(Претходен дел)

Се имав решено да престанам со своите „сериозно-научни работи“, зашто ова е толку учена работа што човек може да ја прекине каде што сака, и кога сака, па тоа никој да не го забележи. И навистина, не се излагав. Ете веќе толку прекинувања, па никој, ни на шега, не ме праша што престанав да пишувам,[1] а тоа, како и сите научници, ме куражи да продолжам понатаму, зашто, му благодарам на милостивиот бог, изгледа никој и не чита, што е најсилен доказ дека навистина работата е научна.

Не знам точно каде застанав, но сè нешто ми се врти во главата некој наш „филолог“ Момчило Иваниќ, та според тоа изгледа дека во последниот број сум зборувал за лошата критика. Не е тоа ништо чудно, тоа е проста асоцијација на идеите. Кој знае зошто, но кој ќе го погледне тој човек, иако никогаш не го видел, можам да се обложам, мора да го потсети на лошата критика, на старите вокали ѫ и ѧ или, во најдобар случај, на некаков падеж без предлог.

Господинот Момчило спаѓа во оние среќни луѓе кои мислат дека се многу духовити кога знаат да извадат цитати од сите можни филолошки расправи, да ги споменат имињата на Миклошиќ, Шафарик, Јагиќ, Даничиќ, Новаковиќевата синтакса, Толкувањето на зборовите, Вук, а со тоа и да се назначат годините, страниците на книгите, делот на книгата, годината кога е книгата печатена, во која печатница, па дури и цената на книгата; па потоа умеат да измислат корисни зборови дури по санскрит, итн.

Еве, на пример, да земеме да оцениме некоја песна онака како што тоа го прави тој вид на критичари.

Ќе земеме која било песна, да речеме онаа: „Вино пије Мусиќу Стеване, у Мајдану чисто сребрноме, а у свому двору господскоме“…

Пред да минеме на оваа прекрасна народна песна, — би почнале тие — не можеме да пропуштиме а да не се задржиме на некои зборови, кои, кога подлабоко ќе навлеземе во нивното толкување, ќе ни го откријат самото потекло и настанувањето како на оваа песна, така и на сите песни од тоа време. Иако не мислиме да се држиме за митофилската школа, сепак мораме да водиме сметка за зборовите во кои се скриени и всушност и скаменети цели големи, стари епоси, во кои се воспева борбата на природните стихови. — Умеат тие да испредат од секој збор цели приказни за Илјада и една ноќ. Ние неучените грешници ништо и не гледаме, а тие од зборот „штица“ однекаде ќе пронајдат, сè со помош на коренот, дека на тој збор значењето во коренот му е „пее“, а отаму ќе раскажат цели бајки. Бве како оди тоа и како го изведуваат тие.

Нашиот јазик, — би ја продолжиле оцената за таа песна — можеме слободно да речеме, врие, како ниеден друг јазик со такви скаменувања (Mikl. A. Sl. pol. Arch., 14, 18. г. 1871., Heft II, III, стр. 15, 16.). Многу е добро да се земе овде зборот сребрен, а, о — Придавка; сребро, а, sup. n. L, argentum, нем. Silber, W —. среб. к. (корен) — А. Sl. Срѣбъроу, č. srbr., pol. sereb, срѧброу (Доментијан, Сава, Данило) W… кор. (корен) Sansk. Aharh скакати, скакуцкати, трчкарати (Микл., Arch., Јаг., Дан. осн., Ѓорѓ. Поп. т. р.):

„Скочи срна иза грма“ (Вук., књ. II, 14, 15, 18). Потоа сребро,… W. dharh, бело, белуцкати: снѣгъ (Дан. о., Микл., Јаг.).

„Снијег паде друмци западоше!“ (Вук., кн. III, стр. 28, 305, кн. I, стр. 4.).

Според сето ова излегува дека песнава настанала во студените предели, или во она значење „скакуцкати“ (Види: скочи срна) настанала во потоплите предели, каде што имало и многу срни, а значењето во толкувањето со снег (Види: Вук, II, стр. 15. „Снијег паде“ итн…) синоним на зборот „бело, беласати“, што значи „зора, светлост“, а „скакуцати, бегати, трчкарати, побегнути“ значи дека пред појавата на сонцето (зора — бело) ноќ (мракъ) склања и бежи, елем скакуће“:

„Око мене драга скакуће
Из ока јој љубав шапуће.“

На крајот веќе би заврппше со облигатниот цитат колку да ги трогне и потресе читателите.

„Храни мајка два нејака сина…“

Од сето ова произлегува — би ја завршиле оцената — дека оваа песна е многу убава и полна со нежност, со возвишено чувство.

Не мислам, ниту смеам, да му се насмеам на филологот кој си ја работи својата работа со успех, но им се смеам на луѓето кои работата на некојси филолог ја цитираат таму каде што не ѝ е местото. Цитатите сами за себе можат да бидат научни вистини, но кога ќе се натрупаат на незгодно место, без никаква смисла, ја губат својата вредност, и наместо да им помогнат на работите, само им одмагаат. Каде ќе најдете поголема вистина од оваа дека 2 + 2 = 4, но кога некој би сакал да докаже дека утре ќе биде убаво времето, па би рекол: „Утре мора да биде убаво времето, зашто непобитен е фактот дека 2 + 2 = 4“ — тогаш тоа станува смешно. И кога човекот би се насмеал на оваа смешна работа, тогаш господинот писател би зинал со сета уста, и би извикал: „Гледате ли, луѓе, како тој и тој хули на науката, го гледате ли незнајкото, кој дури му се смее на најочигледниот факт дека 2 + 2 = 4.“

Ние имаме многу такви луѓе кои вечно парадираат со некаква наука, со некакви теории, со некакви правила од секаков вид и со разни научни цитати, но за нивна несреќа, сето тоа го употребуваат на толку незгодни места, без врска и ред, што ние читателите мораме да се смееме, наместо да се восхитуваме на ученоста.

Таков е, да речеме, случајот со г. Момчило во неговиот реферат за Станко Ајдутинот.

Оној што сака да добие претстава за глаголот „нагваждати“ нека земе и нека го прочита овој реферат. Ѓледате човек кој раскажува и наоѓа сè што ќе му падне на ум, без штогоде знаење, разбирање и врска, а од секоја реченица небаре гледате како ѕирка испотениот и задишен писател, со очајничка желба да напише што пооширно и да земе некоја пара повеќе.

Тоа што тој човек напишал едно чудо смешни и глупави работи во тој кутри реферат, никогаш човек не би можел да му прости, и дури би можел да го презира, да не се во прашање оние 80 динари што ги добил во името на хонорарот за рефератот. Во таков случај само мораме да го жалиме, бидејќи што сè луѓето не работеле за пари. За пари луѓето стануваат пајаци, а зошто да не станат критичари.

Не зедов да зборувам за овој реферат на г. Момчило Иваниќ од некои таинствени причини. Кога веќе станува збор за лошата критика и реферат, тогаш не може да се зема за пример таквото пишување како вежбање на некојси ученик од гимназија, зашто тоа не би било наместо, туку мора да се земе работата на луѓето што многу одамна ја оставиле училишната клупа, и дури на некој начин и се вовлекле во литературата, та така, по несреќа, нивниот збор се смета за пресуден по ова или она прашање.

Јас никогаш не би прозборел ниту збор за оцените и критиките што се полни со незнаење, неразбирање или претрупани со изопачени поими, кога тие не би имале штетно влијание кај нашата читателска публика, која, во голем дел не умее да ги гледа правилно работите, туку редовно чека пресуден збор од луѓето што се компетентни, а тука се сметаат тие кои пишуваат критики. Малцина се оние читатели кај нас кои се во состојба самите да си создадат правилен — или дури и било каков суд за овој или оној расказ или роман, туку повеќето од нив чекаат да видат што ќе рече критиката и критичарот, и тоа што ќе го рече, па било каков и да е критичарот, ќе го сметаат како она кога учителот ќе им забележи на учениците на правилото — двојка или петка, секој според заслугата. Тоа така и би требало да биде, кога кај нас тие оцени ќе ги пишуваат луѓе од дух, дарба и разбирање на работите за кои пишуваат, но за жал, не е така, и масата не знае дека кај нас критика и прикази пишува секој, а најчесто оние кои немаат ниту подготовка ниту дарба, а ќе им затреба некоја пара, што ќе ја земат во името на хонорар. Читателите ќе ја прочитаат приказната, па не се начисто со себеси дали е од вистинска литературна вредност; се колебаат и таму и тука, можат да се сложат и со едното и со другото, и сега одеднаш доаѓа критичарот со полно странски зборови, цитати на сите можни јазици, со полно имиња на големите критичари и научници. Сето тоа може да биде натрупано на куп без никаква смисла и врска, тука може да има цитати кои никој не ги кажал, или, и ако ги кажал, ги кажал во сосема подруга смисла, но обично ќе го збуни читателот она шаренило од грчки, англиски, латински, француски, италијански и уште којзнае колку други цитати, па потоа големи имиња: Шер, Шерер, Ламартин, Сарсеј, Бен, Бунт, Готшал, Кариер, Мориц, итн.

Така збунет читателот готов е на критичарот сè да му поверува, зашто му импонира толку учената глава, и кога критичарот ќе заврши со зборовите: „Книгата в раце па студирајте ја, и со поголемо внимание пишувајте, и не тероризирајте ја публиката со олку незрели и килави производи“ читателот веднаш ќе помисли: „Ама го скина“. Веднаш тоа ќе проструи низ масата, та ќе чуете вакви разговори:

— Го прочита ли тој и тој расказ?… Многу убава работа!

— Колку е убава, ама да видиш како го скина тој и тој критичар!

— Ама не е можно?! А каде?…

— Во тоа и тоа списание.

Па овој веднаш ја наоѓа па ја чина оцената, па и тој ја пренесува понатаму таа стереотипна фраза: „Бре, ама го скина!“

Ете, значи, како врз неразвиените читатели има штетно влијание лошата критика, зашто обичниот, простиот читател не може да разбере дека сето тоа мноштво од имиња на големи гении може да биде еден прост каламбур, што воопшто не ја објаснува работата за која се зборува.

Тоа се причините што ме поттикнуваат да пишувам за лошата критика, а како најзгоден пример за тоа го зедов рефератот на г. Момчило Иваниќ за Станко Ајдутинот, роман од Веселиновиќ.

Тој пример намерно го избрав уште и затоа што тоа е реферат од некојси Момчило, човек без трошка литературно знаење, а веќе за дарбата и да не зборуваме, зашто за тие работи е потребно исто олку дарба како и за пишување на раскази; па токму затоа е смешна сега работа што тој мизерен реферат е од човек со слаба литературна подготовка, со лош вкус и со тесни поими, вперен против романот на Веселиновиќ, кој веќе се здоби со глас, и со право ќе се вброи во редот на најголемите наши раскажувачи, без оглед колку ќе ги има одлични и по него.

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)

[1] Сериозни научни работи излегуваа во продолжение во „Ѕвезда“ на Јанко Веселиновиќ во 1899 година прилично нередовно, со поголеми прекини (забелешка на приредувачот).

(Претходен дел)

III. НАШАТА КНИЖЕВНА КРИТИКА

Секој кој во Србија, в гимназија, ги учел литературните форми и добил тројка, а со тоа и прочитал две-три книжулчиња, тој веднаш, ни помалку — ни повеќе, се чувствува способен да даде полноважно мислење за секаков производ од убавата книжевност. Тогаш како може уште да се сомнева во способноста на оние кои како професори го предавале овој предмет и завршиле историско-филолошки отсек на нашата Голема школа, или со други зборови — критичарски курс. Освен тоа, морам да напоменам, со критика се зафаќаат кај нас сите можни умствени инвалиди, кои пропаднале на сите други полиња на книжевната работа, зашто, како што велат луѓето: ако не можеме да создаваме, знаеме барем да кажеме: ова чини, ова не чини, а кај нас, многу често, и толкавата способност се смета како доволна подготовка за книжевна критика. И навистина, што е полесно отколку да се прочита една книга, да се прераскаже нејзината содржина, да се напоменат местата кои „според нашето скромно мислење“ можеле да се изостават, зашто ја расипуваат хармонијата, и да се набројат местата „кои, според нашето скромно мислење, се толку убави што мораме да ги цитираме“. Во светот нема човек кој нема свој вкус, и, според тоа, секој може „според своето скромно мислење“ да даде суд за оваа или онаа книга, за ова или за она, било да е тоа убаво или лошо место во неа. И кај нас, за жал, таквата работа често се вика книжевна критика, без оглед на тоа дали господинот критичар, ако ништо друго, има моќ и око вистински да ги предочи најубавите места, како и самите недостатоци на некое дело.

Некои наши критичари дури не се трудат ни толку, туку едноставно го прераскажуваат делото, да речеме расказот, и во таквото, често неписмено, очајно прераскажување, ќе стават неколку загради со некакви забелешки, или таканаречени вицеви, како што се: „А ха“ — „Зар така?“ — „Хм?“ — „Глеј, глеј“! „О, што ми рече човекот!“ и така натаму… На крајот веќе е обврзно да се зачини целиот духовит состав со шаблонски совети како треба подлабоко да се студира, повеќе да се размислува, да се читаат странските генијални писатели, а не да се пишува на јуриш. Некој уште ќе додаде како е јазикот убав, интерпункцијата прилично лоша, или ќе рече дека и едното и другото е многу мизерно.

Што е најинтересно, никој и не разбира со каква подготовка и талент располагаат таквите надуени господа што секој свој умствен производ — приказ или критика го пишуваат по еден ист вековен шаблон, исто онака како што селскиот писар ги пишува тапиите, облигациите, па дури и писмата. И затоа сите наши критики од тој вид се слични една на друга, исто така како, што рекол Хајне, еден сматок, е сличен на друг. Таквата критика може да биде пригодна за кое сакате дело, а што е најубаво, можете да ја напишете онака од глава, да стои готова, па штом ќе се појави некое ново дело, а вие плес! па со неа во печатот. Едноставно, ќе ја пуштите како јадица, и ќе чекате кое дело прво ќе налега на неа.

Сето ова не би било од никаква штета кога нашата читателска публика би немала подобар книжевен вкус. Но некако, се осмелувам да речам со страв божји, се нашло едното со другото, та не може да биде подобро, или, ако сакате, подобро е да се рече, не може да биде полошо. Огромното мнозинство од нашиот читателски свет со своето незнаење ги поддржува и глупата лектира и глупата критика, а глупата критика, пак, од своја страна ги соколи простите читатели во нивното незнаење, а лошите писатели пак да не папсаат.

Па во кого е вината? Не сакам да си ја грешам душата, зашто масата често, можеби и случајно, ќе појде по правиот пат, а ќе се најде некој па сè ќе расипе, или барем сака да го расипе правилното мислење, од простата желба за оригиналност, од суетата пред светот да го покаже својот префинет вкус и високоученоста, со тоа што нему му се чини блуткаво сето тоа што нам, на сите толку ни се допаѓа. Такво нешто, или слично, се случи со г. Недиќ, па дали од тие причини, дали, ако смееме да кажеме од незнаење, тој, спротивно на сето јавно мислење, му го одрече на Змај поетскиот талент, а најубавите негови лирски песни, со кои навистина долги векови може да се гордее Српството, ги прогласи за просто дрдорење во онаа своја студија за лириката, која е веројатно психолошка само затоа што ја потписува професорот по психологија на В. школа. Кога така ни укажа што нè чини, тогаш господинот Недиќ, човек со толку истанчен вкус, однекаде го исчепка Векфилдскиот свештеник, за да ни покаже што чини.

Според моето скромно мислење, тоа драгоцено дело, во својот роден превод, тој требало да им го намени на назарените, а не нам, на правоверните Срби, кои, ако ништо друго, тогаш барем според моралот на тоа дело, не смееме да речеме онака глупаво, назаренски: „Гледа Бог“ кога, да речеме, Бугарите би ни ја одзеле старата Србија и Македонија, иако најпосле кон него, преведувачот, би можеле да бидеме такви, та кога ќе ја прочитаме книгата до крајот, трпеливо да ги собереме рамениците и да изговориме: „Гледа Бог!“ Освен сето тоа, тој уште се потрудил во делото да го пронајде најубавото место, и да ни докажува дека тоа е единствената сцена во светската литература, зашто, како што вели е толку природна и возвишена. На господинот психолог му е природно кога оној негов назаренски поп декламира онака бомбасти фрази, во така очајна положба, па дури се сетил и да цитира, ми се чини, и некои места од Светото писмо. Тоа е некаква новост во психологијата, а досега се знаело дека во такви мигови човекот не умее ниту збор да поврзе, а не пак уште и да парадира со фрази и со цитати, како да држи предавање за моралот на некаков назаренски собир.

Туку, да не се оддалечуваме од работите, зашто ваквото нешто би можело многу да нè повлече за јазикот, туку сега да се вратиме на овие ситни критичари, зашто крупни, дал господ, имаме, но само по име (кои, и сам не знам зошто, се слават и писмено и усно), но не и по делата. Велат дека подготвуваат и крупни дела, а јас повеќе сакам да верувам отколку вечно да очајувам, иако знам дека тоа се луѓе кои мислат во нивниот писмен состав треба да има повеќе мудрост отколку во сета светска литература, па затоа по една година пишуваат една реченица, која идната година пак ќе ја избришат, зашто не им е доволно мудра. Би сакале да направат не само секој збор, туку и секоја буква да ја изразува длабочината на мислите. Којзнае, можеби луѓето ќе пронајдат и такво чудо од стил! Пушти ги, нека пишуваат и нека бришат, ние ги оставаме на мир, зашто што уште можеме да речеме за тие арум-критичари? Можеме само да жалиме што се арум токму оние кои би можеле и многу и паметно да направат, зашто нивно и е да ја водат книжевноста на подобар пат, и да влијаат да се развива подобар вкус кој нашата читателска публика, а со тоа да условат поповолен напредок за подобрите дела.

Но, за жал, токму луѓето со соодветното образованне и со талент, најдоа дека е најпаметно обломовски да се повлечат од секоја работа, за да не си го вознемируваат своето гулабово срце, па да уживаат мирно, тивко и спокојно во своите добри плати, кои, како што изгледа, на многумина им биле цел во нивната поранешна работа. Никој не беше во состојба да создаде сериозна книжевна критика, силна и моќна, која би га разјурила од тоа поле сите можни шарлатани и незнајковци, туку, над очекувањата, чудно, шарлатаните и незнајковците ги избркаа подготвените и талентираните.

Ете, и ова е една од важните причини затоа што кај нас сиот свет се пуштил во критикување, зашто секој кој ќе почне да пишува пред себе нема речиси ништо што би можело да му импонира, или барем малку нешто, што времето одамна го надминало, па барем тоа да го гони кон подготвување за работа, укажувајќи му на сета сериозност и на големината на работата, со која се прифаќа со малку подготовка, а честопати со уште помалку талент.

Има уште една околност. Многумина, пак, кои се подготвени, со дарба, а честопати и искрено предани на таа работа, гледајќи, како пишува критики кој ќе стигне за нашите поетски творби зар не ја појмија својата положба и оправилно не сфатија дека нивната должност е токму тука, да им покажат на незнајковците како се пишуваат книжевни критики, туку сигурно се засрамија да пишуваат за она за што пишува секој зевзек, па или сосема се повлекоа, или, како големи, сериозно подготвени критичари, ја оставија нашата „свињарска“ книжевност, во неа да пишуваат и да критикуваат ситните суштества, а тие, веројатно желни за светски глас, зедоа да ги прикажуваат делата достојни за приказ и студии со нивниот бистар ум. Тука почнаа да пишуваат поопширни студии за генијалните производи на светските големи поети. Кога би сакале малку повеќе песимистички да гледаме на овие работи, би можеле да дојдеме до заклучок дека тоа поле им било помило само затоа што на него е полесно да се стекне глас на учен човек и да се одржи својот авторитет, зашто да се пишуваат студии за големите светски поети значи да се има можност и да се може да се комплицираат туѓите духовни мислења на толкуте генијални светски критичари, кои се изразени во цели ридови од книги на сите јазици. По сè изгледа, тука многу полесно може да се движи човек, и многу побргу може да дојде до глас дека е духовит, отколку да удри со перото таму каде што се уште никој не удрил, да создаде мислење и да даде длабок и духовит суд за она за кое уште никој не дал никаков суд, или, ако некој и дал, тој горе-долу бил наопаку и погрешно. Многу е полесно да си шеташ по веќе уредена градина и на израмнети патеки отколку да се најдеш во некаква пустелија и во некој зафрлен крај, полн со трње и пиреј, каде што допрва треба да се расчисти првата патека, по која прва треба да помине нашата нога. Да не одиме подалеку. Подобро е да се верува во првото, отколку да загазиш во ова второво, иако поверојатно гледиште.

Всушност, како и да е, тоа им дало повод на сите можни шарлатани во тоа да гледаат некоја мошне правилна и природна поделба на работата: поподготвените и поучените да ги „оценуваат“ крупните дела и светските великани, како што се: Шекспир, Гете, Шилер, Петрарка, Тасо, Бајрон, Леопарди, Бомарше, Данте, Иго, Шопенхауер, Камоенс, Кардуќи, Кастелар, Вогие и други, а шарлатаните, тогаш, како што велат тие самите имаат природно право да бидат критичари на нижата класа и да ги прикажуваат нашите домашни поети, и да го следат развојот на нашата современа литература.

Првин е чудна, жалосна судбината што нашата критика падна во рацете на такви луѓе, а последицата од тоа не може веќе никому да му биде чудна. Штом книжевната критика наиде на такви мајстори, тогаш е природно што од неа се направени стотина срамотилаци и скандали, и што на тоа поле на неблагородна работа се беа сообрале како на задушници, кој од кој, од колци до конопци.

Во сета таа каламбура многу е тешко да се разбере и да се пронајде вистинската и најсилна причина на таа наша несреќа. Освен споменатите работи морам да го наведам уште и ова: Србија е мала земја, и во неа сите редум се познаваме, па, речиси секојдневно сите се ракуваме по неколкупати, а и тоа има прилично големо влијание книжевната критика многу често да стане и средство за расчистување на личните пресметки и кавги. Личното пријателство или омразата најобично се сподвижувачи на овој или оној приказ. Па и кога не го сака тоа, критичарот не сакајќи запаѓа во истите грешки, затоа честопати не може да го апстрахира писателот од неговите дела.

Ретко кој кај нас ги гледа и сака да ги гледа делата само како дела, туку секогаш, речиси секогаш во делата ги гледаме писателите, своите познајници, пријателите, или личните непријатели, па според тоа и се трудиме да ги помогнеме, пак лично (како на „свој човек“), или пак да им пречиме, зашто нам не ни одговара нивната популарност. Сосема е подруго кај народ многу поголем од нас, или, може да е и мал, но кога има луѓе што над книгата работат издигнати над обичната маса во своите погледи. Тука секогаш се гледаат делата, а не лично писателите.

Но, кога се има на ум дека кај нас работи секој, дека кај нас со „книжевна работа“ се занимаваат (по некоја мода) дури и оние, кои според својата природа и подобност требало да продаваат на тезга црн и црвен пипер, тогаш не е никакво чудо што понекогаш нашите критичари не се разликуваат од жените во малите гратчиња — кои со филџан кафе плетат чорапи и ја озборуваат чаршијата — само дотолку што тие своето озборување и интригите ги напишале и ги печателе, понекогаш живеејќи и во заблуди дека таа нивна работа се вбројува во некаква книжевност.

Нашите лоши материјални услови исто така имаат големо влијание врз нашата книжевност. Во Србија сè уште никој не се занимавал само со книжевна работа, туку тоа секогаш им било на луѓето споредна работа, покрај другите должности, обично чиновнички. Чиновниците кај нас главно се сиромашен сталеж, што живее од своите кога помали, кога поголеми плати, кои обично не се толкави, за да можат да ги задоволат обичните животни потреби, што ги има дури и средната интелигенција. Принудени се, значи, покрај својата плата, да бараат уште некои други приходи, па бидејќи книжевниот занает им е единствено достапен и дозволен, сакале или не, тие мноогу често се занимаваат со него, не од некаква љубов, туку, едноставно, поради материјалната оскудица. Можеби би можеле да најдат и други извори, но никому не му е до тоа да пронаоѓа нешто ново. Овој пат и начин станаа веќе обичај, па дури и мода, и ние сите се движиме по таа веќе изгазена патека. Значи, чиновниците се принудени да се занимаваат со пишување, а потоа, се разбира, секој според својот божемен вкус и според „талентот“ си ја избира својата струка и полето на книжевна работа, со кое ќе се занимава, изоставајќи ја убавата книжевност, зашто секој што се заљубил во Србија, во таа чудна убавица и се врзал за неа, ретко минал добро, а сета добрина му била во тоа што немал штета.

Од чиста сметка (не секогаш) ги избираат сите други книжевни гранки, а кој ќе памине подобро не зависи од вредноста на работата, туку од среќниот извор и од разните околности, па, ако сакате, и од среќата. Оттаму и сета онаа трескавична борба за живот и алчноста за плата и за положба, многу често и толку убаво се огледува во разните книжевни производи во нашата книжевност. Книжевноста не само што служи како занает за заработка на толку многу сиромашии чиновници, туку често се зема и како едно од важните средства во борба и вечниот натпревар околу позицијата во државната служба.

Овде не е место да навлегуваме понатаму во оваа работа, зашто ќе се оддалечиме од книжевната критика, а нам ни е главно да изнесеме кој чиновнички сталеж се оддава на ова поле од горните причини.

Тоа не е тешко да се забележи, и без сомнение секој уште однапред ќе погоди дека книжевната критика ја патентирале српските професори (првин само професорите по книжевност, а во последно време право на таа сопственост, можеби по некоја аналогија или според законот на некакво едначење, се здобил секој што ја носел титулата професор), кој во интерес на науката, се вовлекол во таа работа покрај некој свој роднина или добар пријател, па од која и да е струка. Не е ништо необично да се чуе ваков разговор меѓу професорите:

— Каде брзаш? Седи.

— Остави, жити бога, морам да одам да пишувам.

— Што ти текна?

— Еве, први е близу, а ми требаат пари, па морам да заработам некоја пара.

—Па што мислиш да пишуваш?

— Што и да е, морам нешто. Ќе најдам некоја книшка па да напишам оцена за неа.

— За која книга ќе правиш приказ?

— Сеедно, море, која ќе ја најдам!… итн.

Или ќе чуете разговор од овој вид:

— Убаво, богами, вие ова ново дело му го дадовте на тој и тој да пишува приказ за него, а тоа не е негова струка. Сметам дека беше ред да ми го дадете мене, како на стручњак.

— Знаеме, брате, кој би ти то оспорил тоа! — се правда оној. — Ти знаеш дека секогаш тебе ти ги плаќавме книгите, а знаеш какво мислење ние имаме за тебе, но мораше така да биде.

— Зошто мораше?

— Така, мораше, зашто на човекот му се потребни пари, а имаше и некое менично плаќање!

— Е, тогаш тоа е друга работа — се задоволува првиот со толку убавиот распоред по стручноста.

Тука не се прашува никој: дали можам и дали имам за тоа подготовка и дарба, туку единствената причина: морам, зашто треба да заработам. А пари, да даде господ, му требаат секому, и тогаш секој со ред пишува. Затоа и критиките ни се такви, ладни, гнили, без живот, без дух, полни со натегнувања, со вкочанетост, здодевни, а имаат здив на школска прашина, и потсетуваат на ученичките писмени работи, на кои со црвено мастило се подвлечени грешките и ставена е оценка со морална забелешка, наменета за ученикот кој работи бргу и невнимателно, или кој го заборавил тоа и тоа правило од граматиката. При читањето на таквите критики не се предизвикуваат мисли, туку секогаш пред себе гледаме стегнат филистар со бела вратоврска и нараквици, а се чувствуваме, иако вака возрасни, како некој да не вовлекол во ученичките клупи, во кои седевме уште како деца од основното училиште, па по толку учење пак ни дал буквари в раце, и таблици и писалки, и нè учи како се пишуваат буквите и како се изговараат зборовите на слогови.

(Нареден дел)

Χαίρετε ἐν Κυρίῳ πάντοτε· ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, πάλιν ἐρῶ, χαίρετε. Ὀ Κύριος ἐγγύς, μηδὲν μεριμνᾶτε.
Mig., Patrol. græca t. 46. 50 p. 821[1]

I. ВОВЕД

Што мислиш сега, драг читателу, ако воошпто ти се исплати да мислиш?

Ти штукна умот само кога го виде ваквиот наслов, и веднаш респект пред човекот од науката. Е, на тоа, гледаш, искуството ме научи. Досега раскажував приказни, а ти само ќе се насмевнеш потценувачки, и, како што велиш, ајде малку да се одморам по ручакот од канцелариската работа (или која било друга), ја земаш мојата приказна, дремеш, се проѕеваш, читаш, додека мојот кутар труд не направи плас наземи, а ти ќе загрчиш како заклан. Ќе се разбудиш, и како сериозен човек одиш на својата сериозна должност, а на мене мислиш како на некаков паљачо што те забавува. Е, гледаш, драги мој, веќе не може така! Видов јас дека ти го цениш и го почитуваш само она што не го разбираш и не го читаш, или, ако го читаш, се потиш од здодевност и со стравопочитување мислиш на човекот, всушност на научникот кој можел да напише такво научно дело. И тогаш, зошто и јас да не седнам и да напишам такви трудови во кои ќе има по три мои збора, а по илјадници разни цитати – грчки, латински, англиски, италијански, санскритски, арапски, турски, какви уште не. И тогаш тоа никој нема да го чита, а тоа се бара. Но секој ќе ја види големината на трудот, па умот ќе му штукне како над некаков амбис кога ќе ја погледне грозотијата од скратени зборови (како во некаков тевтер) на сите можни светски стари и нови јазици, а потоа броевите (страниците на списанието и деловите на книгата), па дури потоа имињата на сите можни научници. И тогаш кој може а да не го почитува човекот што ги студира тие работи, па дури и ги пишува, а нам ни се наежува кожата само кога ќе ги погледаме! Значи, ќе пишувам така три години, а никој нема да ме чита. И тогаш ќе тргне шепотот од уста на уста дека сум многу надарен и дека изнесувам оригинални погледи во науката. Тоа мора да биде така, зашто кога ќе се поведе збор во општеството за науката, па ќе дојде време и на мене, тогаш секој еден од друг ќе се срами да рече дека не ја прочитал таа и таа голема студија, туку секој ќе каже:

— А… а… а… а! Тоа е извонредна работа! Вреди да се прочита. Тој многу ветува!… Ја прочитавте ли вие?

— Ја прочитав. Има мошне длабоки мисли и погледи врз науката.

— Велат дека и во Франција го ценат. — И така продолжува разговорот. Така во јавното мислење се добива многу високо мнение за мене. Кога ќе се случи тоа, тогаш и нека се најде некој што ќе види дека сето тоа не е ништо, зашто ќе биде доцна. Потоа никој нема да има храброст да удри по човекот од авторитет.

Вреди, брате, да се има такт насекаде, па и во литературата. Јас порано му се чудев на еден говорник, кој на еден собир, стана и со полна важност и достоинство, намуртен, побара збор. Претседателот му дозволи, а тој започна рецитирајќи:

„Молскај молњо, трештете громови,
Премреже ве потресува човечко,
Расплачете ридови и долини
Расцимолете се мравки и пјајци.“

Ги изговори овие зборови со јасен и силен глас и потоа го прекина говорот со долга пауза, гледајќи намуртано и достоинствено околу себе во слушателите. Никој ни да здивне, очекувајќи го завршувањето на бурниот говор, додека громовникот пак го проби воздухот со извик:

„Господа!“ — Помолче, пак гледајќи околу себеси, и потоа со сосема омекнат тон додаде: „За оваа работа би можело да се зборува уште долго, но бидејќи е време за ручек, јас предлагам да се руча, зашто и големиот пророк и големиот учител на својот народ (пак го подигнува гласот), поетот на своето време што својот факел го носи високо и ни ги осветлува патиштата на мрачните патеки, вели: „Утеха е да се споменуваат претците, корисно е од добродетелството да се грееш“ — Овој цитат го изговори со најсилен глас со позитура од некаков трагичен јунак на театарска сцена, а потоа меланхолично додаде:

„Да, да, господа, не заборавајте го ниту телото свое, зашто според зборовите на пророкот Данило…“ (доаѓа голем цитат) итн.

Некогаш се чудев на ова, но сега гледам дека тоа бил неговиот говорнички такт. Сакаше веднаш, со првата реченица, да ги фрапира луѓето.

Некаде пак читав труд од некој филолог, кој почнуваше со цитатов:

„И се распламти крвта во жилите мои, и се разгореа мислите како оган!“ (Потоа веднаш:)

„К пред е, велам, се претвора во ч!…“, итн.

Еден, пак, исто така „млад надарен“ човек бил толку тактичен, што нашето јавно мислење го прогласи за голем филозоф, иако сè уште ништо немаше напишано. Е, но тој им велеше на сите и секому, каде и да сретнеше некого или ќе го фатеше, како напишал полна визба филозофски трудови на латински и на англиски јазик.

— Ау, бре!… полна визба со научни дела!… — ќе се зачуди човекот и ќе го искриви целото лице од чудење, и му го кажува ова на секој жив.

Ете, така, сега „младиот талентиран“ филозоф си подготвуваше почва и ја тушираше публиката, и туку што ќе се појавеше со нешто, а читателот паѓаше од страв и од помисла:

— А, тоа е оној што напишал полна визба! — и веднаш респект пред толку плодниот научник.

Двајца наши пчелари, пак, разврзаа некакви расправи околу кошниците. И на тоа не можеше да се остане додека господата пчелари не внесоа, покрај другото, во пчеларските расправи големи цитати од Горски венец, па малку — по малку нивната расправија за кошниците се претвори во некоја, божем, литературна студија. А сето тоа произлезе од ситници.

Едниот првин рече дека во рацете на добриот пчелар секоја кошница е добра, зашто, вели тој, според зборовите на бесмртниот гениј и голем поет кого го цени целиот свет:

„А на Вука Мандушиќа в рака
сека пушка убојна ќе биде!“

Што можеше сега да прави овој другиов, освен да покаже, кога ќе начека згоден момент, дека тој не само што знае за кошниците, туку дека добро се разбира и во поезијата, и човекот се пушти во коментари. Не се дава, пак, ни оној првиот, туку и тој се впушти во коментари, и така безмалку се претресе целиот Горски венец. И читателот, кога сето тоа среќно заврши, мораше да ја симне капата пред знаењето на луѓето и воодушевено да извика:

„Ви благодарам, господо, зашто кога ќе почнам да пчеларам ќе знам какви кошници се најдобри!“

Еден друг пак ми раскажуваше како читајќи статии за „шеќерната репка научил дека ѫ во аорист слабее во ъ.“

Значи, сето тоа е такт човек да се покаже како многу учен.

Јас, пак, имав можност од еден лекар од граѓата за некаква медицинска терминологија да ја изучам споредбената филологија. Тука ви е и објаснувањето на коренот на зборовите и основата, и потеклото и гласовното претворање, и Миклошиќ и Јагиќ и Шафарик и Ѓ. Даничиќ кои среќно се препишани и цитирани на по цела страница. Господ на помош! Јас од медицинската терминологија ја научив споредбената филологија и толкувањето на коренот на зборовите, а како ја користеа лекарите, тоа господ знае! Впрочем, лекарите можеа да најдат убави работи за проучување на заразните болести во некоја историја на литературата или механиката.

Да не решев да напишам многу, комотно можев да престанам, а да не го продолжувам дури ни воведот.

Па што и да напишам, сигурен сум дека нема да биде најлошо во нашата литература, зашто во неа, фала богу, има секакви чуда. Го имаме ние прославениот книжевник и бесмртен академик што нè куражи сите нас смртните и нè поттикнува на работа со своите духовити пронаоѓања на теми, во кои може да се чувствува стручен и оној кој ја научил само азбуката, Бесмртниот академик, на пример, им раскажува на своите читатели на неколку листа, во некој предговор, како евтино ги купувал и скапо ги препродавал плацевите, добро ја меркал граѓата, правел и продавал куќи итн. На крајот вели: Нека ми е алал и мене и на оние што пазаруваа со мене. Прекрасно, богами! А нам, на читателите?… Е, ама тоа е човек од Академијата на науките. Кога и јас би бил тоа, ќе можев да пишувам со мирна совест за историјата на своите стари панталони, со полно цитати од Тацит и Тукидит.

Мојата решеност да напишам многу не е туку така, таа има длабоки причини. Некои критичари пронашле дека и во литературата владеат законите за Дарвиновата борба за опстанок, и тогаш мојот мал, неславен напис би морал да загине, или пак во првиот судир би го проголтала некаква механика на Мијалко Ќириќ, или било која друга така крупна ѕверка од литературното царство.

И навистина, добро забележал тој критичар. Целокупниот живот на земјата, па тоа е очајна борба на сортата, па и во литературата мора да го има тоа. И во тоа литературно царство, како и во животинското, значи, владеат истите закони на борбата за опстанок и самоодржување на родот. Кај Арабјаните има пословица: Wahan garachar ilili tototho lei tohnuro, што наполно се совпаѓа со она Дарвиновото: The descent of man and selection in relation to sex., Ch. Darwin, Vol I, II, L., 1871, или што велат Германците: In dieser organischen Grundform, aus welcher sich alle Gewebe und Organe des Thieres und der Pflanze aufbauen, liegen bereits char. des Organismus ausgesprochen. Меѓутоа, Грците слично велат και τοῦ τέκνον… итн. Латините често имаат обичај да речат: nulla salus sine virtute, nulla virtus sine labore, а и нашите филозофи во ваква пригода би рекле:

„Ги храни мајката двајцата нејаки сина“.

Според сето ова, јасно е, всушност, дека и во литература, како и во животинското царство, владеат истите закони на очајната борба (struggle for life), па и тука можеме да забележиме извесни видови, кои се поклопуваат со некои видови од зоологијата. И, се разбира се одржуваат оние кои се најсилни во борбата. Кај нас мошне добро успеваат книжевните глодачи, кои живеат по разни фондови, и се хранат со хонорари. Мрзливци има прилично голем број, но најмногу им одговара климата на Академијата на науките и на Великата школа, се размножуваат многу бргу, а се хранат исто како и првите. Дебелокошците се мошне обичен вид, чии најдобри претставници се наоѓаат во Матица српска. Литературните преживари се интересен вид; тука можат да се вбројат многумина критичари, кои крадешкум пасат во странските книжевни ливади, па потоа таа храна ја преживаат во некаква ладовина на државната служба и ги наѓубруваат разните наши весници со ѓубрето што се вика критика, книжевен приказ, итн.[2] И овој вид се оплодува многу бргу и се развива во нашите краишта. Од птиците најретко се наоѓаат пејачите, и тие бргу умираат во нашава клима, а пискаџиите, уткиштата, чавките и другите книжевни штетници имаат поповолни услови за развиток. Има многу видови на кои многу добра и единствена одбрана во борбата им е бојата, која се совпаѓа со бојата на местото во кое се движат, така што грабливите птици не можат да ги забележат. Класичарите веќе излегуваат од секоја комбинација во оваа борба, зашто тие би одговарале на билките, или дури и на камењата.

Како што гледате, драги читатели, треба мошне многу поволни услови, па еден труд да напредува. Ете уште една причина зашто престанав да пишувам приказни, што така кротките јагниња мачно можат да се држат меѓу многуте книжевни ѕверови.

Едно тоа, а второ, и што е најважно, сакам и јас да имам свои принципи во животот. Силните идеали од младоста подоцна во животот се сведуваат на некои чудни принципи, со кои човекот се задоволува. Оттаму, потекнува и тоа што речиси секој (од оние високо што летаа во своите идеали) има некаков „принцип за кој во животот цврсто се држи“. Така, на пример, некој од принцип не пуши наутро до 10 часот, и додека нешто не касне, па да го исечете на парчиња, нема да попушти. Еден ќе ви рече како од принцип пуши со чибук; друг пак не пие пиво попладне, па било кој и да го нуди и да го моли, ништо нема да помогне, зашто овој само одговара; „Па не давај ми, жити бога; нема да пијам, тоа ми е принцип, во животот!“ Трет, пак цврсто го почитува својот принцип да не пие кафе попладне. Четврт, пак, има принцип во животот никому да не му потпишува меници. Молете го колку што сакате, но, тој само вели: „Не можам, бога ми, тоа е мој принцип.“ Меѓу другото, да речеме, тоа е веќе мошне гаден принцип, како и принципот на нашата читателска публика да чита џабе книги и списанија. Е, па тогаш зошто и јас да немам свој принцип, кога веќе тоа некако е во мода? И моите идеали се да бидам голем, славен писател, и сега сето тоа се сведе на мојот принцип да пишувам многу. И тогаш, почитувани читатели, извинете и ако ви досадам. Можеби ќе бидат напразно вашите очајнички молби да не пишувам, зашто јас упорно, со собирање на рамениците, ќе ви одговорам.

— Здодевно е, здодевно е, верувам, но… тоа ми е принцип во мојот живот, не можам поинаку!…

Кога вака убаво се запознавме во овој предговор, тогаш можеме да преминеме на главната работа, всушност на главниот труд, на науката. Или, ако ви е вам по волја, можам да напишам уште два-три предговора, па дури тогаш да преминам на општиот, па на посебниот дел, и тогаш, се разбира, ќе дојде некој поговор или епилог.

(Нареден дел)

[1] Радувајте се на сите страни во Господа, љубени браќа пак ќе ви речам, радувајте се, Господ е близу, и не грижете се за ништо.

[2] Види ги Моите симпатии (т.е. таму неговите според странските книжевни производи) и критиките на Марко Цар, и слични (забелешката е на Домановиќ).

Χαίρετε ἐν Κυρίῳ πάντοτε· ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, πάλιν ἐρῶ, χαίρετε.
Ὀ Κύριος ἐγγύς, μηδὲν μεριμνᾶτε.
Mig., Patrol. græca t. 46. 50 p. 821

I. ВВЕДЕНИЕ

О чем ты сейчас думаешь, дорогой читатель, если вообще считаешь выгодным думать?

Голова у тебя закружилась при первом взгляде на это название, и сразу ты проникся почтением к человеку науки. Э-э, я сужу по собственному опыту. До сих пор я писал рассказы, а ты только снисходительно улыбался. Или, сказав себе: отдохнуть, что ли, после канцелярской или какой другой работы — брал мой рассказ и читал, дремля и позевывая, пока несчастные мои писания не падали на пол, а ты засыпал как убитый. Проснувшись, ты, человек солидный, шел на свою солидную работу, а обо мне вспоминал, как о паяце, который тебя развлек. Так вот, мой дорогой, больше этого не будет. Я понял, что ты ценишь и уважаешь только то, чего не понимаешь и не читаешь, а если и читаешь, то обливаясь потом от скуки, а в голове у тебя только одно: какой ученый человек тот, кто сочинил столь умную вещь. Ну почему же, скажите, и мне не сесть и не написать такое произведение, в котором будут три моих слова и тысяча разных цитат — греческих, латинских, английских, итальянских, санскритских, арабских, турецких и бог весть еще каких? Никто тогда не станет читать мою работу, но ведь мне только это и нужно! Зато каждый почувствует, сколько в нее вложено труда. У любого голова закружится, как у стоящего над пропастью, когда на него обрушится лавина всяких сокращенных слов (будто в бухгалтерской книге) и слов, заимствованных из всех языков, живых и мертвых, цифровых указаний страниц и глав книги, а потом фамилий самых разнообразных ученых. Кто же не проникнется уважением к человеку, который изучает все эти вещи и даже пишет о них, если у простых смертных по коже мурашки бегают при одном лишь взгляде на этакую ученость!

Я собираюсь писать таким образом года три. Пусть читать меня никто не станет, зато начнутся разговоры о том, что я очень даровит и выдвигаю весьма оригинальные научные теории. Так обязательно будет, потому что, когда речь зайдет о науке и дойдет очередь до моих трудов, всякий постыдится сознаться, что он не читал столь известных исследований, и каждый скажет:

— А-а! Это исключительная вещь! Стоит того, чтобы прочесть. Он много обещает! Вы читали?

— Конечно, читал! У него очень глубокие мысли и оригинальные научные взгляды.

— Говорят, его и во Франции ценят…

И разговор продолжается в том же духе, а обо мне складывается весьма лестное мнение. Не страшно, если кто-нибудь и поймет, что мои писания — чепуха: будет уже поздно. Ни у кого не хватит смелости напасть на человека с авторитетом.

Тактика важна во всем, а особенно в литературе. Меня удивил однажды некий оратор на собрании: поднявшись, он с большим достоинством попросил слова, а когда председатель разрешил ему говорить, он, сурово сдвинув брови, начал:

Пусть блещет молния и громы громыхают!
Их человечества пороки потрясают.
Рыдай, моя земля, и все живое в ней,—
Ничтожный всяк паук и бедный муравей!

Он произнес эти слова громко, отчетливо и, замолчав, устремил на слушателей мрачный и величественный взгляд. Никто не смел вздохнуть, ожидая окончания столь бурно начатой речи, а оратор-громовержец потрясает воздух восклицанием: «Господа!» Затем опять умолкает, смотрит на окружающих и совсем мягко добавляет: «Об этом можно многое сказать, но поскольку наступает обеденный час, я предлагаю обедать, ибо великий народный пророк и учитель (тут он опять возвысил голос), великий певец своего времени, который, высоко неся свой факел, озаряет нам путь во мраке, говорит: «Вспоминать предков — утешение, полезно греться в лучах их добродетелей!» Эту цитату он произнес во весь голос, приняв позу трагического актера, а затем меланхолически прибавил: «Да, да, господа, не забудьте и тела своего, ибо, по словам Даниила пророка…» (следует большая цитата) и так далее.

Тогда я удивился этому стилю, но сейчас вижу, что в нем проявилось искусство оратора: он хотел сразу же, первой фразой, сразить людей.

Мне довелось познакомиться с работой одного филолога, которая начиналась цитатой: «И закипела кровь в жилах моих, и запылали мысли мои, как огонь!», после чего непосредственно следовало: «К» перед «Е», как мы уже сказали, превращается в «Ч». И так далее.

Другой «даровитый молодой человек» так искусно повел себя, что наше общественное мнение провозгласило его великим философом, хотя он ровно ничего не написал. Зато он рассказывал каждому встречному, что у него накопился целый погреб философских исследований на латинском и английском языках.

— Ух ты! Целый погреб научных работ!

У человека, услышавшего об этом, глаза от изумления на лоб лезут, и он начинает всем подряд рассказывать о неслыханном чуде!

Вот таким манером «молодой даровитый» философ подготовил почву и ошеломил публику; теперь, когда он что-нибудь издает, читатель уже заведомо благожелательно настроен и, вспоминая: «О, да это тот, который написал целый погреб работ!», тотчас проникается почтением к столь плодовитому исследователю.

Два наших пчеловода вели долгий спор об ульях. Но дело этим не ограничилось. Господа пчеловоды сначала будто бы мимоходом привели большие цитаты из «Горного венца»[1], и — слово за слово — их спор об ульях превратился в некое как бы литературное исследование. А началось все с мелочей. Сначала один сказал, что в руках у хорошего пчеловода всякий улей хорош, ибо, по словам бессмертного гения и великого поэта, которого ценит весь мир:

А в руках у Мандушича Вука
Всякое ружье стреляет метко!

Что же оставалось делать другому, как не показать, пустившись при первом удобном случае в комментарии, что и он знает толк не только в ульях, но и в поэзии? Так они почти весь «Горный венец» и перетряхнули.

А читателю, когда все это благополучно кончится, придется только снять шапку перед знающими людьми и с воодушевлением воскликнуть: «Спасибо вам, господа! Если я теперь начну заниматься пчеловодством, то буду знать, какие ульи самые лучшие!»

Один человек рассказывал мне, что из статей о сахарной свекле он узнал, как в аористе «ѫ» редуцируется в «ъ».

И все это делается для того, чтобы человек мог показать свою ученость.

Я сам имел случай изучить вопросы сравнительного языкознания по «Материалам для создания медицинской терминологии». Тут были объяснения корней и основ слов, происхождение и изменение звуков, удачные цитаты из Миклошича, Ягича, Шафарика и Джуры Даничича[2]. Целая страница цитат! Помилуй бог! Я-то с помощью медицинской терминологии изучил сравнительное языкознание и толкование корней слов, а какую пользу принесло это врачам, одному богу известно. Впрочем, врачи могли бы, вероятно, найти весьма полезные для себя сведения о заразных болезнях в каких-нибудь трудах по истории литературы или механике.

Если бы я не решил написать много, я мог бы остановиться, даже не окончив этого введения. Но я уверен, что не буду худшим из наших литераторов, о чем бы я тут ни болтал, ибо в нашей литературе, слава богу, всякое можно встретить. У нас есть прославленный литератор и бессмертный академик, который всех нас, смертных, вдохновляет на труд остроумным выбором таких тем, в которых каждый, кто знает азбуку, может себя чувствовать специалистом. Бессмертный академик рассказывает, например, своим читателям на нескольких листах в одном из предисловий, как дешево он покупал и дорого перепродавал участки для застройки, выбирал хорошие строительные материалы, воздвигал и продавал дома и так далее. В заключение он говорит: «Пусть благословит бог меня и тех, кто вел со мной дела». Прекрасно, ей-богу! А каково нам, читателям?.. Конечно, это человек из Академии наук. Если бы я был академиком, я мог бы со спокойной совестью писать историю своих старых штанов со множеством цитат из Тацита и Фукидида[3].

Мое решение написать много не беспричинно, оно обосновано серьезными соображениями. Некоторые критики сделали открытие, что в литературе тоже действуют законы дарвиновской борьбы за существование, и мои маленькие несчастные творения должны были бы неминуемо погибнуть, так как их при первом же столкновении проглотила бы какая-нибудь «Механика» Миялки Чирича или другой зверь той же величины из литературного царства. В самом деле, этот критик правильно подметил. Вся жизнь на земле есть ожесточенная борьба видов за существование, и в литературе происходит то же самое. В литературном мире, как и в мире животных, господствуют те же законы борьбы за существование и самосохранение особей. У арабов есть пословица: Wahan garachar ilili tototho lei tohnuro, что вполне соответствует дарвинскому: The descent of man and selection in relation to sex[4], Ch. Darwin, Vol. I, II, L., 1871, или, как говорят немцы: In dieser organischen Grundform, aus welcher sich alle Gewebe und Organe des Thieres und der Pflanze aufbauen, liegen bereits char. des Organismus ausgesprochen[5]. А греки говорят: και τοῦ τέκνον… и так далее. У римлян есть привычка говорить к слову: nulla salus sine virtute, nulla virtus sine labore[6], а наши филологи в этом случае сказали бы весьма кстати:

Кормит мать сыночков двух малых.[7]

Из всего этого ясно, что в литературе, как и в мире господствуют те же законы отчаянной борьбы (struggle for life)[8], существуют разные виды, которые соответствуют видам в зоологии, и разумеется, победа достается тем, кто проявит превосходство в борьбе.

У нас, например, очень преуспевают литературные грызуны, которые живут в разных фондах и питаются большими или меньшими гонорарами. Для ленивцев, которых довольно много, наиболее благоприятен климат Академии наук и Университета, размножаются они очень быстро, а пища у них такая же, как и в первой группе. Толстокожие — весьма распространенный вид, их наиболее характерные представители обитают в Матице Сербской[9]. Литературные жвачные — тоже очень интересный вид. Сюда можно отнести и многих критиков, которые предпочитают украдкой пастись на иностранных литературных пастбищах, а потом, мирно пережевывая жвачку в холодке какой-нибудь государственной службы, удобряют нашые литературные газеты навозом, который зовется критикой, литературными обзорами и проч.[10]. Этот вид также очень быстро размножается и распространяется в наших краях.

Из птиц реже всего встречаются певчие птицы, они быстро погибают в нашем климате, а сойки, совы, вороны и другие литературные вредители находятся в условиях весьма для них благоприятных. Есть такие виды, для которых единственным оружием в борьбе является защитная окраска, поэтому хищники не могут их заметить. Классики не принимаются в расчет в этой борьбе, и их можно сравнить с растениями или даже с минералами.

Как видите, дорогие читатели, требуется очень много благоприятных условий, чтобы какое-нибудь произведение могло пробить себе дорогу. Вот еще одна причина, из-за чего я перестал писать рассказы, так как эти кроткие ягнята не выживают среди бесчисленных литературных чудовищ. Это во-первых, а во-вторых, и это самое главное, я тоже хочу иметь свои принципы в жизни. Пламенные идеалы молодости с течением времени вырождаются в некие странные принципы, которыми человек и удовлетворяется. Поэтому почти каждый, кто имел когда-то высокие идеалы, теперь завел себе «принцип, которого твердо придерживается в жизни».

Иной придерживается, например, принципа не курить с утра до десяти часов, пока не поест, и вы хоть режьте его на части, он не закурит. Один вам расскажет, что из принципа курит только с мундштуком; другой не пьет пива в полдень, и сколько бы его ни угощали и ни умоляли — не поможет, он твердит свое: «Да не угощай ты меня ради бога, не буду я пить, это мой принцип!» А третий не менее твердо держится своего принципа не пить кофе после обеда. У четвертого принцип — никому не подписывать вексель. Просите его сколько хотите, у него на все один ответ: «Не могу, ей-богу, это мой принцип». К слову сказать, это очень гадкий принцип, как и принцип нашей читающей публики даром читать книги и газеты. Так почему бы, окажите пожалуйста, и мне не иметь своего принципа, раз это в моде?

У меня был идеал — стать великим, славным писателем, а ныне «мой принцип — писать много». И право же, уважаемые читатели, извините, если я вам надоем, но ваши отчаянные мольбы, чтобы я не писал, вероятно, будут напрасны, потому что я только пожму плечами и упрямо скажу: «Скучно, скучно, я верю, но… это мой принцип в жизни, иначе я не могу!»

Ну, раз мы так близко познакомились в этом предисловии, можно перейти к главному, а именно: к научной работе. Или я мог бы написать еще два-три предисловия, если они вам по вкусу, потом перейти к общей части, затем предложить специальный раздел, а потом, после всего, разумеется, последовало бы послесловие и эпилог.

(Далее)

[1] Поэма великого черногорского поэта Петра Петровича Негоша (1813–1851)

[2] Франц Миклошич (1813–1891) – словенский филолог, создатель сравнительной грамматики славянских языков; Ватрослав Ягич (1838–1923) – знаменитый славист, филолог, историк, этнограф, автор около 600 научных работ; Павел Шафарик (1795–1861) – основоположник сравнительного изучения славянских языков; Джура Даничич (1825–1882) – известный сербский филолог, создатель исторической грамматики сербского языка и трудов по диалектологии.

[3] Корнелий Тацит – известный римский историк (род. около 55 г. н. э., и умер в 117 г.). Фукидид – древнегреческий историк (род. между 460 и 455, умер около 396 до н. э.).

[4] Происхождение человека и половой отбор (англ.).

[5] В этой основной органической форме, из которой построены все ткани и органы животных и растений, и выражены как раз основы организма (немецк.).

[6] Нет благополучия без добродетелей, нет добродетели без труда (латинск.).

[7] Стих из сербской эпической песни «Предраг и Ненад».

[8] Борьба за существование (англ.).

[9] Сербское литературно-просветительное общество, основанное в 1826 году.

[10] См. «Мои симпатии» Марко Цара (то есть какие-то там его симпатии к произведениям иностранной литературы), его критические статьи и тому подобные труды. (Прим. автора)