर्डर दिन सक्दैनन्। नेतालाई सब भन्दा राम्रो र सिधा मार्ग थाहा छ। काँडाको झाडी काट्नुहोस्!

तिनीहरू बाटो खाली गर्न भित्र पसे।

– आउच, – कसैले हातमा काँढा अड्किएको थियो र अनी कसैको अनुहार ब्ल्याकबेरीको हाङाले चोट लगेको थियो।

– दाजुभाइहरू, केही नगरेर केहीकुरा पाउन सकिदैन। सफलताको लागि तपाईंले आफैंलाई अलि बढी तान्नु पर्ने हुन्छ, – समूहमा सबै भन्दा शाहसीले उत्तर दियो।

तिनीहरूले धेरै प्रयास पछि झाडी भाच्ए र अघि बढे।

थोरै पछि हिंडे पछि, ती मुडाको थुप्रोमा आए। यी पनि पनी फ्याक्ए। त्यसपछि तिनीहरूले यात्राा जारी राखे।

पहिलो दिनमा धेरै नै थोरै मैदान पार गरिएको थियो किनभने तिनीहरूले धेरै, समान अवरोधहरू पार गर्नुपर्‍यो। र यो सबै थोरै खानामा,कोहीले केवल सुख्खा रोटी र थोरै चिज ल्यएका थिए, कसैले भने रोटीले मात्र आफ्नो भोक पुरा गर्नु पर्‍यो। कसैसँग केही थिएन। भाग्यवस यो गर्मी को समय थियो र र तिनीहरूले यहाँ र त्यहाँ फलफूल भेट्टाए।

यद्यपि, पहिलो दिन एउटा सानो इस्त्रेच मात्र थियो तर उनीहरू अत्यन्त थाकेको महसुस गरे। कुनै ठूलो खतराहरू आएनन् र कुनै दुर्घटनाहरू पनि भएनन्। स्वाभाविक रूपमा त्यस्ता ठूला उपक्रमहरूमा निम्न घटनाहरू साधारण मानिनुपर्दछ: एउटा महिलाको देब्रे आँखामा काँडा बिझेको थियो, जसलाई उनले ओसिलो कपडाले ढाकिन्छ; एक बच्चा दाउरा मा चोट लागेर खोच्चाउदै थियो; एक वृद्ध मानिस एक ब्ल्याकबेरी झाडी मा गएकोले उसको खुट्टामा मोच आएको थियो; पिसेको प्याज हाले पछि, उसले साहसपूर्वक पीडा सहयो र आफुलाई लट्ठीमा आडायो, बहादुरी पूर्वक खोच्चाउदै नेताको पछाडि लाग्यो। (निस्सन्देह, धेरैले भनेका थिए कि ती वृद्ध मान्छेले खुट्टाको मोच नाटक गरेको जस्तो माने, किनभने ऊ फर्केर जान चाहन्थ्यो) चाँडै, त्यहाँ थोरै मानिस मात्र थिए जसले आफ्नो हातमा काँडा बिझेको वा काटिएको थिएन। पुरुषहरूले ती सबै वीरतापूर्वक सहे जबकि महिलाहरूले आफू हिडेको घण्टालाई श्राप दिए र बच्चाहरू स्वाभाविक रूपमा रोए, किनकि उनीहरूले यी सबै परिश्रम र पीडा पछी प्रशस्त पुरस्कार पाइनेछ भनेर बुझेका छैनन्।

सबैको सुख र आनन्दमा भन्दा धेरै, नेतालाई केहि पनि भएन। साँच्चै भन्ने हो भने, यदि हामी सत्य बोल्ने हो भने ऊ धेरै नै सुरक्षित थियो, तर पनि त्यो मानिस भाग्यमानी नै थियो। पहिलो रातको शिविरस्थलमा सबैले प्रार्थना गरे र परमेश्वरलाई धन्यवाद दिए कि त्यस दिनको यात्रा सफल भएको थियो र नेतालाई केही पनि भएन, हल्का दुर्भाग्यले पनि। त्यसपछि एक जना बहादुरी मानिस बोल्न थाले। उनको अनुहार ब्ल्याकबेरी झाडीले कोरिएको थियो तर उनले त्यसमा ध्यान दिएनन।

– दाजुभाइहरू, – उनले शुरू गरे। – एक दिनको यात्रा सफलतापूर्वक हाम्रो पछाडि छ, परमेश्वरलाई धन्यवाद। सडक सजिलो छैन, तर हामीले यसमा लागिरहनु पर्नेछ किनकि हामी सबैलाई थाहा छ कि गाह्रो सडकले हामीलाई खुशीमा पुर्‍याउँछ। सर्वशक्तिमान्‌ ईश्वरले हाम्रो नेतालाई कुनै पनि हानिबाट जोगाउनुहुनेछ ताकि उहाले हामीलाई सफलतापूर्वक अगुवाई गरिरहन सक्नुहोस्।

– म मेरो अर्को आँखा गुमाउने छु यदि भोलिपनि आज जस्तै हुने हो भने! – एउटी आइमाई रिसाएर बोलिन।

– अैया, मेरो खुट्टा! – महिलाको कुराबाट प्रोत्साहित हुँदै, वृद्ध मानिस रोए।

केटाकेटीहरू चिच्याउदै रुन थाले, र आमाहरूलाई उनीहरूलाई शान्त गर्न गाह्रो भएको थियो ताकि प्रवक्तालाई सुन्न सकून्।

– हो, तपाईंले आफ्नो अर्को आँखा गुमाउनुहुनेछ, – उसको रिस फुट्यो, – र हुनसक्छ तपाईंले दुबै गुमाउन सक्नुहुन्छ! त्यस्तो ठूलो कारणको लागि, यो कुनै ठुलो दुर्भाग्यको कुरा हैन। लाज मन्नुहोस्, के तपाईंले आफ्ना बच्चाहरूको भलाईको बारेमा कहिल्यै सोच्नुहुन्न? यस प्रयासमा हामी मध्ये आधा नष्ट हुन दिनुहोस्! यसले के फरक पार्छ? एउटा आँखा के हो? जब त्यहाँ कोही छ जसले हाम्रो लागी हेरिरहेको छ र हामीलाई खुशीमा पुर्‍याउँछ तब तपाईंको आँखाको उपयोग के हुन्छ? के हामीले केवल तपाईंको आँखा र वृद्ध व्यक्तिको खुट्टाको खातिर हाम्रो उपक्रमलाई त्याग्नु पर्छ?

– ऊ झूट बोल्दै छ! बुढो मान्छे झूट बोल्दै छ! ऊ केवल नाटक गर्दैछ, ऊ फर्केर जान चाहन्छ त्यसैले, – सबै पक्षबाट आवाज आयो।

– दाजुभाइहरू, जो कोही यो भन्दा अगाडि जान चाहँदैन, – प्रवक्ताले फेरि भन्यो – उ गुनासो गर्नु र हामीलाई बाँकीबाट हडबडाउनुको सट्टा फिर्ता जानुहोस्। जहाँसम्म मेरो कुरा छ, जबसम्म म मा केहि बाँकी रहन्छ, म यस बुद्धिमानी नेतालाई पछ्याउँदै जनेछु!

– हामी सबै पछ्याउँदै जनेछौ! जबसम्म हामी बाँचिरहेका छौं हामी सबै उहाँलाई पछ्याउँदै जनेछौ!

नेता चुप थियो।

सबैले उसलाई हेरे र कानेखुशी गर्न थाले:

– ऊ आफ्नो विचारहरु मा लिन छ!

– एक बुद्धिमान मानिस!

– उनको निधारमा हेर्नुहोस्!

– र सँधै निधार खुम्चिएको!

– गम्भीर!

– ऊ साहसी छ! त्यो उसको सबै चीजमा देखिन्छ।

– तिमी त्यो फेरी भन्न सक्छौ! बार, लग, ब्रियाहरू – उसले यो सबै भात्काउने छ। उसले सोझो रूपमा आफ्नो लट्ठी ट्याप गर्दै, केहि पनि भनेन, र तपाईंले उसको दिमागमा के छ अनुमान गर्नु पर्छ।

(अर्को पृष्ठ)

– दाजु-भाइहरू र साथीहरू, मैले तपाईंको सबै भाषणहरू सुनें, त्यसैले अब मेरो पनि सुन्न आग्रह गर्छु। हाम्रा सबै विचार-विमर्श र कुराकानीहरूको कुनै महत्त्व हुँदैन जबसम्म हामी यस बाँझो क्षेत्रमा रहन्छौं। वर्षाको वर्ष भए पनि यस बलौटे माटोमा र यी ढुङ्गाहरूमा केहि पनि उम्रन सकेको छैन, यस खडेरीमा एक्लै छोडिदेओ जुन हामी मध्ये कसैले पनि पहिले कहिल्यै देखेका थिएनौं। कहिलेसम्म हामी एसरी एक साथ भेला हुने र व्यर्थ कुरा गर्ने? गाईवस्तुहरू खानेकुरा बिना मरिरहेका छन्, र धेरै चाँडै हामी र हाम्रा बच्चाहरूलाई पनि भोकमरी लाग्नेछ। हामीले अर्को समाधान खोज्नु पर्छ जुन राम्रो र अधिक समझदार छ। मलाई लाग्छ यो सुक्खा भूमि छोड्नु उत्तम हुनेछ र संसारमा राम्रो र अधिक उर्वर माटो पत्ता लगाउन सुरु गर्नु पर्छ किनकि हामी एसरी लामो समयसम्म बाँच्न सक्दैनौं।

यसैले केही बांझो प्रान्तका बासिन्दाहरूले सभामा थकित आवाजमा एक पटक बोले। मलाई लाग्छ, कहाँ र कहिले त्यो तपाईं वा मलाई मतलब छैन। मलाई विश्वास गर्नु महत्त्वपूर्ण एस कारण छ कि यो धेरै पहिले कतै भएको थियो र यो पर्याप्त छ। इमान्दार हुनुपर्दा, एक समय मैले सोचे कि मैले यो सम्पूर्ण कथा आविष्कार गरें, तर अलि-अलि गर्दै मैले आफूलाई यस नराम्रो भ्रमबाट मुक्त गरें। अब म पूर्ण रूपमा विश्वास गर्दछु कि वास्तवमै के भयो र कहाँ र कतै घटेको हुनुपर्दछ र मैले कुनै पनि हालतमा यसलाई बनाएको छैन भनेर बताउन जाँदैछु।

श्रोताहरू फिक्का, थकित अनुहार र खाली, चिन्ताजनक, लगभग अबुझ हेराइ, आफ्नो बेल्ट मुनि उनीहरूका हातहरू, यी बुद्धिमानी शब्दहरूमा जीवित थिए जस्तो देखिन्थ्यो। प्रत्येकले कल्पना गरिसकेका थिए कि त्यो कुनै किसिमको जादुइ, स्वर्गिय देश हो जहाँ परिस्रमको इनाम प्रशस्त बालीनाली हुनेछ।

– ऊ सही छ! ऊ सही छ! – सबै तिरबाट थकित फुसफुसे आवाज आयो।

– के त्यो ठाउँ न न…जि…जि…क छ? – एक लामो आवाजमा गन गन गरेको आवाज कुनाबाट सुनियो।

– दाजुभाइहरू! – अर्को केही अलि बलियो आवाजको साथ शुरू भयो। – हामीले यस सल्लाहलाई तुरून्त पालना गर्नैपर्दछ किनकि हामी अब उप्रान्त यसरी अगाडि जान सक्दैनौं। हामीले परिश्रम गरेका छौं र आफैंलाई तनावमा पारेका छौं, तर सबै व्यर्थ गएका छन। हामीले बिउ रोपेका छौं जुन खानेकुराका लागि प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो, तर बाढी आयो र बिउ र माटोलाई पानीले धोईदियो र केवल चट्टान मात्र बाँकी रह्यो। के हामी यहाँ सदाका लागि बस्ने र बिहान देखी साँझ सम्म मेहेनत गरेर भोकै, प्यासै, नाङगै र खाली खुट्टा बस्ने? हा हामीले अब यो भन्दा राम्रो र मलिलो मातो खोज्नु पर्छ जहाँ परिस्रम गरे पछी प्रसस्त बालीनानी उत्पादन होस्।

– जाऔं! हामी तुरुन्तै जाऔं किनकि यो ठाउँ अब बस्न योग्य छैन!

फुसफुके आवाज आयो, र सबै आफू कहाँ जाँदैछु भन्ने थाहा नभएरै हिंड्न थाले।

– रोक्नुहोस् दाजुभाइहरु! तपाईंहरु कहाँ हुनुहुन्छ? – फेरि पहिलो वक्ता शुरू भयो। – निश्चित छ कि हामी जानु पर्छ, तर यसरी हैन। हामीलाई थाहा हुनुपर्छ कि हामी कहाँ जाँदैछौं। अन्यथा हामी आफु बाच्नुको सट्टा अझ खराब अवस्थामा पुग्न सक्छौं। मेरो सुझाव छ कि हामी एक त्यस्तो नेता छनौट गरौ जसको हामी सबैले पालना गर्नु पर्छ र जसले हामीलाई उत्तम र सिधा बाटो देखाउने छ।

– आउनुहोस् छानौं! हामी अहिले नै कसैलाई छनौट गरौ – चारै तिर सुनियो।

अब केवल बहस उत्पन्न भयो, एक वास्तविक अराजकता। सबै जना कुरा गरिरहेका थिए र कोही कसैलाई सुनेको पनि थिएनन र कसैलाई सुन्न पनि सक्षम थिएनन्। तिनीहरू समूहमा विभाजित हुन थाले, प्रत्येक व्यक्ति आफैंमा गनगनाउँदै थिए, र त्यसपछि समूह पनि टुक्रियो। दुई-दुईमा, तिनीहरू एक अर्का हातले कुरा गर्न थाले, कुरा गरिरहे, केहि प्रमाणित गर्न कोसिस गर्दै, एक अर्कालाई बाहुलाले तान्दै, र उनीहरूको हातले मौन गति बनाए। तिनीहरू सबै फेरि भेला भए, कुरा गरिरहे।

– दाजु भाइहरू! – अचानक एक शक्तिशाली आवाज को लागी आवाज आयो जस्ले अन्य सबैको आवाजलाई कर्कश र सुस्त बनायो। – हामी यस प्रकारले कुनै पनि प्रकारको सम्झौतामा पुग्न सक्दैनौं। सबै जना कुरा गर्दैछन र कसैले सुन्दैन। एक नेता छनौट गरौं! हामी मध्ये कसलाई छनौट गर्न सक्छौं? हामी मध्ये कसले सडकहरू जान्नका लागि पर्याप्त यात्रा गरेको छ? हामी सबै एक अर्कालाई राम्ररी चिन्छौं, र म यहाँ एकल व्यक्तिको नेतृत्वमा आफैलाई र मेरो बच्चाहरूलाई राख्दिन। बरु, मलाई भन्नुहोस् कि त्यो यात्रुलाई कसले चिन्छ, जुन आज बिहानदेखि सडकको किनारमा छायामा बसिरहेको छ?

मौनता छायो। सबै आन्जान मानिस तर्फ फर्किए र उसलाई टाउको देखि खुट्टा सम्म हेरे।

त्यो यात्री, मध्यम बुढो, जस्को उदास अनुहार दाह्री र लामो कपालको कारण बिरलै देखिन्थ्यो, उ त्यहाँ बस्यो र पहिले जस्तै चुप रह्यो, विचार मा लीन, र समय समय मा आफ्नो ठुलो लट्ठी जमिन मा हिर्काउथ्यो।

– हिजो मैले त्यो मनिसलाई एउटा केटोको साथ देखेको थिए। तिनीहरू एक अर्काको हात समातेर गल्लीमा गइरहेका थिए। र हिजो राती केटाले गाउँ छोड्यो तर अपरिचित यहीं बसे।

– दाजुभाइ, यो मूर्खतापूर्ण वैयात कुरा भुलौ ताकी हामीले कुनै समय गुमाउन नपरोस। उ जो कोही हो, ऊ टाढाबाट आएको हो किनकि हामी मध्ये कसैले उहाँलाई चिनेका छैनौं र हामीलाई नेतृत्व दिने सबैभन्दा छोटो र उत्तम तरिका उसलाई अवश्य थाहा छ। यो मेरो निर्णय हो कि उ एक धेरै ज्ञानी मानिस हो किनकि उ त्यहाँ चूपचाप बसिरहेका छ र सोचमा छ। अरू कसैले हाम्रो मामिलामा दश चोटि वा सो भन्दा बडि पहिलेनै बोलिसक्थ्यो वा हामी मध्ये एकसँग कुराकानी सुरु गरेको हुन्थ्यो, तर ऊ त्यहाँ पूरै समय एक्लै बसिरहेको थियो र केही बोलेको थिएन।

– पक्कै पनि मानिस चुपचाप बसिरहेको छ किनकि उसले केहि सोचिरहेको छ। ऊ एकदम चतुर छ यो बाहेक अन्यथा हुन सक्दैन – अरुलाई सहमत बनायो र फेरि अपरिचितको जाँच गर्न शुरू गर्यो। प्रत्येकले उनीमा एक उत्कृष्ट गुण पत्ता लगाएका थिए जुन उसको असाधारण बौद्धिकताको प्रमाण थियो।

कुरा गर्न धेरै समय खर्च गरिएन, त्यसैले अन्तमा सबै सहमत भए कि यस यात्रीलाई सोध्नु नै उत्तम हुन्छ – जसलाई उनीहरूले हेरेको थिए, परमेश्वरले उनीहरूलाई यस संसारमा राम्रो ठाउँ र अधिक उर्वर माटोको खोजीमा लैजान पठाउनुभएको थियो। उ तिनीहरूको नेता हुनुपर्दछ, र तिनीहरूले उनको कुरा सुन्नपर्नेछ र कुनै प्रश्न बिना उहाँको आज्ञा पालन गर्नपर्नेछ।

तिनीहरूले आफू माझबाट दश जना मानिसहरूलाई रोजे जो अपरिचित व्यक्तिलाई उनीहरूलाई आफ्नो निर्णय बताउन गएका थिए। यो प्रतिनिधिमण्डलले उनलाई दयनीय अवस्था देखाउँदै उनलाई उनीहरुको नेता हुन भन्यो।

ती दश जना नजिक गए र नम्रतापूर्वक शिर झुकाए। तिनीहरू मध्ये एकले क्षेत्रको अनुत्पादक माटोको, सुख्खा वर्षहरू र उनीहरू सबैले आफुले भोगेको दु: खको बारेमा कुरा गर्न थाले। उनले निम्न तरिकाले समाप्त गरे:

– यी सर्तहरूले हामीलाई हाम्रो घर र हाम्रो भूमि छोड्न र संसारमा राम्रो मातृभूमि खोज्न बाध्य तुल्याउँछन्। यस क्षणमा जब हामी अन्तमा सम्झौतामा पुगेका छौं, यस्तो देखिन्छ कि भगवान्‌ले हामीमाथि कृपा दर्शाउनुभएको छ, कि उहाँ तपाईंलाई पठाउनुभयो – तपाईं एक बुद्धिमान र योग्य अपरिचित – र तपाईंले हामीलाई अगुवाई गर्नुभयो भने र हामीलाई हाम्रो दु: खबाट स्वतन्त्र पार्नुहुनेछ। यहाँका सबै बासिन्दाहरूको नाममा हामी तपाईंलाई हाम्रो नेता हुन आग्रह गर्दछौं। जहाँसुकै जान सक्नुहुन्छ, हामी पछ्याउनेछौं। तपाईंलाई सडकहरू थाहा छ र तपाईं निश्चित रूपमा खुशी र उत्तम जन्मभूमिमा जन्मनुभएको थियो। हामी तपाईंलाई सुन्नेछौं र तपाईंका सबै आदेशहरू पालन गर्नेछौं। के तपाईं, विनाशबाट धेरै प्राणहरू बचाउन सहमत हुनुहुन्छ? के तपाईं हाम्रो नेता बन्नुहुनेछ, बुद्धिमान अपरिचित?

सबै यस उत्तेजित भाषणको समयमा, बुद्धिमान अपरिचितले एक पटक पनि टाउको उठाएनन। सारा समय उहाँ उही स्थितिमा रहे जस्तो उनीहरूले उन्लाई भेट्टाएको थिए। उन्को टाउको तल झरेको, उनी भूँईमा लडिरहेका थिए, र उनले केही पनि भनेनन्। उनले केवल समय-समयमा र आफ्नो लट्ठी भुइ मा हिर्काउथे र – सोच्थे। जब भाषण समाप्त भयो, तब आफ्नो स्थिति नबादलेरै उनले बिस्तारै घुमाउरो परे:

– म हुन्छु!

– त्यसोभए हामी तपाईंसँग जान सक्छौ र राम्रो ठाउँ खोज्न सक्छौं?

– तिमी सक्छौ! – उसले आफ्नो टाउको नउठाएरै जारी राखे।

अब उत्साह र प्रशंसा को अभिव्यक्ति उठेको छ, तर अपरिचितले यसको कुनै एक शब्द भनेनन्।

ती दश जनाले आफ्नो सफलताको बारे सम्मेलनमा जानकारी दिए र थप्दै भने कि उनीसँग महान् बुद्धि छ भनेर अब तिनीहरूले केवल मात्र देखे।

– उनी तेस स्थान देखी अलीकती पनि सरेको थिएनन वा कम्तिमा को बोलेको छ भनेर हेर्न सम्म टाउको उठाएनन। उनी केवल चुपचाप बसे र ध्यान गरे। हाम्रो सबै कुरा कदर गर्न उसले केवल चार शब्दहरू बोले।

– एक वास्तविक ऋषि! दुर्लभ बुद्धिमत्ता! – तिनीहरू खुशीसँग सबै पक्षबाट चिच्याए कि परमेश्वर आफैले उनलाई बचाउन स्वर्गबाट एउटा स्वर्गदूतको रूपमा पठाउनुभयो। सबै एक त्यस्तो नेताको सफल नेतृत्वमा विश्वस्त थिए जसलाई संसारमा कुनै कुराले असन्तुष्टि दिन सकेन। र त्यसैले यो सबै कुरा भोलिपल्ट बिहान गर्ने निर्णय गरियो।

(अर्को पृष्ठ)