जगामध्ये बऱ्याच आश्चर्यकारक गोष्टी घडत असतात, आणिबऱ्याच लोकांच्या म्हणण्याप्रमाणे, आमचा देश तर आश्चर्यांनी इतका भरून वाहतो आहे की इथे आता आश्चर्यांचं काही आश्चर्यच वाटत नाही. इथे अगदी उच्च पदावर असे लोक आहेत जे काहीच विचार करत नाहीत आणि त्याचं संतुलन म्हणून किंवा कदाचित दुसऱ्या काही कारणामुळे एका सामान्य शेतकऱ्याचा बैल, जो बाकीच्या सर्व सर्बियन बैलांसारखाच आहे, तो विचार करू लागला.कुणास ठावूक, असं काय घडलं ज्यामुळे या प्राण्याला इतकं कठीण काम करावंसं वाटलं. विशेषत:जेव्हापासून असं सिद्ध झालं आहे की सर्बियामध्ये हे दुर्दैवी काम फक्त नुकसानच देऊ शकतं. आपण असं मानूया की या बिचाऱ्या प्राण्याला माहित नव्हतं की या कामामुळे त्याच्या जन्मभूमीमध्येतरी त्याला काहीच फायदा होणार नाही म्हणून आपणसुद्धात्याला काहीही नागरी उत्तेजन देऊया नको पण तरीही हे रहस्य आहेच की एखादा बैल विचार का करू लागला, तो तर मतदार नाही नगरसेवक नाही न्यायाधीश नाही किंवा एखाद्या गुरांच्या लोकसभेमधला कोणी निवडलेला प्रतिनिधी नाही किंवा (ठराविक वय पार झालं असेल तर) संसदेतला खासदार नाही आणि या बिचाऱ्या प्राण्याने जर कधी एखाद्या गुरांच्या देशात मंत्री व्हायचं स्वप्न पाहिलं तर त्याला माहित असायला हवंकी त्याला याउलट शक्य तितका कमीतकमी विचार करावा लागेल, काही आनंदी देशांमध्ये असणाऱ्या उत्कृष्ट मंत्र्यांप्रमाणे;पण आपला देश मात्र याबाबतीत फारसा नशीबवान नाही.शेवटी आपण सर्बिया मधल्या एका बैलाने लोकांनी सोडून दिलेलं काम हाती का घेतलं असेल याची काळजी का करावी?किंवा असंही झालं असेल की तो फक्त आपोआप नैसर्गिकरित्या विचार करू लागला असेल॰

तर हा नक्की कोणत्या प्रकारचा बैल आहे? हा एक सामान्य बैल आहे जसा जीवशास्त्रात शिकवला जातो एक डोकं, शरीर,पाय,बाकीच्या बैलांप्रमाणेच; तो गाडी ओढतो, गवत खातो,मीठ चाटतो, रवंथ करतो आणि हंबरतो.त्याचं नाव आहे ढवळ्या.

तर त्याने विचार करायला सुरुवात कशी केली? एका दिवशी त्याच्या मालकाने त्याला आणि आणि त्याच्या मित्राला,पवळ्याला,जोखडाशी बांधलं. काही चोरलेले ओंडके गाडीमध्ये टाकले आणि ते गावामध्ये विकण्यासाठी निघाला. गावात शिरल्याबरोबर त्यानेलगेच सगळे ओंडके विकले, ढवळ्याला व त्याच्या मित्राला जोखडातून सोडलं, त्यांना बांधून ठेवणारी साखळी अडकवून ठेवली,त्यांच्यासमोर थोडंसं गवत टाकलं आणि आनंदाने एका खाणावळीमध्ये दारू पिऊन तरतरीत व्हायला गेला. त्या गावात एक उत्सव सुरु होता, त्यामुळे तिथे पुरुष, स्त्रिया आणि मुलं सर्व बाजूंनीफिरत होती.पवळ्या, ज्याला बाकीचे बैल काहीसा मंद समजायचे, तो कुठेच पाहत नव्हता.उलट त्याने आपलं जेवण जास्त गंभीरपणे घेतलं, पोटभर खाल्लं,आनंदाने हंबरला आणि खाली बसून डुलक्या घेत रवंथ करू लागला.आजूबाजूने जाणारे सगळे लोक त्याच्या खिजगणतीतही नव्हते. तो शांतपणे डुलक्या घेत रवंथ करत होता (खरंतर तो एक मनुष्य असायला हवा होता, कारण त्याच्याकडे सगळे गुण तर होतेच). पण ढवळ्या एकही घास खाऊ शकला नाही. त्याचे पाणीदार डोळे आणि चेहऱ्यावरील दुःखद भाव एका नजरेतच सांगत होते की हा एक विचारवंत, सुंदर आणि प्रभावशाली जीव आहे.सर्बियन लोक त्यांच्या वैभवशाली इतिहासाचा, त्यांच्या नावाचा, त्यांच्या देशाचा अभिमान बाळगत बाजूने जात होते. आणि हा अभिमान त्यांच्या वर्तनामध्ये आणि चालीमध्ये दिसत होता. ढवळ्या हे पाहत होता आणि त्याचं मन मोठ्या अन्यायाच्या भावनेमुळे अचानक दुःखाने व वेदनेने भरून आलं आणि तो या अचानक जाणवणार्‍या शक्तिशाली भावनेसमोर तग धरू शकला नाही. तो दुःखाने, वेदनेने हंबरू लागला; त्याच्या डोळ्यांत अश्रू तरळले आणि प्रखर यातनेमध्ये ढवळ्या विचार करु लागला:

– माझे मालक आणि आणि हे बाकीचे सर्बियन कशाबद्दल इतके अभिमान बाळगून आहेत? ते त्यांची मान इतकी उंच का ठेवतात आणि माझ्या लोकांकडे गर्वाने व तिरस्काराने का पाहतात?त्यांना त्यांच्या मातृभूमीचा अभिमान आहे, नशिबाने त्यांना सर्बियामध्ये जन्मता आलं याचा अभिमान आहे.  माझ्या आईने मलासुद्धा सर्बियामध्येच जन्म दिला आहे आणि सर्बिया फक्त माझीच मातृभूमी नाही तर माझ्या वडिलांचीही आहे आणि माझ्या पूर्वजांचीही आणि त्यांच्या पूर्वजांचीसुद्धा जे प्राचीन स्लाविकभूमीवरून या प्रदेशात आले होते. पण तरीही आम्हा बैलांना याचा कधी अभिमान वाटला नाही. आम्ही फक्तआमच्याओझी ओढण्याच्या आणि चढवण्याच्या कौशल्याचा अभिमान बाळगला; आज पर्यंत कोणत्याही बैलाने एखाद्या या जर्मन बैलाला सांगितलं नाही की: “तुला माझ्याकडूनकायहवं आहे, मी एक सर्बियन बैल आहे, माझी मातृभूमी सर्बिया आहे, माझे पूर्वज येथे जन्मले होते आणि आणि या भूमीमध्येच माझ्या पूर्वजांच्या मृत्यू झाला आहे.” आम्ही यात कधी अभिमान बाळगला नाही,कधीच हे आमच्या मनात आलं नाही आणि हे तर याबद्दल इतका गर्व बाळगून आहेत. विचित्र लोक!

विचारात हरवलेला असतानाच बैलाने दुःखाने आपली मान हलवली, त्याच्या गळ्यातील घंटा वाजू लागली आणि जोखडाचा आवाज झाला. पवळ्याने डोळे उघडले, आपल्या मित्राकडे पाहिलं, आणि हंबरला:

– तुझा तो फाजीलपणा पुन्हा सुरू झाला वाटतं! खा मुर्खा, थोडी तब्येत बनव, तुझी बाहेर आलेली हाडं बघ; जर विचार करणं चांगलं असतं तर लोकांनी ते आपल्या बैलांसाठी सोडलं नसतं. आपण इतके काही नशीबवान नाही आहोत!

ढवळ्याने आपल्या मित्राकडे सहानुभूतीने पाहिलं, त्याच्यापासून नजर दूर वळवली आणि पुन्हा आपल्या विचारात हरवून गेला.

– ते त्यांच्या वैभवशाली इतिहासाचा अभिमान बाळगतात. कोसोवोची जमीन, कोसोवोचं युद्ध याच्या बढाया मारतात.यात काय इतकं, माझ्या पूर्वजांनी सुद्धा अन्नधान्याने आणि शस्त्रास्त्रांनी भरलेल्या गाड्यात्याकाळातओढल्या नाहीत का?जर आम्ही नसतो तर लोकांना ते काम स्वतःहून करावं लागलं असतं. त्यानंतरतुर्क लोकांच्या विरोधात उठाव झाला. एक महान आणि धाडसी कामगिरी,पण त्यावेळी तिथे कोण होतं? हे आता माझ्यासमोर नाक वर करून चालणारे लोक, जे या गोष्टींबाबत जास्तच अभिमानी आहेत, ते त्यावेळी तो उठाव करण्यासाठी होते काय? माझ्या या मालकांचं उदाहरण घ्या. ते खूप अभिमानी आहेत आणि आणि त्या उठावाबद्दल बढाया मारतात.विशेषतः त्यांचे पणजोबा स्वातंत्र्याच्या या युद्धामध्ये एक वीर म्हणून मृत्यू पावले होते, पण त्यात माझ्या मालकाचं कर्तृत्व काय? त्यांच्या पणजोबांना अभिमान बाळगण्याचा हक्क होता,पण यांना नाहीआहे.त्यांच्या पणजोबांनी बलिदान दिलं जेणेकरूनमाझे मालक, त्यांचे वारस,स्वतंत्र होऊ शकतील.पण आता ते स्वतंत्र आहेत तर ते त्यांच्या स्वातंत्र्याचा वापर कसा करत आहेत? ते बाकीच्या लोकांचे ओंडके चोरतात,गाडीवर बसतात, आम्हाला गाडी ओढायला लावतात,स्वतः हातात लगाम घेऊन झोपा काढतात आणि आता ते लाकूड विकून दारू प्यायला गेले आहेत. काहीही न करता आपल्या भूतकाळाचा अभिमान बाळगत आहेत.माझ्या कितीतरी पूर्वजांचीत्याउठावादरम्यान सैनिकांना खायला देण्यासाठी कत्तल करण्यात आली होती आणि माझ्या पूर्वजांनी त्या काळात सुद्धा शस्त्रास्त्रं, अन्नधान्य, तोफा ओढून नेल्या होत्या आणि तरीही आम्ही त्यांच्या या कामगिरीबद्दलगर्वाने बोलत नाही, कारण आम्ही बदललो नाही आहोत, आम्ही आजही आमचं कर्तव्य करतो आहोत जसं आमच्या पूर्वजांनी केलं होतं,संयमाने आणि विचारपूर्वक.

त्यांना त्यांच्यापूर्वजांनी भोगलेल्या यातनांचा आणि आणि पाचशे वर्षांच्या गुलामगिरीचाअभिमान आहे. पण माझी प्रजाती तर आमच्या अस्तित्वापासूनच यातना सहन करत आली आहे आणि आजही आम्ही गुलामगिरीतच जगत आहोत आणि तरीही आम्ही त्याबद्दल जोरजोरात ओरडत नाही. ते म्हणतात की तुर्कांनी त्यांना त्रास दिला,त्यांची कत्तल केली, ठार मारलं! हो पण माझ्या पूर्वजांची तरसर्बियन आणि तुर्क दोघांकडूनही कत्तल करण्यात आली,जाळण्यात आलं,सर्व प्रकारच्या यातना भोगाव्या लागल्या.

त्यांना त्यांच्या धर्माचा अभिमान वाटतो पण ते त्यातील कशाचंही पालन करत नाहीत. माझा आणि माझ्या लोकांचा काय दोष आहे जे आम्ही ख्रिश्चन होऊ शकत नाही? त्यांचा धर्म त्यांना सांगतो की चोरी करू नये आणि इथे माझा मालक चोरी करून त्याच पैशांनी दारू पितो आहे. त्यांचा धर्म त्यांना सांगतो की शेजाऱ्यावर प्रेम करा आणि तरी ते एकमेकांना इजा करत आहेत. त्यांच्यासाठी माणसाचा सर्वात मोठा गुण म्हणजे आहे की जो दुसर्‍यांना त्रास न देणं. हो बरोबर आहे, पण कोणीही दुसऱ्याला काहीतरी चांगलं करण्याससांगतनाहीत, फक्त वाईट न करण्यास सांगतात.त्यांची सद्गुणांची व्याख्या इतक्या खालच्या थराला पोहोचली आहे. म्हणजे जी निरुपयोगी वस्तु जी दुसर्‍यांना त्रास देत नाही ती सुद्धा सद्गुणीच म्हणावी लागेल.

बैलाने एक दीर्घ श्वास सोडला, त्याच्या श्वासामुळे रस्त्यावरीलधूळवर उडाली.

– तर – बैल त्याचे दुःखद विचार पुन्हा करू लागला- याबाबतीत मी आणि माझी प्रजाती त्यांच्यापेक्षानक्कीच उत्तम आहे! मी कधीही कोणाचा खून केला नाही, मी कोणावर खोटे आरोप केले नाहीत, मी काही चोरलं नाही,मी सरकारी नोकरीतून निरपराध माणसांना काढलं नाही, मी देशाच्या तिजोरीमध्ये खड्डा केला नाही, मी खोटा हिशोब दाखवला नाही, मी निरपराध लोकांना अटक केली नाही, मी माझ्या मित्रांवर टीका केली नाही,त्यांचा अपमान केला नाही, मी माझ्या बैलतत्वांच्या कधी विरोधात गेलो नाही, मी खोटी साक्ष दिली नाही, मी कधी देशाचा मंत्री नव्हतो आणि देशाला कोणतीही हानी पोहोचवली नाही,आणि मी कोणालाइजा पोहोचवली नाहीइतकंच नाही तर जे इजा पोहोचवतात त्यांच्यासाठी चांगली कामंही केली. माझ्या आईने मला जन्म दिला आणि लगेच दुष्ट लोकांनी माझ्या आईचं दूध माझ्याकडून काढून घेतलं. देवाने किमान गवत तरीआम्हाला खायला ठेवलं आहे,जे माणूस खाऊ शकत नाही,तरीही आम्हाला ते सुद्धा कमी दिलं जातं.इतका त्रास, अपमानहोऊनसुद्धा आम्ही त्यांच्या गाड्या ओढतो, त्यांची शेतं नांगरतो,त्यांना धान्य देतो. तरीही कोणी आम्ही मातृभूमीसाठी केलेल्याया चांगल्या कृत्यांची दखल घेत नाही…

– आता उपवासाचंच उदाहरण घ्या; माणसांना धर्म सांगतो की सर्व सणाच्या दिवशी उपवास करावा, तरीही ते इतकासा उपवास सहन करू शकत नाहीत. मात्र मी आणि माझे लोक आयुष्यभर उपवासच करत असतात,अगदी तेव्हापासून  जेव्हा आम्हाला आमच्या आईच्या स्तनांपासून दूर करण्यात आलं होतं.

बैलाने जणूकाहीप्रचंड दुःखात असल्याप्रमाणे मान खाली केली, नंतर पुन्हा वर उचललीआणिरागातच फुरफुरला. असं वाटत होतं की काहीतरी महत्त्वाचा विचार त्याच्या डोक्यात येतो आहे, त्याला त्रास देतो आहे, इतक्यात अचानक तो आनंदाने हंबरला:

– हो,मला आता समजलं, हे असंच आहे – आणि तो पुन्हा विचार करु लागला, – असंच असणार आहे;त्यांना त्यांच्या स्वातंत्र्याचा आणि नागरी हक्कांचा अभिमान आहे. मला याचा अजून गांभीर्याने विचार केला पाहिजे.

आणि तो विचार करु लागला, विचार करु लागला पण त्याला उत्तर मिळालं नाही.

– त्यांचे हेहक्क तरी आहेत? जर पोलीस त्यांना मत द्यायला म्हणाले तर ते मत देतात. असं तर आम्हीसुद्धा कोणी काहीही म्हणालं तरी मान हलवतो. पण जर त्यांना आज्ञा नसेल, तर ते मत देत नाहीत, किंवा राजकारणाचा विचारही करत नाहीत. आमच्याप्रमाणेच तेसुद्धा पूर्णपणे निरपराधी असतील तरी तुरुंगात मार खातात.किमान आम्ही आमची शेपूट हलवून हंबरू तरी शकतो पण त्यांनाइतकंसं करण्याचीही मुभा नाही आहे.

आणि याच क्षणी त्याचा मालक खाणावळीतून बाहेर आला. नशेमध्ये धडपडत,डोळे उघडण्याचा प्रयत्न करत आणि काहीतरी न समजणारे शब्द बडबडत, अंदाज घेतघेत तोगाडीकडे चालत आला.

– हे पहा, हा एक इतिहासाचा अभिमान असलेला वंशज कशाप्रकारे त्याचं स्वातंत्र्य वापरतो आहे जे त्याच्या पूर्वजांनी आपल्या रक्ताची आहुती देऊन मिळवलं होतं?बरं, माझा मालक दारुड्या आणि चोर आहे, पणमग हे बाकीचे लोक स्वातंत्र्य कसं वापरत आहेत?स्वतः काही परिश्रम न करताफक्त त्यांच्या भूतकाळाचा,त्यांच्या पूर्वजांनी केलेल्या कामाचा अभिमान बाळगत आहेत. पण आम्ही बैल,आमच्या पूर्वजांप्रमाणेच अजूनही परिश्रमी आणि कष्टकरी कामगार आहोत. आम्ही बैल आहोत, पण आम्ही आमच्या परिश्रमाचा आणि सदगुणांचा आजही अभिमान बाळगू शकतो.

बैलाने दीर्घ उसासा टाकला आणि जोखड घेण्यासाठी आपली मान तयार ठेवली.

बेलग्रेड मध्ये, १९०२.
“रदोये डोमानोविच” प्रकल्पासाठी अनुवादक अभिषेक शेट्ये, २०२०.

यस संसारमा अचम्मका चीजहरू हुन्छन्, र हाम्रो देश, धेरैले भने जस्तो छ, आश्चर्यले यति भरिपूर्ण रहेको छ कि ती आश्चर्यहरु पनि अब आश्चर्यजनक रहेन। यहाँ उच्च पदका व्यक्तिहरू छन् जो केहि सोच्दैनन्, र एक क्षतिपूर्ति को रूपमा, वा केहि अन्य कारणहरूले गर्दा, सामान्य किसानको गोरू, जुन अरू सर्बियाली गोरूहरू भन्दा एक थोपो पनि फरक छैन, सोच्न थाल्यो। भगवानलाई के थाहा छ के भयो जसले गर्दा यस चलाख जनावरले त्यस्तो साहसी प्रयास गर्ने आँट गर्यो, विशेष गरी जब यो प्रमाणित भइसकेको छ कि सर्बियामा यो दुर्भाग्यपूर्ण पेशाले तपाईंलाई असन्तुष्टि ल्याउँदछ। त्यसैले हामी भन्न सक्छौं यस गरिब शैतानलाई, उसको लाचारपनलाई, यो पनि थाहा थिएन कि यो प्रयास उसको मातृभूमिमा लाभदायक छैन, त्यसैले हामी उसलाई कुनै विशेष नागरिक हिम्मतका साथ सम्मान गर्दैनौं। तर गोरुले किन सोच्नुपर्दछ भन्ने कुरा अझै रहस्यमय नै छ किनकि उ मतदाता होईन, न सल्लाहकार हो, न गाउँको बुजुर्ग हो, न उ कुनै गोजातीय सभाको सहायकमा छनोट भएको छ वा उ (कुनै निश्चित उमेर पुगेको भए) एक सीनेटर नै हो। र के त्यो गरीब आत्माले कुनै पनि गोजातीय देशको राज्यमन्त्री बन्ने सपना देखेको थियो, उसलाई त्यो विपरित रूपमा थाहा हुनुपर्थ्यो, उसले सम्भव भएसम्म कसरी थोरै सोच्ने अभ्यास गर्नुपर्छ, केहि सुखी देशहरूमा ती उत्कृष्ट मन्त्रीहरू जस्तै, तर हाम्रो देश यस सम्बन्धमा पनि यति भाग्यशाली छैन। तर अन्त्यमा, हामी त्यो सर्बियामा रहेको एउटा गोरूले किन अरु मानिसले त्यागि सकेको प्रयासलाई अठोटका साथ लियो भनि मत्लब गर्ने। साथै, यो पनि हुन सक्छ कि उसले केवल आफ्नो प्राकृतिक प्रवृत्तिको कारण सोच्न शुरू गर्यो।

त्यसोभए, यो कस्तो किसिमको गोरू हो? एउटा साधारण गोरू, प्राणीशास्त्रले हामीलाई सिकाए जस्तै, जसको अन्य सबै गोरूहरू जस्तै टाउको, शरीर र अंगहरू छ ; उसले ठेलगाडा तान्छ, घाँसहरूमा चर्छ, नुन चाट्छ, चपाइ रहन्छ र कराई रहन्छ। उसको नाम शिवोन्या हो, खैरो गोरु।

उसले यसरी सोच्न थाल्यो। एक दिन उसको मालिकले उसलाई र उसको साथी गालोन्यालाई जुवाले बाँध्यो, गाडामा केही चोरीएका दाउरा हाल्यो र बिक्री गर्न शहरमा लग्यो। सहरमा प्रवेश गर्ने बित्तिकै उसले दाउरा बेच्यो र त्यसपछि शिवोन्या र उसको साथीलाई जुवाबाट फुकायो, उनीहरूलाई जुवामा बाँध्ने सिक्रिलाई कतै अड्कायो, तिनीहरूका अगाडि घाँस फ्याक्यो र खुसीसाथ केही पिय पदार्थहरूले ताजा पार्न एउटा सानो भट्टीमा छिर्यो। शहरमा चाडपर्व छाएको थियो, त्यसकारण त्यहाँ चारै तर्फबाट पुरुष, महिला र केटाकेटीहरू हिडि रहेका थिए। गालोन्या, जो केही हदसम्म मुर्ख भनेर अरु गोरुहरुको माझ चिनिन्छ, उसले अरु कुनै कुरा हेरेन, बरु, उ गम्भीरतामा आफ्नो खाजामै अड्कियो, पेट भर्ने गरि खायो, मस्त रमाइलो मान्दै कराउदै, र त्यसपछि आरामले पल्टेर, सुत्दै चपाउँदै थियो। त्यहाँबाट गुज्रिने ती सबै मानिसहरूलाई उसको कुनै वास्ता थिएन। उ त्यही मस्त चपाउँने र सुत्नेमै व्यस्त थियो (यो दुखको कुरा हो कि उ मानव होइन, उच्च पेशाको लागि यस्तो प्रवृत्ति भएर पनि)। तर शिवोन्याले एउटा पनि चपाउन सकेन।उसका ती कल्पनामा हरेएका आँखा र उदास अनुहारको एक झलकले देखायो की उ एउटा विचारक र एक मिठो, प्रभावशाली आत्मा हो। सर्ब मानिसहरु उसको अगाडिबाट गुज्रिदै छन्, गौरवशाली विगतका कुराले, आफ्ना नामले , आफ्नो देशको गर्व गर्दै, र यो घमण्ड उनीहरुको कडा व्यवहार र गतिले देखाउँछन्। शिवोन्याले यी सबै अवलोकन गर्यो, र अति अन्यायको कारण उसको आत्मा अचानक दुःख र पीडाले ग्रस्त बन्यो र उसले यस्तो अचानक बलिय र शक्तिशाली भावनालाई दबाउन सकेन; उ दुखले पीडाले आँखा भरि आँसु बगाई रोयो। र उसको यो असीम पीडामा, शिवोन्या सोच्न थाल्यो:

– मेरो मालिक र तिनका देशवासीहरू, यी सर्बहरु के कुरामा यति गर्व गर्छन ? किन तिनीहरु आफ्ना शिर उच्चै राख्छन् र हामीलाई चाहिँ अवहेलना र घमण्डका साथ हेर्छन्। उनीहरू आफ्नो मातृभूमिप्रति गर्व गर्दछन्, गर्व गर्दछन् कि भाग्यले उनीहरुलाई यहाँ सर्बियामा जन्मन पाए। मलाई पनि मेरी आमाले यहाँ सर्बियामा पनि जन्म दिनुभयो, र सर्बिया मेरो जन्मभूमि मात्र होइन तर मेरा बुवाको पनि हो, उनीहरुको जस्तै हाम्रा पुर्खा पनि पुरानो स्लाभिक मातृभूमिबाट यी देशमा आएका हुन। र अझै पनि हामी मध्ये कसैलाई यसमा गर्व लागेको छैन, हामी केवल आफ्नो भारी बोझ तान्ने हाम्रो क्षमतामा गर्व गर्छौं; आजसम्म, कुनै गोरूले कहिल्यै पनि जर्मन गोरूलाई भनेको छैन: “तिमी मबाट के चहान्छौ, म सर्बियाली गोरु हुँ, मेरो जन्मभूमि सर्बिया गौरवले भरिपूर्ण देश हो, मेरा सबै पुर्खाहरू यहीं जन्मिए, र यहीं, यस भूमिमा मेरा पुर्खाहरूका चिहानहरू छन्।” भगवानले नमानोस, तर हामीले यसमा कहिलै गर्व गरेनौं, यो हाम्रो दिमागमा कहिल्यै आएको थिएन, तर तिनीहरू यसमा गर्व गर्छन्। अनौंठा लोक!

यी विचारहरू लिएर, गोरुले दु: खको साथ आफ्नो टाउको हल्लायो, उसका घाँटीमा रहेको घण्टी बज्छ र जुवाको चर्याकचुरुक आवाज आउँछ। गालोन्याले आफ्नो आँखा खोल्यो, आफ्नो साथीलाई हेर्यो, र बाँ… गर्दै करायो:

– तिमीले फेरि आफ्नो मुर्ख बेहोरा देखाई हल्यौ! ए मूर्ख केही खाऊ, बोसो बढाउ, तपाईंको पट्टिहरू हेर्नुहोस् सबै टाँसिएका; यदि सोच्न को लागी राम्रो थियो, मानिसहरूले हामीलाई गोरूहरू छोड्न छैन। कुनै पनि हिसाबले हामी यति भाग्यशाली हुने थिएनौं!, आफ्नो छाती हेर करंग देखिन्छ। सोच्ने कुरा राम्रो भैदिएको भए त्यो काम नि मान्छेहरुले हामी गोरुहरुलाई दिन्थ्यो। कुनै पनि हिसाबले हामी यति भाग्यशाली हुने थिएनौं!

शिवोन्याले दयालुभावले आफ्नो साथीलाई हेर्यो, आफ्नो टाउको फर्कायो र फेरि विचारहरूमा डुब्यो।

– तिनीहरू आफ्नो गौरवशाली विगतमा गर्व गर्छन्। उनीहरूको आफ्नो कोसोभोको मैदान, कोसोभोको लडाई छ। अझ भन्नु पर्दा, के मेरो पुर्खाहरूले तेति बेला पनि खाना र हतियारहरू गाडामा लिएर तानेनन् र? हामी नभएको भए , मानिसहरुले ति कुरा आफै गर्नु पर्थ्यो। अनि त्यहाँ टर्क्सको बिरूद्ध विद्रोह पनि छ। एक भव्य, महान प्रयास, तर त्यस समयमा त्यहाँ को थिए? के ति ठाडो नाक भएका मुर्ख व्यक्ति हुन्, मेरो अगाडि घमण्ड गर्दै हिड्ने जस्तो कि यो उनीहरूको योग्यता हो, जसले विद्रोह उठायो? येहाँ, मेरो मालिकको नै उदाहरण लिउं। उ पनि नि गर्व गर्छ र त्यो बिद्रोहको बारे निकै गफ दिन्छ, खास गरी यो तथ्यको साथ कि उसको जीज्युबा साँचो नायकको रूपमा मुक्ति संग्राममा मारिए। र के यो मेरो मालिकको योग्यता हो ? उसको जीज्युबाले गर्व गर्नु सहि हो तर उसले गर्नु सहि होइन; उसको जीज्युबा मरे त्यसैले उ र उसका वंश स्वतन्त्र हुन सक्छ। यसरी उ स्वतन्त्र छ र उसले आफ्नो स्वतन्त्रता कसरी प्रयोग गर्छ? अर्कोको दाउरा चोर्छ, गाडामा बस्छ र मैले दुबैलाई तान्नुपर्छ जब की उ लगाममा मस्त सुतिरहेको हुन्छ। अब उसले आफ्नो दाउराहरू बेच्यो, रक्सी पियो, केही नि गर्दैन र आफ्नो गौरवशाली विगतको गर्व गर्छ। र यो लडाकूहरूलाई खुवाउनका निम्ति मेरा कति जना पूर्वजहरूलाई विद्रोहमा मार हानियो? र के मेरा पुर्खाहरूले त्यस समयमा हतियारहरू, तोपहरू, खाना, गोला बारुदहरू तानेनन्? र अझै हामी उनीहरूको गुणहरूमा गर्व गर्दैनौं किनभने हामी परिवर्तन भएका छैनौं; हाम्रा पुर्खाहरूले झैं धैर्यतापूर्वक र ईमान्दारीपूर्वक, हामी आज पनि आफ्नो कर्तव्य निभाउछौँ।

तिनीहरू आफ्ना पुर्खाहरूले पाएका कष्ट र पाँच सय वर्षसम्मको दासत्वमा गर्व गर्छन। मेरो आफन्तले हाम्रो अस्तित्व भर दुःख भोगेको छ, र आज पनि हामी कष्ट भोग्दैछौं र दास बनेका छौं, र त्यही पनि हामी यसको बारेमा कराउँदैनौ। तिनीहरू भन्छन कि टर्क्सले उनीहरुलाई यातना दिए, मारे र क्रूसमा टाँगे; खैर, मेरा पुर्खाहरूलाई सर्ब र टर्क्स दुवैले एकै किसिमले मारेका थिए, र पोलेका थिए, र सबै प्रकारका यातना दिइए थिए।

तिनीहरू आफ्नो धर्मप्रति गर्व गर्छन्, र पनि तिनीहरू केहिमा विश्वास गर्दैनन्। ममा र मेरा जनहरूमा के दोष छ जुन हामी इसाईहरु बीचमा स्वीकार्य हुन सक्दैनौं? तिनीहरूको धर्मले भन्छ “तिमीले चोर्नु हुँदैन” तर मेरो यो मालिक छ जो आफैं चोरीको पैसाबाट पिउंदै छ। तिनीहरूको धर्मले उनीहरूलाई आफ्ना छिमेकीहरूलाई प्रेम गर्न निर्देशन दिन्छ, र अझै उनीहरूले एक अर्कालाई हानि गर्छन्। तिनीहरूको लागि, उत्तम पुरुषहरू, सद्गुणको उदाहरण ती हुन् जसले कुनै नोक्सान गर्दैन, र पनि, कसैलाई पनि यहाँ हानि पुराउनु बाहेक कसैले राम्रो काम गरोस भन्ने चाँसो छैन। उनीहरु यति गिरेका छन् कि उनीहरुका हानि नपुर्याउने सद्गुणको उदाहरणको मोल काम नलाग्ने वस्तुभन्दा माथि छैन। गोरूले गहिरो सास बाहिर फ्याको र उसको सास सडकबको धुलो उडायो।

– र फेरी – गोरु फेरी आफ्नै दुखि सोचमा हराउँछ – यस अवस्थामा त, म र मेरो नातेदार सबै भन्दा राम्रो होइन र? मैले कसैको हत्या गरेको छैन, मैले कसैलाई कहिले बदनाम गरेको छैन, कुनै चीज चोरेको छैन, निर्दोष मानिसलाई सार्वजनिक सेवाबाट निकालेको छैन, राज्य कोषमा घाटा बनाएको छैन, नक्कली दिवालियापन घोषित गरेको छैन, मैले निर्दोष मानिसहरूलाई पक्राउ गरेको छैन, मैले कहिले साथीहरूलाई अपमान गरेको छैन, म कहिले पनि आफ्ना साँढेको सिद्धान्तको बिरूद्ध गएको छैन, म झूटो साक्षी बनेको छैन, म कहिले राज्यमन्त्री पनि थिइनँ र देशलाई कुनै किसिमले सताइन, र यो मात्र होइन, मैले कुनै नोक्सान गरेन, मलाई हानि गर्नेलाई पनि पनि राम्रो गर्छु। मेरी आमाले मलाई जन्म दिनुभयो, र तुरुन्तै, दुष्ट मानिसहरूले मेरो आमाको दूध पनि मबाट खोसे। भगवानले कमसेकम हामी गाईवस्तुहरूको निम्तिबनाउनु घाँस बनाइदिनु भएको छ, मानिसहरूका लागि होइन, तर उनीहरूले हामीलाई यसबाट पनि वञ्चित गरे। अझै त्यो पिटाई बाहेक, हामी ती मानिसको गाडाहरू तान्दछौं, तिनीहरूका खेतहरू जोत्दछौं र तिनीहरूलाई पाउरोटी खुवाउँछौं। र अझै कोही पनि हाम्रो योग्यता स्वीकार गर्दैनन् जुन हामीले मातृभूमिको लागि गर्छौं…

– वा उदाहरणको रूपमा उपवासलाई लिनुहोस्; मानिसहरुलाई धर्मले सबै भोजका दिनहरुमा उपवास बस्न भन्छ, र पनि तिनीहरू यो सानो उपवास सहन पनि तयार छैनन्, जबकि म र मेरा जनहरू हाम्रो जीवन भरि उपहास बसि रहेका छौं, जबदेखि हामीलाई आमाको स्तनको दूधबाट छुटाईयो।

गोरुले आफ्नो टाउको तल गर्यो, उ चिन्तित भएको थियो, त्यसपछि फेरि उसले शिर उठायो, रिसाएर सुँघ्यो, र यस्तो लाग्यो कि कुनै महत्त्वपूर्ण चीज उसमा फर्केर आउँदैछ। एकाएक, उसले खुशीको साथ बाँ… गरि करायो:

– ओह, मलाई अब थाहा भो, यो त्यही हुनुपर्दछ – र उसले सोच्न जारी गर्यो – यो त्यही हो; उनीहरू आफ्नो स्वतन्त्रता र नागरिक अधिकारमा गर्व गर्छन्। मैले यसमा गम्भीरतापूर्वक सोच्नु पर्छ।

र उ सोचिरह्यो, तर बाहिर निष्कर्स निकाल्न सकेन।

– तिनीहरूको यी अधिकारहरू केका लागि हुन्? यदि पुलिसले उनीहरूलाई मतदान गर्न आदेश दियो भने, उनीहरूले भोट दिन्छन्, र त्यस्तै गरी हामी सजिलै फुत्किन सक्छौं: “फु…र…!” र यदि उनीहरूलाई आदेश दिइएको छैन भने तिनीहरू मतदान गर्ने हिम्मत गर्दैनन्, राजनीति भित्रै पस्दैनन्, हामी जस्तै। तिनीहरू पनि निर्दोष भए पनि जेलमा पिटिन्छन्। कमसेकम हामी हाम्रो पुच्छर हल्लाउछौँ र कराउने गर्दछौं, र तिनीहरूसँग त् तेती नागरिक साहस पनि छैन।

र त्यो क्षण, उसको मास्टर भट्टीबाट बाहिर निस्क्यो। मातेको, चकित, आँखाहरू धमिलो, केही बुझ्न नसकिने शब्दहरू गम्भीर भई बर्बराई रहेको, उ ढलपल गर्दै गाडा तिर हिंड्यो।

हेर्नुहोस्, कसरी यो घमण्डी सन्तानले आफ्ना पुर्खाहरूको रगतले जितेको स्वतन्त्रता प्रयोग गर्दैछ? ठीक छ, मेरो मालिक जडिया र चोर हो, तर अरूले कसरी यो स्वतन्त्रता प्रयोग गर्छन्? विगतमा तिनीहरूका पुर्खाहरूको योग्यतामा गर्व गर्न केवल बेकार हो, जसमा उनीहरूले म जस्तै धेरै योगदान दिएका छन्। र हामी गोरूहरू हाम्रा पुर्खाहरूजस्तै मेहनती र उपयोगी मजदूर भइरहेका छौं। हामी गोरूहरू हौं, तर हामी आज पनि हाम्रो कठिन काम र गुणका बारे गर्व गर्न सक्छौं।

गोरूले गहिरो लामो सास लियो र जुवाको निम्ति आफ्नो घाँटी तयार गर्यो।

बेलग्रेडमा, १९०२|
“रादोये डोमानोभिक” परियोजनाको लागि दिपक रावत द्वारा अनुवादित, २०१९|