(Претходен дел)

Во кафеаната кај „Орачот“ сè е готово. Направена е бина од штици крај вратата од читалната, на која ќе влегуваат артистите и ќе излегуваат пред публиката.

Пред кафеанската врата е г. Ивиќ. Тој ги пречекува гостите како управител.

— Нека ти е со среќа, Јово — му вели една тетка влегувајќи, многу сериозно.

— Благодарам! — одговара овој во бас уште посериозно,

— Почнавме, а? — вели г. Спиро, поздравувајќи се со управителот.

— Трчај уште по една клупа — му вика артистот на чешларот.

— Па во името па бога! — му одговара Ивиќ на Спиро, и се сврте накај внатрешниот дел во кафеаната, па рече да се оди кај Стево берберот за клупа.

Како што гледате, тука нема шега. Дојде веќе и публика.

Влезе и управителот внатре, зашто не се надева на повеќе посета. Се чека само на почетокот. Едно дете носи вино во бокал, и по наредба на управителот, ја служи публиката.

— Де, послужи го Г. Спиро!

— Благодарам; нека ти е долговечно! — одговори овој, откако ја испи чашата.

— Дај му една на чичко Гавро.

— Остај, море, некако не можам; туку дојдов за твоја љубов!

— Ти благодарам, но ајде испиј една; добро е виното!

— Е, ајде; нека ви е среќно и долговечно! Да даде бог на висок степен да стигнете — благословува Гавро.

— Дај боже! — одговара смирено Ивиќ, сиот среќен.

— Ајде, почнувајте, Васо! — му викна на кувенџискиот калфа стрико му, кога Васо се покажа на вратата од читалната.

Почна претставата. Момченцето служи и понатаму вино, а публиката пие и се смее, ти се чини дека сè ќе пукне од смеа. Особено на Јово, што ја игра Пела.

Срето чевларот игра артист, и за подобро да го претстави пијан, и самиот се опијани.

— Како се направи вака пијан, па како вистински напиен човек — се чуди чичко Гавро.

Другите артисти на бината брбнаа во смеа кога го чуја тоа, а особено оние што ѕиркаа од подотворената врата од читалната.

Суфлерот зборува од дупката меѓу штиците, за што е и наменета таа таму, а артистите и ќе си потпрашаат ако не слушнат добро.

— Пела му летна в очи — зборува суфлерот.

— Не маткај се! — викна еден од читалната, зашто сакаа да го турнат оние другите, за подобро да види.

— Молчете вие таму, не слуша човекот! — ги советува суфлерот, а Пела кима со главата и чека да ѝ каже суфлерот повторно.

— Пела му летна в очи! — изговори Јово со меланхоличен, тажен глас, кимајќи со главата.

На артистот му светнаа очите од лутина, и значајно одмавна со главата, додека Пела се присети, вресна колку што го држеше грлото, па се стрча накај Срето.

Громогласна смеа се разнесе во публиката.

— Гледај го ти опакиот Јово! — викнаа некои.

Се игра понатаму.

— Пела кива! — вика суфлерот.

— Пела кива — повторува Јово.

— Па кивај, зевзеку; слушаш што ти се вели! — мрмори артистот.

— Не кивам јас, ти треба да киваш! — му одговара Јово налутено.

Артистот крадешкум го мушна со ногата под масата и промрморе: „Кивај, скоту!“

— Прашај го кој кива? — се брани Јово.

— Пела, Пела — се слуша суфлерот.

Јово сега се намести, ја дигна главата и кивна.

Играта продолжи понатаму.

— Готово е, да си одиме — рече чичко Гавро, и стана. Артистите за миг ја прекинаа играта, и погледнаа на таа страна.

— Седи уште малку, го задржува г. Ивиќ. Почнаа да стануваат и другите, и да се поздравуваат со оние што остануваат и со управителот, па им довикнуваат и на артистите:

— Е, добра ноќ! Ама се изнасмеавме!

— Добра ноќ — одговорија и тие, за да не се замерат.

— Ајде, испиј уште една — чести управителот уште некого и на врата, за да го придобие и за другпат.

И така малку-по малку си отидоа сите пред да сврши претставата.

—

Потоа се дадоа уштее две-три претстави, но посетата беше сè помала. Кој ќе дојдеше еднаш, тој не доаѓаше по вторпат, зашто секој сметаше дека тоа треба еднаш да го види, како кога прикажуваат чудовишта на пазарот.

Па сепак, воодушевувањето кај младите луѓе не исчезна. Тие неуморно работеа. Ако минете покрај чешларот Саве, а туку од зад тезгата ќе се слушне глас, да речеме:

— Јас својата чест морам со крв да ја измијам!

Тоа Тошо, неговиот калфа, учи улога, а чиракот стои на вратата и внимава да не наиде газдата.

А вие се чудите и одите понатаму; таму кај кувенџијата ќе ве штрекне врескањето:

— Удри, неверо, во оние слаби гради!

Уште повеќе ќе се зачудите кога ќе наидете пред кујунџискиот дуќан, а тоа се собрал многу народ, па гледа и слуша, што никогаш не чул.

Газдата Цоне му врза шлаканица на калфата, а овој протестира и се закакува дека ќе му се одмазди.

— За тоа ли те плаќам, свињо погана, да ми се дереш по дуќанов како луд! Сите муштерии ќе ми ли истераш!

— Немој ти никого да караш и да тепаш — вели калфата.

— „Да видиш ти како тепа Милош!“… Да видиш ти сега газдата Цоне како тепа! — вика газдата Цоне, што може и не може.

Малку по малку се распали и калфата, му се караше на газдата колку што може подобро, па си отиде од дуќанот.

Можевте пак еднаш да го чуете и ова како готвачката во кафеаната „Плуг“ се закара со стопанката.

— Ако вие така мислите, мене театарот не ми гине! — се закани готвачката.

И навистина, само да отиде, би ја дочекале со раширени раце.

Со еден збор се преобрази целиот град. Малку се куќите во кои нема караници и викотници. Газдите викаат на калфите и на чираците, татковците на децата. Младиот и стариот свет се на воена нога.

Управителот Ивиќ се испотепа со својата жена, па жив срам, — пука целиот град. Не ѝ е на жената лесно, ако сакаме по право. Откако започна театарот, таа нема мир по цел ден; а по цела ноќ, како што таа им се жалела на сосетките, седи сама како скот, „па и скот тоа не би трпел“ — вели таа.

Еднаш кај неа се насобраа жени, а таа се жали:

— Те ајде шиј одежда, те ајде толчи смеса, те ова, те она; па вчера ми вели да му правам некакви одличја за војвода. Навистина, верувајте ми, не можеш да здавнеш; ете, откако дојде тој театар, не сум протнала игла.

— И ние ти се чудиме кажо можеш да го поднесеш ваквото „корзирање“! — ѝ зборуваат насобраните жени.

— Море, тоа ништо, туку штом ќе се сквечери, тој е во театарот, па до ниедно доба чекај; па кога ќе дојде, станувај, па отворај врата, па изнастинав, еве, кашлам!

— Мака, богами, — вели една — тоа не е никаков живот!

— Па што не му речеш да се оттргне! — и предлага друга.

— Кому, нему?!… Го сака тој театарот и оној брлив артист стопати повеќе отколику мене! — рече нажалено Ивиќка, а солзи и светнаа во очите.

— Е, е, што си направи, ако за бога знаеш! — викаат другите, и климаат со главата тажно и како со некаков израз на сочувство на лицето.

Ете, од тие причини се случуваат и кавги помеѓу Ивиќ и неговата жена, и една вечер дојде до тоа што Ивиќ ѝ врза шлаканица на жена си.

—

Се приготвува Бој на Косово, Ивиќ седи попладнето дома и ја учи улогата на Милош Обилиќ. Тој шета по собата од крај до крај, подзастанува, се бие во градите, изговара одделни реченици толку силно што се тресат прозорците. Жената му седи на крајот, нешто си плете и гледа што ли станува од човеков, што талка како ѓавол.

— Невера јас никогаш не сум бил! — извика Ивиќ и ја дигна едната рака високо.

— Што не гледаш ти, жити бога, да купиш дрва? — го праша остро жена му.

— Излегува Вук — зборува полека Ивиќ понатаму; — не, не, Милош пак излегува.

— Што ти е, жити бога, та што се избудали! — рече жена му налутено.

— Ќе го фатам Вука Бранковиќа!… — декламира Ивиќ понатаму, и не обѕрнувајќи се на зборовите од жена му.

Се стемни, а тој се готви да излезе. Мора да оди. Како ќе биде косовскиот бој без Милоша?

Жена му почна да вика и да пцуе, и да му се заканува дека нема да му ја отвори вратата.

— Мораш! — свика Ивиќ и ѝ се спушти, со срцето на Обилиќ.

— Нема да ти отворам! Оди каде знаеш како и секој луд човек!

— Кој луд?

— Ти!

— Зарем јас луд! — викна Ивиќ со пламенот на Обилиќ, и шлаканицата пукна.

Кој ги познава ваквите случаи, само тој може да си замисли колку лоши последици имаа за Ивиќевата куќа поради таа шлаканица.

Главно е да знаете дека Ивиќевата жена си отиде кај татко ѝ, а него го остави.

Откако г. управителот Ивиќ и удри шлаканица на жена си и отиде да го игра Милоша, беше свесен за сè што од тоа може да произлезе. Никој не знаеше што му е, зашто сите преценија според играта дека Милош е незгоден.

Кога се врати по претставата дома, ја затече куќата празна: жената ја нема.

Ако некој од публиката се вратеше со него по претставата, ќе имаше што да види.

— Така, будала! — го пречека татко му уште на врата.

Потоа почна да го кара, а тој ја наведна главата, па ниту нешто слуша ниту нешто умее да мисли, а чувствусва врз себе товар, голем, преголем.

— Ете, што направи со шлаканицата, мрднат од умот — го кара татко му.

Ивиќ во тој миг се почувствува како во некаков страшен сон, а се презираше и самиот себеси и театарот, и артистот и целиот овет.

— Ах, Јово, будала над будалите! — рече очајно кога излезе татко му од собата, па падна на постела. Кој знае што мислеше, но цела ноќ не заспа.

Утредента во градот се зборуваше само за тој настан. Знаеше тој за тоа, и тоа му ја правеше неговата положба уште потешка.

Не излегуваше никаде од дома, а во театарот си даде оставка, каде рече дека поради слабо здравје и семејни работи не може и понатаму да остане ушравител. Интересно е што и со таквите околносги неговиот стил гласеше. „Многу жалам што не можам и понатаму да се ставам на услуга на театарот со својата подготовка“.

Настана метеж во театарот. Лазо и Стево ги изнесуваат причините дека треба да престанат, зашто ништо не опечалиле. На артистот, на Миливое, на Симо и на кувенџијата тоа не им одеше во сметка, и тие се за тоа и понатаму да работат, запгго:

— Секој почеток е тежок! — вели артистот, полн со гордост и самодоверба.

Всушност, сите тие во оваа работа ги полагаа своите надежи да имаат со што да се прехрануваат, а всушност Лазо и Стево сакаа тоа да им донесе лична корист, како днекаква трговија, па затоа и се лутеа што оди бавно.

По долги советувања решија театарот да остане, но сега во одборот да повикаат некои професори, учители, свештеници и имашливи трговци, кои ќе се заземаат да ја одржат толку убавата установа.

И се собра славниот одбор од петнаесет лица. Еден млад професор, Војо, држи говор и запна да докажува како е тоа прекрасна установа и училиште за граѓанството, како тука ќе се шири образованиегго, ќе зајакнуваат карактерите, ќе се освежуваат духовите, зашто, вели тој, и онака материјализмот е сè и сешто за нашите граѓани.

Ѓаконот Тасо вели да се избере управа и да се изберат две лица да направат статут, зашто нему не му се чека многу. Го зборува ова и слуша што зборуваат другите, а постојано гледа во часовникот да не задоцни на опело.

— Нема овде за мене печалба — си мисли Стево, претседателот на читалната, мезејќи се со леблебии, пиејќи комова и набљудувајќи си го својот дуќан да не наиде некој за бричење или стрижење!

Настана врева и расправија за тоа што ќе биде и како ќе биде. Малку по малку, па се премина на сосема други работи, и разговорот се води како обично да се во меаната, како да заборавија зошто дојдоа.

Ѓаконот си отиде; на Стево му дојде муштерија во дуќанот, па и тој отрча.

— Те чека Томча за оние штици да видите! — му јави чиракот на еден трговец од одборот, та си отиде и тој.

Си отидоа многумина, и секој кога си оди вели дека ќе се сложи со тоа што ќе решат другите.

Па и што друто можеше да се реши освен за управител да се избере г. Војо професорот, за потпретседател еден учител, за благајник еден трговец, за драматург пак еден млад учител, и четворица трговци за надзорен одбор.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Лена е чудна жена. Дома е секогаш лута и набусена, а кога некој ќе дојде, тогаш се смее, и тоа не отворајќи ја сосема устата; се носи убаво, и секогаш е свечено исчешлана. Според растот може да се вброи во најголемиот број жени: развиена и снажна, со црвено лице, на кое прилично се гледаат рабовите на коските, и со голем црвен нос; веѓи нема т.е. има но слабо се забележуваат; очите ѝ се зелени, а на краиштата закрвавени.

Влегоа но собата. Сима седна на креветот; откако најпрвин го зеде чибукот со лулето и го наполни со тутун, го повика Ристо та му го запали, па потоа малку се спушти на перниците, а лулето му достасуваше дури до земјата. Така, тој сега, повеќе лежејќи отколку седејќи пушеше и дремејќи потона во некои важни мисли: „Е, само да ја ставев петката од другата страна, ќе го затворев, тој мораше да рече понатаму, а јас потоа ваму на четворката, и ќе бев аус, а тој ќе беше надигран. Вака им отидоа дваесет пари за кафето, а утре подобро ќе „прогнозирам“.“ — Уште мислеше за разни други работи, како: за старите „среќни времиња“, и за старата плата и подароците, за некое купено прасе дали е затворено добро, и дали го платил скапо.

Додека тој така размислуваше, Лена пристојно си ја испиваше секоја чаша.

— Ехе, па дај ми и мене некоја чашка… ти сè самата испи — се тргна одеднаш Сима од своите мисли.

— Слабо, богами, купи па ќе пиеш!

— Е, ти си баш некоја луда жена, — рече Сима поткревајќи се. Потоа го остави чибукот, си ги помазни малку мустаќите, и додаде:

— Де, донеси ми го гуслено, ваму, да превлечам некој пат.

— Не сум ти јас слуга, стани земи си го.

— Дај ми го ваму гуслено! — викна тој заповеднички, а потоа уште со повисок тон додаде: — додека не дошол ѓаволот! Нешто ти многу се правиш!

— Ама каков ѓавол, жити очи; ајде, пробај да го видам тој твој ѓавол — му врати таа упорно, и замавна два-три пати со главата.

— Па, ова! — сега почна поблаго Сима, станувајќи — можам јас и сам да си го земам: јас сум, знаеш, и помлад, ти си навистина, прилично во години… Јас…

— Ех, кутриот, што му се чини — му врати Лена чисто пеејќи.

Потоа настана молк, само што од другата соба се слушаше гласното смеење на Перо, кој читајќи го весникот, наишол на онаа Симина фраза: „Ќе има крвава војна, каква што историјата не забележала на своите страници“. Лена си го чепкаше увото со една игла за плетење и гледаше низ прозорецот, а Симо го триеше гудалото со темјан, и нешот мрмореше низ нос, сигурно некоја народна песна што ќе си ја испее, па погледнувајќи потоа во Лена, го прекина молчењето.

— Знаеш ли ти, жити бога, што му е гуслето на Србинот, а?

— Добро што ти знаеш, а за мене е лесно… туку немој да ми рикаш.

— О, хо, хо, хо, гледај ја ти неа… — тука прекина местејќи го перничето од гуслето, пак ја погледна некако будалесто, продолжувајќи: — ова… а јас… знаеш ли ти, жити бога, што му е гуслето на Србинот?…

Лена само се намурти, но не му одговори ништо.

Симо не сакаше да се откаже, но не поради тоа што е инаетчија туку ете така, што нема друго што да каже, уште неколкупати додаде: „Баш ти не умееш да мислиш!“ Ова го изговараше полека и завлечено, и не гледајќи во неа.

— Ама, ти Симо, бараш некој ѓавол, што туку ми се нафрлаш како луд! Што не умеам да мислам?! А што мислиш ти?! — ова Лена го изговори многу остро, зацрвенувајќи се во лицето како жар, а очите ѝ светнаа како на дива мачка.

— Жими бога, ама ти баш не умееш да мислиш — продолжи Симо, поправајќи си нешто на гуслето, и не гледајќи во неа.

Лена сега ги остави, всушност, ги фрли иглите налутено, и викна:

— Што сакаш ти денеска од мене?…

Тој не ѝ одговори ништо туку, откако го дотера гуслето, помина со гудалото преку струните и звуците се огласија; викна едно громко и долго „Хо-ооој!“ Лена закреште повторно, но неговиот глас го поклопи нејзиното крештење.

Е, кога се сакаше по земја Србија
По Србија земја да се преврти …

Лена веќе беше просолзила од јад. „Симо“, крештеше таа понатаму, но дури тогаш гласот и дојде до израз, кога тој ја сврши строфата и кога почна само да гуди…

— Симо, главата ќе ти ја расцепам со гуслето!…

Симо сега прекина и, сериозно погледнувајќи ја в очи, запраша:

— А, ова, знаеш ли што е гуслето за Србинот?…

— Што, знам? Не сакам ништо да знам, мене не ме интересира, но немој тука да ми црекаш како луд!…

— А тоа ти, ова, како да заповедаш, баш, како ти да си, ова…

— Јас не ти наредувам, но ти велам човечки…

— А, ха, човечки, па, што се ѕвериш…

— Ти се ѕвериш, јас убаво зборувам.

— Е, па, ова, кога зборуваш убаво, слушај ваму: Гуслето на Србинот му ја зачувало слободата! — Тоа го изговори полноважно, и чисто сам си се почувствува задоволен…

— Кутрата твоја слобода! — додаде Лена, и мавна со главата, омаловажувајќи го.

Потоа пак настана тишина, само што од кујната се слушаше ждрингот на чиниите што ги миеше Ристо. Двајцата се задлабија во мислите. Што ли мислеа?… Тогаш нешто тресна во кујната, и двајцата се исплашија и се погледнаа еден со друг.

— Еве, оној недоделканион пак нешто искрши! — рече Лена, и уште повеќе се налути.

— Тој и ќе си го купи, племето негово! Тоа ќе му го наплатам! — додаде Симо, па стана и почна да оди по собата, а Лена бргу отиде во кујната, треснувајќи ја силно вратата зад себе.

Во кујната настана врева и викотница, би помислил човек дека се урна куќата.

— А, ти свињо бугарска, така, ти ми ја уништи куќата; ти жива ме изеде… Не ми требаш!… Замолчи, што се клештиш како будала!… Ќе те здробам!…

— Не јадосувај се, госпоѓо, не лути се, ќе си платам! — ја прекинуваше Ристо поначесто, а тоа ја доведуваше до беснило.

— Зошто ти е оваа чинија овде, па уште ни половината не си ги измил… О, господе боже!… Па што правеше? Гледај, па ова го ставил на крај, само да падне!… Ух-у-у-ух!… Гледаш, кога ќе ја земам оваа копанка, па главата да ти ја скршам!… Па пак се смее!… Како да не се нервирам? Па знаеш ли ти кому му зборуваш?… Молкни!…

Кога лутината малку ѝ попомина, таа ја дофати лажицата од тенџерето што стоеше на масата, но некако невнимателно ја повлече, тоа тресна на чиниите што беа наземи и ги искрши. Лена веќе не се контролираше, зас’ска како змија и ја дофати копанката, но Ристо, сосема рамнодушно, собирајќи ги рамењата и викајќи „боже чувај што прави“, излезе надвор, и ја затвори вратата.

Додека ова се случуваше, Симо шеташе низ собата, гласно накашлувајќи се, колку да не се заборави дека и тој е тука, и два-три пати се канеше да влезе во кујната, но не го направи тоа. Којзнае зошто? Кога караницата веќе се беше смирила, тој, како лут, одеднаш излезе од собата, се накашла, и најпрвин промрморе два-три пати „ова“, па пак се накашла, и викна:

— Какви се тие „скандали“ по мојава куќа? — Тоа изговорувајќи го важно погледна наоколу, а потоа продолжи… — Тоа јас не сакам да го трпам, слушнавте ли вие, јас сум стопан овде!

— Оди ти во својата соба, па молчи, кога тебе ништо не те интересира, немој тука да ми стоиш на маките озгора, додека сега не ти платам за гуслето! — врескаше Лена сега набусена.

— Сакам мир дома, слушна ли ти, јас овдека судам!

— Тргни ми се од пред очи! Што сакаш ти? Жесток си да бараш мир! Кој те праша тебе?

— Е, хе, хе, хе, — почна Симо полека — што ли носи оној со една нога јас, ова постојано гледам…

— Да знаеш, Ристо, нема ни Симо ни бог да ти номогне — кога мене, знаеш, ќе ме фатат моите ѓаволи, па ќе почнам наопаку!

— Каде е тој Ристо, племето бугарско негово, да го прашам јас што беснее по мојава куќа? — пак се наостри Симо. — Ристо!

— Слушам! — се јави тој, и ја отвори вратата па влезе внатре.

— А, ха, слушаш, слушаш, дојди де ваму поблиску…

Шлаканицата пукна.

— Така, ти нешто многу си збеснал, а мене кога ќе ми дојдат моите… би го убил татко си, магаре безобразно! Што правиш ти овдека? Ќе те научам јас тебе на памет.

Ристо пак некако чудно се смешкаше, и нишајќи ја главата, го зеде фесот од земјата.

— Веќе не ми требаш во куќава; земи си ја капата, па надвор од дома — викна Лена.

— Ти молчи кога наредувам јас…

— Ти молчи …

— Молкни, јас сум уште жив, јас сум домаќин, зашто сега ќе биде како со Ристо!

— Па со кого ти така, обиди се, само обиди се…

— Пак тебе ти влегол ѓаволот…

— Кому му влегол ѓаволот?

— Молкни еднаш, ти не ми требаш, тој ми треба…

— Олеле, мајко, а што ми требаш ти мене. Мислиш, јас умрев за тебе!

— А што, ова, зошто оде зеде, кога ти… — го смекна Симо гласот.

— Убаво, убаво, Симо, ќе го расчистиме ова…

— Е, брате, луда жена, — уште помеко додаде Симо, излегувајќи од кујната.

Лена остана потпрена со едната рака на ѕидот, плачејќи. Ристо, пак, со сакривен фес, на кој се уште стоеше прашината, што ја собра наземи, се смешкаше и уплашен како зевзек гледаше и ги собираше искршените парчиња од чиниите.

—

Од тој случај не поминаа ниту три дена, Лена веќе беше кај зетот в К… Сима сам седеше на масата со Перо и ручаше, а ги послужуваше неговиот верен Ристо.

Ристо го сакаше само затоа што единствено со него му беше лесно да излезе на крај, а покрај тоа и за прилично евтино го служеше. Навистина, кога ќе се земе во сметката и „одбивањето на штетата“ и другите работи, добиваше само колку да се обуе; но за тоа нема да зборуваме.

Ристо, како обично, стоеше крај масата под фесот во испарталавена гуња и широки панталони од г. Симо, и сеедно се клештеше и потсмевнуваше.

— Ете госпоѓата, ова… де, донеси го она пржено месо… извади го ти, Перо… па тури, ова… и малку маст овдека… Богами, еве ти умееш човечки да зготвиш… јас… па госпоѓата ни се налути…

— Хи, хи, хи, ќе се одлути таа — рече со својот тон Ристо.

— А ти велиш, ова… ќе се… ќе се одлути… бездруго, мораме да ѝ пишеме, а?…

— Мораме, господине, — додаде пак Ристо по свое.

—

Не траеше долго ваквата напната состојба меѓу Симо и госпоѓата Лена.

Една вечер, како одговор на неговото писмо, од неа добива депеша: „Утре доаѓам. Чекај ме. — Лена“.

Утрината Симо се разбуди рано, па гласно се проѕевна, како да се проѕева по посебна композиција (во проѕевањето беше вистински уметник), се излежува в постела, весел и задоволен што доаѓа Лена, па, како човек, кој си го симнал тешкиот товар од вратот, си посака малку да размислува за своето слободно време. Погледот му падна на еден клинец закован на ѕидот, и нему, однекаде му дојде чудна мисла на ум:

— Боже мој, како би му било на човека кога оној клинец некој би му го заковал во главата?

— Тешко нему! — изговори гласно и стана.

По ручекот веќе заедно седеше со Лена.

— Ти, ова, токму така? — вели Симо.

— Така!

— Ама, пак ме бараш! Хо, хо, хо! — се засмеа Симо.

— Ау, мако мооја! — рече Лена.

— Ме бараш, уште како! Хо, хо, хо, хо!

— Би нашла и подобар, да сакам!

— Охо, ова, ти јок, а јас…

— Молчи, мако, молчи — го прекина Лена.

— Ама, велиш, не можеш без мене… Хо, хо, хо, хо! — се засмеа Симо.

Лена се проѕевна гласно и отиде, па прилегна на миндерот, легна во вид на полумесечина и загрче.

— Заспа! — рече Симо гласно, па легна и тој на другиот крај.

Наскоро двајцата грчеа во хармонија.

 

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)

Токму во моментот кога седнав да го пишувам овој расказ, ми се појави пред очи сликата на мојата покојна стрина. Кутрата, иста онаква какова што си беше за време на животот. На неа жолтеникаво палто од калмук, кое не ѝ е баш по мера, небаре е скроено за некој друг, кусичко здолниште од истиот калмук и син скутник, пак со жолти цвеќиња; на нозете влечки со топуци, се разбира, со жолт вез, а цела рака подоги отколку што треба. Забрадена со шамија од затвореножолта боја. Лицето ѝ е тажно, полно со брчки, жолто, очите речиси со истата боја како и лицето, погледот изразува некаква вечна очајна грижа; усните тенки, малку модрикави, секогаш гогови за плачење, иако покојната никогаш не ја видов да плаче. Меѓутоа, непрестајно воздивнуваше, офкаше и мрмореше некакво претчувство, се плашеше за сè и сешто. Подгрбавена малку во плеќите, со тесни гради, слаби и воспалени; ќе си ги ставеше рацете под појасот, па разодуваше насекаде низ куќата и дворот, внимавајќи на секоја ситница, а во сè гледаше некакво зло. Дури и кога ќе наидеше на некој најобичен камен во дворот, па и тука предвидуваше опасност.

— Хууу!… Ќе се препне детето, па ќе ја удри главата на овој камен, па ќе си ја скрши! — ќе промрмори со очај на лицето, па ќе го земе каменот и ќе го изнесе од дворот.

Кога ќе седнеме да ручаме, таа туку ќе ми рече:

— Полека јади, можеш да голтнеш некоја коска, па да ти ги скине цревата!

Кога ќе тргне некој од дома на коњ, а таа го испраќа и фучи со рацете под појас:

— Хууу! Внимавај добро! Ѓавол е коњот, само да се исплаши од нешто и ќе рипне, додека да трепнеш скрши глава од ледината!

Ако се оди со кола, таа ќе предвиди стотина опасности, и сето тоа го набројува, мрморејќи си за своја сметка, налутена, во страв и грижа: „Хууу, ќе мрдне коњот настрана, па отиде колата во ендекот!… Не сакаат да внимаваат, но така некаде ќе ги превртат очите во некој ендек“. Кога ќе земе детето дрвце в рака, таа, греншицата, ќе промрмори: „Ќе падне со дрвото, па како што е тоа шилесто, ќе си ги истера очите“. Кога ќе излезе некој од дома на капење, таа цел час пред тргнувањето мрмори по ќошињата: „Поткопала некаде водата, па дури да се слизнеш, отиде во бездната, па после ќе биде олеле мајко, но доцна!… Хууу!… Водата е полоша од огнот. Ќе те свлечка длабочината, па ќе те удави за час“. Се сеќавам, толкупати, уште како дете, како што стоев пред куќи, туку наеднаш стрина ми ќе хукнеше и ќе го почнеше своето злокобно мрморење со рацете под појасот: „Хууу!… Ете каде стои, а ќе падне озгора некоја ќерамида, право по глава, па ќе го убие на место!“ Ќе ме пратеше во нашата селска бакалница, која беше веднаш пред куќата, да ѝ купам нешто за пет пари, сол или пипер, па ќе ми дадеше мудри и претпазливи совети за по пат: „Внимавај по скаливе, и кога одиш немој да зјапаш, туку гледај пред нозе. Ќе се препнеш, некако, та можеш да паднеш и да останеш на место мртов!… Кај овој Турчин (така го викаше бакалот, кој инаку, беше, многу добар човек, туку само затоа што ги бркаше нашите свињи со стап од совојата авлија кога му ја ринкаа бавчата) внимавај, немој да ти даде нешто да јадеш. Ќе ти стави некаков отров, па туку ќе се испрчалиш како мисирче“. Што ѝ да прави човек, или ништо да не прави, во сè мојата добра, покојна стрина мора да најде некоја опасност. Ако спиеш — ху! Ако пиеш вода — хууу!… Ако седиш — хууу, ако одиш, пак тоа несреќно и злокобно — хууу!…

Една недела тргна стрико ми за в црква.

— Хууу! — направи стрина ми со рацете под појас.

— Што ти е? — ја праша стрико ми.

— Хууууу! — беше нејзиниот одговор.

— Па црквата не е војна, па ти да ми фучиш и да ме гледаш небаре ме испраќаш на бесилка, а не во божји храм!

Стрина ми нешто си мрмори, со рацете под појасот, го гледа стрико ми со поглед полн со злокобно претчувство, речиси очајно, па наместо одговор воздивнува горко и длабоко.

— Што ти е, будала жена ли си ти?

— Може некој ајдутин да излезе од шумата, па туку, само крц со ножот! — велеше стрина ми, напинајќи се со сета сила кога зборуваше, а сепак со шепотење. Чудно така секогаш зборуваше таа. Бог да ја прости!

— Каков ајдутин на сред бел ден кога кај нас немало ајдуци ни ноќе, откако јас знам за себеси?!

— Не е секој ден Велигден… Ќе те фатат, ќе те свлечкаат в шума, па ќе те одерат како јарец… Хууууу!

Стрико ми, сиромав, баш се сеќавам како вчера да беше, се прекрсти со левата рака, па излезе налутен, а стрина ми си ги стави рацете под појас, гледаше по него очајно, со поглед полн со лоши претчувства, и туку зашушка на свој начин:

— Заколат како јагне!… Хууууу!

Да, таква беше мојата покојна, добра и умна стрина. Сега, кога го пишувам ова како да ја гледам пред очиве и како да го слушам она нејзино злокобно мрморење.

Да беше жива, кутрата, таа на секој начин, со искрено очајување ќе најдеше илјадници опасности во овој мој расказ: во секоја реченица, во секој збор, во секоја буква. Просто небаре ја слушам како ми претчувствува зло и си мрмори за себе со својот карактеристичен глас:

— Хууууу!… Ќе дотрча жандармот, па за час ќе те затвори!

— Хууууу! — за час в затвор — што би рекла мојата покојна стрина. Да се сеќава човек на своите покојни, мили и драги, тоа е убава работа, и јас навистина заслужувам пофалба во тој поглед, но на крајот на краиштата, што рекол некој, каква врска има мојата покојна стрина со овој расказ?

Ако сакаме искрено да зборуваме, и јас се чудам: по ѓаволите, каква врска може да има мојата стрина со сета оваа работа? Колку што имаат врска Народното собрание и Сенатот. Но, ете така, тоа што се мора се мора, кој те прашува пак што има врска и смисла. Барем кај нас, му благодариме на бога, ако никаде на друго место, владее тој умен обичај сè да се работи наопаку, како што не треба, без смисла и ум, па кај би можел тогаш јас дури и да помислам дека во оваа земја, каде што е сè без смисла, единствено овој мој расказ има, божем, некаква смисла. Тхе, кога ни е таква прекрасна судбината, тогаш — нека оди како што оди.

— Хууууу! — што би рекла стрина ми.

—

Но кога ќе размисли човек подобро (то ест ако воопшто има луѓе што се занимаваат и со тој опасен спорт), на мојата покојна стрина мора да ѝ даде подлабоко значење.

Замислете само, каква улавштина ми се увртела во главата.

Во многу нешта целата оваа „мила и напатена земја“ ми личи на мојата покојна стрина.

Во детството, пред да тргнам в училиште, ме воспитуваше сиротата стрина, и тоа, се разбира, како умна жена, без тепање, а потоа јас одев на училиште, каде што, од основното училиште, па до највисокото, програмите беа толку прекрасни што јас и ден денес верувам дека стрина ми била, кутрата, во Просветниот совет и имала најсилно влијание. Значи, училиштето ми го продолжи воспитанието исто онака како и стрина ми, само малку посовршено, со ќотек.

Училиштето, морам да признаам, ми беше многу полошо и потешко од стрина ми. Веднаш, уште со букварот, почнаа поуките како треба да се однесуваме:

„Доброто дете си оди од училиште право дома, мирно, нога пред нога, гледа пред себе, а не се џари лево и десно. Кога ќе дојде дома, ќе си ги остави внимателно книгите, ќе им бакне рака на постарите, па ќе седне на своето место“.

„Кога тргнува од дома за в училиште, пак исто така: си оди мирно, нога пред нога, гледа пред себе, и, штом ќе дојде в училиште, ќе си ги остави книгите и седнува мирно на своето место, а рачињата ќе си ги испружи на клупата.“

Гледате учениче: мирно, слабичко, со десната рака си ги држи книгите, а левата си ја стиснало на бутот; лицето му е смирено, главата му е наведната накај земјата (полно клавче знаење), со толкаво внимание гледа пред себе, што лиценцето веќе му добива смешен израз; оди, то ест — мрднува со ножињата по еден сантиметар, не се џари ни лево ни десно, иако покрај него врви народ од сите страни. Никаков предмет не смее, ниту може, да го привлече неговото внимание. Така одат и другите деца; полна улица ги има, но тие едно со друго не се гледаат. Влегуваат така, всушност долазуваат нечујно в училиште, седнуваат секое на своето место, ги испружуваат рачињата и седат така мирно и со таков израз на лицето, небаре некој фотограф ги наместил за сликање. Тука го голтаат секој збор на учителот, и пак на ист начин ќе излезат од училиштето. Ете, такви ќе изгледавме ние, да бевме сосема добри деца. На стрина ми таа ука многу ѝ се допаѓаше, но ние не можевме да се управуваме само по неа. Секој од нас грешеше, кој помалку, кој повеќе, и поради тоа, учителот, кој всушност беше добар човек, казнуваше кого повеќе, кого помалку.

— Молам, господине, овој трчаше по патот!

— Да клечи! — ќе пресудеше учителот.

— Молам, господине, овој гледаше низ прозорецот!

— Да клечи!

— Молам, господине, овој разговараше!

Плас, шлаканицата.

— Молам, господине, овој скокаше!

— Без ручек!

— Молам, господине, овој пееше!

Пак шлаканицата.

— Молам, господине, овој играше со топка!

— Да стои!

Нашиот стар, добар учител, не само што беше толку внимателен, та со бодро око гледаше да предупреди за секој несреќен случај што можеше да се случи, поради нашето невнимание, ами по неговите усни шлаканици, доаѓаше веднаш и писмената, умна лектира за младите. Тука беше секогаш: некакво „Стракче“ — го набрал тој и тој, па „Китка цвеќе“ — им го набрал на милите деца тој и тој. Сè убави наслови и убава поучна содржина:

„Си било едно немирно дете, па се качило на дрво и од дрвото се слизнало, паднало, и си ја скршило ногата, и така сиот век останало сакато, без нога.“

„Си било едно лошо дете, не слушало совети, туку трчало по улица, па многу се испотило, го фатило студен ветер, та настинало и паднало в постела од тешка болест. Неговата кутра мајка многу ноќи бдеела над него и плачела. По долго боледување детето умрело и ги ожалостило своите родители. Така не прават добрите деца.“

„Едно, пак, палаво дете шетало по улицата, па го фатила некоја ѕверка и сето го растргнала.“

По секоја прочитана поучна приказничка учителот ќе ни ја објаснеше и ќе ни ја протолкуваше поуката.

— Што читавме сега? — ќе праша тој.

— Ние сега читавме како си било некое лошо дете, па шетало само по улица, а се појавила некаква ѕверка и детето го растргнала.

— На што нè учи оваа приказна?

— Таа приказна нè учи дека не треба да се шета.

— Така е.

— А какво е детето што шетало?

— Тоа е лошо и погано дете.

— А што прават добрите деца?

— Добрите деца не шетаат, па нив ги сакаат и родителите и учителот.

— Многу добро!

„Си било, пак, едно дете, па си седело во собата крај прозорецот, но некое друго дете гаѓало еден гулаб со камен од својата праќа, и не го погодило. Гулабот одлетал весело, а каменот удрил во прозорецот, го скршил и го погодил другото дете во окото, така што окото му истекло и останало засекогаш без око!“

— Какво е детето што седело во собата близу до прозорецот?

— Тоа е лошо и погано дете!

— Што нè учи приказната?

— Приказната нè учи дека не треба да седиме, зашто тоа го прават само лошите и немирни деца.

— А што прават добрите деца?

— Добрите деца не седат во соба каде што има прозорци!

Така, секоја приказничка убаво ќе се објасни и од неа ќе се извлече корисна поука како треба да се однесуваат добрите и послушните деца.

Добрите деца не одат, не трчаат, не разговараат, не се качуваат на дрво, не јадат овошје, не пијат студена вода, не излегуваат в шума, не се капат, и — кој ќе го набројува сето тоа. Накусо речено, бевме преплавени од таквите мудри и корисни поуки, та сите се натпреварувавме кој ќе биде понеподвижен. Горе-долу, сите бевме добри и послушни деца и га слушавме и ги паметевме советите на своите постари.

(Нареден дел)