Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (5/5)
V
ВОСТАНИЕТО ЈА СПРЕЧИ СТАНКОВАТА КОРИСНА РАБОТА
Штотуку закрепна нашиот благороден витез и продолжи и понатаму да ја врши својата возвишена работа, за среќа и спас на татковината, ненадејните настани го попречија во таа мирна, кротка, но успешна работа. За голема штета на целата земја.
Избувна востанието. Се огласија лути џевердари и замириса на барут, Србија ја покри мрак од прашина и олово; во таа темница заѕвечкаа мечеви — се затресе целата земја.
Настана клање и се изли река од турска и српска крв, за да се исперат со неа и гревовите и да се купи слободата. Настана стравотија.
Станко и Хомер се вознемирија, па вознемирени и преплашени гледаа каде да тргнат, на која страна.
— Ох, боже!… Ах, мајн гот!… Та овдека убиваат… Ах колку грозно мириса барутот!… Уф, Убиваат… Тоа не може да се издржи! — шепоти Станко во својот благороден гнев, и се штрекнува од најмал шум, заедно со својот верен и тивок Хомер.
—
Наскоро нашиот талентиран ајдутин ги заборави и куферите и креозотот, па без душа превесла со кајчето од другата страна на брегот. Се пазари за кола, па право во Ириг.
Но неговата ајдутска крв не го остави тука долго да се задржи.
Спречен од тие срамни и нечовекољубиви настани да си ја реализира својата голема замисла, и со тоа да го спаси грешниот српски народ, сепак, како човек со широко срце и со благородни чувства, чувствуваше дека е повикан пак да укаже помош и да поднесе нови жртви на олтарот на големите народни мисли. Не можеше да седи со скрстени раце, мораше да им помогне значи на своите браќа, па така, не би час, тој веќе отиде во манастирот Гргетег, па се закалуѓери, и сесрдно се молеше на бога да им прости на Србите за оние варварски и нечовечки постапки спрема Турците.
Само еднаш, сè на сè, му падна на ум грешна мисла, па посака да загине оној гад турски што го скина листот од третата деклинација та со него да го чисти чибукот.
По неколку дена во тишината манастирска ја испушти својата благородна и намачена ајдутска душа. Жителите манастирски раскажуваа дека сета шума болснала и замирисала на темјан и на босилек… Ајдутинот Станко се посветил.
Тој је оној св. Станко кој, како свој патрон, го празнуваат некои наши храбри филозофи.
Слава му!
Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (4/5)
IV
АДУТИНОТ СТАНКО ПОЧНУВА ДА ГИ ОСТВАРУВА СВОИТЕ ГОЛЕМИ ЗАМИСЛИ
Од планината Цвр нашиот млад, талентиран ајдутин се прати многу нервозен и разочаран. О, какви идеали и слатки заносни сништа што ги сонуваше во училишната клупа, какво пламено чувство на неговата нежна душа, а какво ледено јаве!
Како го замислуваше Станко арамбашата на ајдучката чета, а каков ти бил тој и како го пречекаа! Него најмногу го печеше што се излага во надежта, што му се урнаа толку убавите идеали, што ги запозна српските ајдути такви какви што се, вистински. Тој си замислуваше дека ќе наиде на некоја голема установа по чии ходници се меткаат гологлави, бледникави ајдути, со испиени лица од големите студирања, со нумерирани акти под мишките, а установата модерно уредена, па над вратата да пишува, на пример: Арамбаша (пред таа врата да стои момок во ливреја, да пуши, да дреме и штом ќе заѕвони ѕвончето, а тој да се штрекне, да ја дотера својата облека, да ги протрие очите, да се искашла, и да плукне во плукалницата, да ја тргне цигарата, да ја развлече устата во љубезна насмевка, и полека, на прсти, да влезе во арамбашовата канцеларија), на другата врата натпис: Секретар, на третата: Одделение за воспитување на свирепите Турци, на четвртата: Послуга итн. По ходникот, си замислуваше понатаму, дака ќе има мноштво свет со молби и документи (тоа се оние што сакаат да се запишат во четата), во фракови и бели ракавици. Беа ги предале картите за пријавување на арамбашата, па нетрпеливо шеткаат, и штом ќе заѕвони во некоја канцеларија, сите ќе погледаат на вратата каде што пишува арамбаша, — само служителот рамнодушно дремливо си пуши. Како тука војват и Турци со чалми, кои заминуваат од ајдучкиот завод облагородени, па чекаат на ред да му заблагодарат на арамбашата. Потоа си мислеше дека на арамбашата ќе му биде мило што добива интелигентен чиновник, во својата ајдучка чета, и како веднаш ќе го претстави низ сите одделенија и ќе му ја покаже библиотеката (сета од чисто научни дела, од групата на науката за модерното ајдутство), како арамбашата ќе му се пожали дека е желен за разговор, токму со ваков талентиран младич и со човек-научник, и како кутриот е претрупан со административна работа и како многу заостанал во современата ајдучка наука. И како во канцеларијата на арамбашата ќе види од левата страна работна маса (на која има книги, мали бисти на поважните класици, итн.), мермерна плоча, на која во позлатен релјеф е изработено сонцето што ги расфрлува зраците на некоја голема книга на која пишува, најпрвин на словенски јазик: „намъ не достоiтъ оубити никогоже“, а под тоа тие исти збороови на латински, грчки и санскритски. На краиштата на плочата како се гледаат контурите на некои бедни, скршени, ’рѓосани мечеви и пушки, покриени со многу прав (како сликата јасно се изразува). Веднаш од десната страна на масата мислеше дека ќе види голема табла, на која се испишани по азбучен ред неправилните глаголи во грчкиот и латинскиот јазик (поради побрзата и веќе инаку честа употреба).
Ете како младиот ајдутин од Ириг си замислуваше и со колку идеали отиде на планината Цер, а што се најде, и како дивјачки и нечовечно го примија, и што беше уште најлошото, како му го исплашија милиот Хомер, та кутриот трепереше од страв по целиот пат во колата при враќањето назад.
—
Кога се врати назад во Шабац, неколку дена не можеше да преземе никаков чекор за изведување на своите идеи за модерното ајдутство, зашто беше многу изнервиран и растроен од чудните и ненадејни влијанија. За тоа време не му се случи ништо важно, освен што прати писмо во Ириг до некој свој другар, во кое му се жалеше на тешкиот ајдутски живот, и го молеше да му прати еден сандак гисхилберска вода.
На крајот на писмото додаде: „Се чудам што Роза не ми одговори на последното писмо? Јас ја послушав (како што ми пишуваше порано), та сега повеќе шетам на чист воздух, зашто инаку во овој тежок ајдутски живот би си го упропастил здравјето, седејќи непрестајно во затворен простор… Онојпат се преједов резанци, па ме мачи стомакот. Прати ми го гисхиблерот што побргу. Гледај и парите од киријата веднаш да ми ги пратиш.“
—
Штом Станко колку-толку си го поправи здравјето, веднаш се фати за работа.
Веќе зеде и една голема зграда под кирија во која ќе биде ајдутскиот завод, и, се разбира, нареди да се направат некои поправки. Потоа ги набави потребните работи за мебел, и самиот направи распоред на одделенијата. Сè отприлика среди онака, како што си замислуваше дека ќе најде во Цер, само што направи една реформа, та на својата врата го стави натписот: Управител на ајдутската чета. Однадвор над вратата пред главниот влез стоеше фирмата: Прв српски ајдутски институт. Самото по себе се разбира дека за ова претходно доби дозвола од турските власти. Кога сето тоа го направи приреди банкет, на кој ги повика пашата, многумина видни Турци и неколкумина Срби. Најпрвин ајдутинот Станко му наздрави на султанот, потоа на пашата, истовремено заблагодарувајќи му на искреното заемање и помошта при отворањето на ајдутскиот институт. На тоа пашата му одговори со кратка, но содржајна здравица: „Не можам, а со восхит да не ја поздравам оваа благородна установа, која, се надевам, ќе ги зацврсти уште подобро пријателските односи меѓу Србите и Турците. Камо среќа да имаме илјади такви патриоти што работат на унапредувањето на нашата земја и на зацврстувањето на власта на силниот падишах: Да живее!“
Станко со Турците пиеше шербет, а Србите (простаци како простаци!) пиеја вино. Но одушевувањето беше толкаво што дури и пашата, трогнат длабоко од оваа благородна установа, која го уништува она варварско убивање на мирните и добродетелни турски граѓани, го понуди Станко на ваков свечен ден, полн со радост и за Србите и за Турците, да испијат по некоја чаша вино како брудершафт. Станко не можеше да одбие, иако знаеше дека тоа ќе му штети, а и другите Срби и Турци, сите испија по два и два брудершафта.
Станко запеа од силната восхит: „Gaudeamus igitur…“ а Турците се расплакаа од некое нежно чувство.
Тука имаше и гушкање, бакнување, се пиеше, се пееше, (Станко дури нешто и рецитираше од Хорацие и го цитираше Тацит во еден убав китест говор), и најпосле пред зората се степаа меѓусебе двајца Срби, и така заврши веселбата.
Потоа Станко се одмори два-три дена, и потоа веднаш почна да се интересира за познатите и интелигентните луѓе, што би можеле да стапат во неговата чета. Но, за жал, по толку негови огласи, не се јави ниту еден Србин. За малку Станко што не падна во очај, тагувајќи за своите другари во Ириг. Тоа што фрли уште поголема дамка врз тогашната српска генерација, и што не смееме овдека да го премолчиме, е што многумина и натаму одеа во разни крволочни чети, по толку патриотските говори на Станко, (тогаш го цитираше Тацит), убивајќи ги крвнички Турците со меч и со пушка. Најлошо беше што на Станко му се јавија дури и двајца Турци со здрави вратови, желни да стапат во Станковата чета, но тој мораше поради квалификацијата да ги одбие.
Но на Станко сето тоа не му пречеше. „Беше на пат, и покрај сите пречки, да стигне до целта.“ Не го фати очај, како што би направил некојси попустлив човек, туку реши сам да се бори, сам да го преземе тој голем повик, утешен со мислата дека подоцна ќе се најде уште некој кој ќе биде достоен за неговата чета.
Зеде само неколку помошници (тука не бараше интелитенција), зашто намисли ајдутската работа да ја врши сам.
Станковиот начин на борба беше навистина возвишен, во сè благороден. Тој гледаше што повеќе Турци да прими во својот институт, и тука, малку по малку да ги воспитува во класичен дух, та, кога ќе се образуваат, да ја напуштат српската земја од човекољубие и со горко покајување во душата, што толку векови ги мачеле нивните стари кутри Срби. Тој пат, се разбира, е бавен, но е сигурен и полн со самодоверба. Станко, се разбира, мислеше постепено да основа насекаде низ Србија такви заводи, та со совесна и таква упорна работа да биде загарантиран успехот за неколку децении. Особено мислеше да обрне внимание на младите Турци и на децата.
За да може да ги намами Турците, Станко во својот завод беше направил едно одделение во кое имаше шербети, локуми, алви, баклави, млека, убав тутун, кафиња, и што ушге не.
Плашливите Турци бегаа од оние ајдути што убиваа во зелената гора, нагрвалија како муви во ајдучкиот завод на Станко, и не сонувајќи дека тоа е најопасниот ајдутин, кој ќе им го одземе и ќе им го уништи царството.
„Драга моја Розо“, пишува Станко, „ги совладав сите незгоди, па иако сум сам, сепак работата оди добро. Веднаш од првиот ден нагрвалија Турците како муви, и, ако вака потрае, јас наскоро ќе ја извршам својата голема мисија. Не знам само како ќе оди со воспитувањето, зашто немаат никакви претходни најнужни знаења. Дури сега ја работам првата деклинација. Но сега, од името на бога, почнав малку со латинскиот. Доаѓа и самиот паша, и тоа доброволно. Со него работам посебно. Инаку, овие другие помошници, ќе фатат нешто таму, каде што ги примаме за честење, па ќе ги затворат во друго одделение што е како училница. Некои од нив ги сврзувам да не побегнат. Што е оглавно: оди добро! Испрати ми го гисхиблерот — добро ми чини…“
Колку сето тоа убаво оди! Нема ни убивања, ни пукања. (Та Станко не трпи дури кога некој грчи во сон или кога загребе некој со нокт по ѕидот: целиот ќе се стресе; а камоли да чуе пушка да пукне). Си го испива убаво наутро своето бело кафе со симитче, ќе ги земе лековите, ќе ги измие забите со четче, ќе ја намачка косата со миризливо масло и ќе се исчешла, сгрутајќи го малку своето нокте до крајот, па потоа ќе ѝ се посвети на својата ајдутска работа со латинската граматика под мишка. Во училницата чека врзан Турчин. Се врти избезумено околу себеси, го истружува истегнатиот врат па потплукнува. Станко влегува со Хомер, кој се загнува на врзаниот Турчин (и тој се беше осоколил малку), а Турчинот ќе го погледне дремливо, со отромавена усна, и ќе потплукне рамнодушно, повеќе за своја аметка, и Хомер ќе се исплаши, па ќе ја дувне и ќе побегне под масата, откаде што ќе про’ржи, така, поради својот занает, па мирно ќе си заспие.
— Е, сега ќе ја менуваме именката rosa — му вели Станко на Турчинот.
— Менувај, бива! — му вели Турчинот рамнодушно, па ќе потплукне, и уште повеќе ќе си го истегне вратот.
Станко ја менува по првата деклинација. Турчинот се прозева и потплукнува, а Хомер слатко спие склупчен под масата.
— Е, сега можам да го одврзам — си мисли Станко откако ги изменува singularis и pluralis. — Можеби малку се облагородил под ова влијание.
Така тоа трае неколку дена, додека не се дојде до третата деклинација. Тука веќе Турчинот престанува рамнодушно да се прозева и да потплукнува, тука на лицето му се чита некаков покајнички израз, а штом дојде до исклучоците за третата деклинација, тука веќе одеднаш почнува да плаче, и одненадеж, наполно облагороден, отрчува дома, се приготвува за пат, и ја остава Србија со горко каење во душата што тоа не го направил многу порано.
Ретко кој се одржува и преку овие исклучоци, а во него да не се побуди чувството за правда и човекољубие.
Станко му пишува на другарот за еден чуден случај, за еден Турчин кој бил толку груб што сите деклинации не го облагородиле; минале на заменките и ништо, на придавките — пак ништо. Се минало и на глаголите — аја, Турчинот — вели — само трепка, се прозева понекогаш, и потплукнува, всушност ја исфрла плунката дури до Хомер кој лежи под масата. И токму Станко да крене раце од тоа непоправливо грешно создание, туку Турчинот почна да покажува знаци на благородност, веќе не плука на кученцето, што инаку со задоволство го правеше, па уште се засмејува со дебелиот бас кога Хомер се преплашува и квичнува од таквиот напад одненадеж. Но кога се дојде на верба фреквентатива, Турчинот беше совладан.
Го уби тоа како од пушка! Падна човекот на подот, па почна да плаче и да лелека како да ги закопал сите овои тој час. Штом се изнаплака, скокна и со трчање некаде јурна како луд. Никогаш не кажа каде ќе оди. Станко разбра дека и тој ја напуштил Србија и со трчање одјурил до Цариград, му се помолил па Мухамед (на брза рака) во џамијата и скокнал во морето (веројатно од покајание). Ете, што прави латинската граматика!
Овој случај беше почуден и пострашен. Еден Турчин покажуваше толку успех во почетокот уште при првата деклинација, што Станко го остави сам и излезе да се напие меланж. Турчинот ја дофати латинската граматика, го искина листот токму од третата деклинација (чудна фаталност), па го свитка и со него мирно и спокојно си го чистеше чибукот.
Тоа Станко толку го потресе што падна во несвест, и одвај го повратија помошниците со студена вода и со оцет.
По овој најбурен настан во ајдутскиот живот Станко падна болен в постела.
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (3/5)
III
СТАНКО СЕ ОДМЕТНУВА ВО АЈДУТИ
Во бањата Станко си го закрепна нарушеното здравје, па почна во тишината надолго и нашироко да размислува за петвековните страдања на нашиот народ под турските ропски синџири. Неговата дамнешна идеја за ајдутството сега зеде поголеми размери и не го напушташе ниту ноќе ниту дење. Сета негова чувствителна душа се исполни со возвишени чувства на болка спрема поробениот народ, и со силен копнеж еднаш да се одмазда за Косово. Наскоро созреа во него цврсто и со ништо непоколебливо решение да стане ајдутин, а тоа решение му стана уште поцврсто, откако му дојде депеша од Ириг дека неговиот добар татко ненадејно починал од срце биење.
Тој всушност, ја одложи својата намера за извесно време, седејќи во родителскиот дом, додека не се изнажали за авојот добар татко.
—
И дојде време големата замисла да ја реализира. Ги среди претходно сите свои домашни работи и ја издаде куќата под кирија, за да има што повеќе сигурни приходи, во својата тешка работа, и почна да се приготвува за пат.
Најпрвин го викна шивачот и си нарача нов салонски костим и неколку костими секојдневни и за свечености; исто така си нарача две-три рала лаковани чизми и неколку рала чевли за секој ден. Кога сето ова веше готово, момците ставија сè во еден голем куфер, а во еден помал куфер Станко сам, со своја рака си ги стави „ситниците“, зашто не можеше тоа да им го довери на момчињата, за да не се случи нешто да не заборават. Тука си стави и некоја филолошка книга, неколку класични поети, латинска и грчка граматика, животот и делата на големите луѓе, и уште некои други книги, што може секој час да му затребаат; потоа си стави шишенца со колонска вода и со мирис, брилијант за коса и крем за лице, четче за заби и водичка за исплакнување на устата, четка за коса, чешли, четки за костимите, самовар за чај, неколку пакетчиња најдобар руски чај, па неколку кутии лекарства со креозот, капки за стомак, капки против забоболки, кинин, сајдлички прашок, антипирин, и уште неки други потребни работи кои на секој човек му се неопходни. Ништо не заборави, сè беше спакувано и ставено во куфери, а во големи денгови ги врза алиштата за спиење. Уште чекаше само да се исушат испраните чаршафи, да ги испегла, па да тргне на мачниот пат. Најпосле, и покрај дождливото време, ги спастри и чаршафите, исушени, колосани, испеглани и ги стави во посебен голем куфер. Станко направи и неколку посети, колку за прошка, кај своите добри познаници и видните личности во Ириг, го зеде пасошот, крштелното и свидетелството за завршената класична гимназија, се пазари за пајтонот и уште за една обична кола за алиштата, и така тргна на пат во авојата дваесет и втора година од животот.
Пајтонот се клацкаше низ рамните полиња, Хомер потскокнуваше крај колата, а златната колба му подѕвекнуваше. Станко, исцрпен од неспиење, од мислење и долгото приготвување, се испружи немоќно на седиштето, го наклапуши цилиндарот, та го состави со веѓите, ги префрли нозете една преку друга и ја отвори книгата да чита, а одвреме навреме ќе ја дигнеше главата и погледот ќе му се изгубеше во долгата рамнина, а мислата ќе му потонеше во бурната иднина што го очекуваше.
Му беше жал за родно место, тешко му стана од таа разделба на неговата нежна душа, а особено што во Ириг ја остави својата мила Роза. Потона во такви мисли држејќи ја отворената книгата на скутот, со тага душата му се исполни и солзи му ги натогпија бледите образи. Не можеше да чита, книгата му падна од раце и ја извади од џебот на фибер-цигерот флејтата, на која ѝ ја предаде сета своја болка и тага од љубовно затреперената душа, и се разнесе треперливиот тажен звук на неговата флејта, со прекрасната мелодија на песната.
Nim dein Ring hin
Ehe wir scheiden…
—
Кога допатува до Сава, се превезе со скелето и се упати право во Шабац. Штом стигна таму, дозна за најубавиот хотел, во кој се смести за да се одмори по долгото патување.
Хотелиерот му даде мошне убава соба и Станко се смести таму, откако нареди претходно да се проветри. Откако се изми со млака свода, побара меланж[1], зашто друг пијалак освен вода не пиеше од чисто хумани причини.
Утредента Станко го облече фракот, ја стави белата панделка околу вратот и белите нараквици на рацете, та во официјални посети ги обиколи видните претставници од турската власт во Шабац, им се претстави и се запозна, зашто тоа беше најобичниот ред на учтивост. Тој сакаше со кавалерството и со добрината да ги тепа своите противници. Потоа направи уште неколку посети на видни граѓани и се врати заморен во хотелот за да размисли сериозно што е добро да преземе понатаму.
—
Иако ајдутинот Станко беше со цврст карактер, па не ја напушташе големата мисла дека треба да му помогне на бедниот народ, сепак му беше тешко да ги избере начинот, борбата и одмаздата. Всушност, на одмазда и не мислеше, зашто тој дури и се згрози од беседата на еден прост, необразован свештеник кој в црква, во одежда, а со крст в раце заврши со „варварските“ зборови: „Небото нека проштева, но ние мораме да ја пролееме крвта на нашите угнетувачи и да го одмаздиме Косово“.
Уште тогаш морници му полазија на Станко, и неговата благародна душа, напоена со возвишените примери на благородните јунаци од чистиот класичен извор, се згрози при таквите свирепи зборови, со кои дури и во храмот господов, каде што треба да се сее чиста љубов и благост спрема ближните, со таков грозен тон се прокламираше ѕверската дивјачка борба.
Лицето на Стаико, онака, како по блуткав лек пребледе кога ги чу таквите зборови, сиот се стресе и ги затресе нервозно рацете, извикувајќи: „Ух, ух… крв… крв! Мајн гот… Уф… Ух… страшни дивјачки поими!…“
Значи мораше да преземе штогоде, мораше да измисли каковгоде начин на борба, но како што му прилега на благороден, возвишен ајдутин. Тој се грозеше и со одвратност мислеше на оние крвожедни и крволочни ајдути, ниски и свирепи, кои пролеваа крв човечка, та со неа ги поеја авоите одмазднички мечови, како што беше Новак Старина и другите, слични на него, крволочници, со ѕверски нарави. Тој не можеше ниту да помисли дека еден интелигентен, благороден, возвишен ајдутин смее да ги употреби тие ниски, нечовечки средства, кои не водеа кон вистинската цел, зашто уште од детството ја знаеше изреката, што му беше вечно во паметта: „Nulla salus sine virtute…“
—
По долго размислување пресмета и со умот размисли дека ќе биде најдобро да разбере за некоја добра и примерна ајдучка чета, каде што, се разбира, би можел да биде во добро благородно друштво на луѓе со повисоки, похумани погледи спрема борбата со Турците. Сметаше дека веќе минало времето на дивјачките борби со нож и пушка в раце, и дека модерните ајдути се благородни луѓе високообразовани, кои со благост и смиреност и добрина ќе ги победат неизделканите варвари — Турците.
Понесен од таквото размислување, разбра за некоја ајдучка чета, која дејствутвала на планината Цер (тоа веќе не му се допаѓаше, но што е тука е, се немаше каде).
Вечерта се приготви за пат, се погоди за кола, и си ги собра во малиот, рачен куфер најпотребните работи, колку за да му се најдат додека отиде и додека да ја разгледа ситуацијата (се разбира, таблетите од креозот не ги заборави). Утредента, по негова наредба, го разбуди момчето, кое му ги донесе пред врата обувките исчистени. Ајдутинот Станко се облече официјално, зашто излегуваше пред арамбашата, и откако се дотера си нарача меланж, нареди во колата да му се стави куферот, чадорот и иберцигот (бидејќи нешто времето се матеше), а тој ео рацете си го зеде својот омилон Хорацие малку и духовно да се насладува во свежиот планински воздух.
„Ох, ама тоа ќе му годи на моето кревко здравје!“ — он мислеше задоволен во колата, возејќи се кон планината Цер.
По патот често се фаќаше за џебот за да не му испадне некаде или да не му се изгуби молбата, која ја напиша до арамбашата на ајдучката чета, и кон неа го приложи крштелното, свидетелството за свршената класична гимназија и другите потребни документи.
„Ох, господи, се плашам само да не ме одбијат, а тоа добро ќе му дојде на моето здравје“ — си мислеше прегледувајќи си го свидетелството, во кое од грчки јазик оценката му беше многу добра, а не одлична. Тоа го глочкаше и го јадеше низ целиот пат, зашто се плашеше дека токму тоа може да биде причина арамбашата да не го прими, бидејќи тој е еден од важните предмети.
Кога стигна до планината, слезе од колата, му нареди на коларот да го причека, а тој си го зеде стапчето и ракавиците, па потсвирнувајќи нежно и тажно: „Nim dein Ring hin…“ тргна наудолу, бргу разгледувајќи каде ќе ја најде установата на г. арамбашата да се пријави со својата визит-карта.
Шеташе така младиот, надарен ајдутин Станко речиси цел час и се воодушевуваше од романтичниот предел. И Хомер (него, се разбира, не го заборави) се расони и живна на свежиот планински воздух, па Станко, гледајќи го, мораше со радост да извика неколку пати: „Еве го, просто стана друго куче… Ете што прави чистиот воздух!“
Кога го совлада заморот, седна крај еден извор, се разбира на иберцигот, зашто се плашеше земјата да не е влажна, па одмарајќи се, за да не се напие вода изморен, зеде да го чита Овидија. Хомер се беше стуткал на крајот од иберцигот, па воодушевено дремеше крај својот господар, а Овидиевите стихови го фрлија во блажен класичен сон. Ветрето си шумолеше низ гората, бликот студена вода биеше од карпата и со жуборкање паѓаше по каменот, а славејот се натпреваруваше со латинските стихови. Сето тоа се преплетуваше во прекрасна хармонија, која беше мевлем на Станковата душа, измачена во бурниот живот, а Хомер, со потпрената глава на кривите ножиња, веќе почна да поттрчнува преполн од среќа, сонувајќи како олимписките богови му нудат место во римскиот сенат, а тој со гордост одбива со зборовите: „Повеќе сакам во Србија да бидам куче, отколку во Рим сенатор!“ Некој глас како да брбна во смеа, а Хомер на тоа патриотски залаја и се тргна од слаткиот кучешки сон, но необично се престраши кога здогледа пред себе неколку непознати луѓе во необична облека, а со страшни очи и погледи. Исцимолка луто во својот благороднички страв и побегна кај господарот, кој од страв ја испусти книгата, па сиот пребледен, без да трепне, со вкочанет поглед гледаше во вооружените луѓе што се беа упатиле право кон изворот.
Беа шестмина, со намуртени ајдутски поглед и со спуштени мустаќи; горостасни мажи, развиени, во лицето опалени од сонцето; облеката на нив од груба ткаенина; на појасот им болскотеа јатагани и рачки од револвери, а на рамењата имаа преметнати долги пушки; одеа тивко, волчешкум. Беа изненадени од Станковата висока, прозрачна појава со фракот, со белата панделка, со ракавиците и со цилиндарот на главата.
— Откаде ти, гаду, овдека?… — му се издра со груб глас еден од шестемина страшни луѓе, кој беше меѓу нив најстрашен, а најубаво облечен.
Станко се поклони длабоко, го симна цилиндарот, и почна да мрмори нешто што не се разбираше, и сиот се тресеше како од треска. Хомер по навика, со кривите ножиња застана на лединката и си го закопа синџирот во вратот, па испиште и се извлечка назадечки.
— Каде ги состави Господ два вакви гада?!… — рече еден од нив, покажувајќи на Станко и на Хомер.
— Душа дал за ајдутин! — додаде другиот и сите брбнаа во смеа.
Станко одвај се прибра, та бришејќи го бледото чело од ладната пот, со пелтечење им раскажа што го натерало тажниот јунак да се одметне во зелената гора.
— Па ме бараш мене, арамбашата на ајдучката чета?… А со што си пошол во ајдутство, грешнику?…
Станко наместо одговор ги извади своите документи и ги покажа заедно со молбата до арамбашата, поклонувајќи му се учтиво како помлад пред постар.
— Што е ова?
— Документи и мојата молба за запишување.
Ајдутите брбнаа во смеа.
— А камо ти оружје?… — го праша пак некој од ајдутите, и му намигна на арамбашата.
Станко ја извади од џебот латинската граматика и ја покажа со гордост.
— Па овој кутриов е шушумига!… — изговори еден од нив и сите пак брбнаа во смеа.
— Па тебе Турчинот ќе те убие со дланката при оваа твоја книшка, злосреќнику мој!… — му забележа арамбашата.
— Ама… ама… ова… ќе, ова ќе… него ќе го образува класично, па ќе… па… па… Турчинот сам ќе ја остави Србија!… — изговори Станко пелтечејќи, а ајдутите пак брбнаа во смеа.
— Ако Турчинот не го опаметат јатаганот и пушката и не го научат на памет, сетики, нема да го вразумат ниту таа твоја книшка ниту тоа кривоного кученце! — пак рече арамбашата.
— Па… па… за… зар вие, ве молам убаво, ако смеам да прашам, ги убивате Турците?… — процеда Ставко исплашено.
— Ами што мислиш, соколе? А од каде си?
— Од Ириг.
— Смееш ли да фрлиш пушка?
— Ох, живи бога, немојте да пукате… јас… јас сум нервозен, знаете… Ве молам, немојте да пукате — се преплаши Станко, и за секој случај си ги стави прстите во ушите, а лицето му стана како да очекува удар по главата.
Српските ајдути, простаци, луѓе со селски сфаќања, кои не знаеја друг, повозвишен и поблагороден начин на борба да изберат, освен со нож и пушка да го убиваат непријателот, не можеа да го сфатат широкиот ум на Станко и да ги разберат неговите благородни чувства што се издигаат високо над ѕверски крволочните и необразованите ајдути до потполната височина на благородната и возвишена душа на вистински витез.
Така тие, не сфаќајќи го начинот на борбата на младиот, надарен Станко, почнаа нечовечки да го исмејуваат и да го наречуваат на подбив со разни погрдни имиња. Кога се одморија, и се напија вода, се пошегуваа уште малку, па отидоа подалеку, мислејќи за Станко дека навистина е некаков лудак.
— Дивјаци! — процеди Станко низ забите, кога си отидоа, и нежно си го помилува својот преплашен Хомер.
Со тага во срцето тој увиде дека ќе биде мачно за него да биде во друштво на вакви ѕверски чети, па намисли сам да формира нова чета, со главно седиште во Шабац, а дружината на која сам ќе ѝ биде арамбаша) да ја избере од најинтелигентни луѓе.
Чувствуваше главоболка, та зеде еден прашок антипирин, и бидејќи тоа малку го закрепна, застана тука на слободната природа да измислува големи реформаторски планови за ајдутството, кое мислеше да го искачи на степен на вистинска наука.
[1] Меланж = пијалак од вода со шеќер.
Модерно востание
Господи, што сè не ми дојде на сон! Без сомнение и другите луѓе сануваат глупави и луди сонови, но веројатно не ги пишуваат, а јас однекаде ја имам таа маана, па штом ќе сонувам некаков чуден сон, веднаш перото в рака, па пишувам, за да им овозможам и на другите да се чудат.
Вечерта заспав со мирен и длабок сон, и сонот ме пренесе во она време од пред сто години, само што тоа време не е онакво какво што и јас и сите ние го знаеме од историјата, туку сосема поинакво. Единствено што во мојот сон беше еднакво со тогашното време, тоа е што Србија како да не беше ослободена, и со неа како да владееја Турците. Се чувствував како да не сонувам, туку сето тоа како да е на јаве. Турците владеат со Србија, имаат, божем, министерства, надлештва, уредување, чиновници, сè, сè, како ние денес. Белград, ист камо и денес: истите улици, истите куќи, сè исто, само што на многу дуќани и на државните згради има турски натписи, а по улиците полно Турци, и ние Србите, истите овие кои сме денес, се среќаваме со нив и се поздравуваме.
— Сервус, Јусуфе!
— Сервус!
Тоа е поздрав со нивната раја, најниската класа, а кога ќе помине накој од подобрите, или дури од власта, тогаш се клекнува на колена, се симиња капата, и се наведнува погледот кон земјата. Што е најчудно, има и Срби во турската полиција. Господ да ни е на помош но во сонот тоа воопшто не ми беше чудно.
Министрите и великодостојниците минуваат по улиците во чалми, со долги чибуци, со лесен ôд, намуртени. Сите им праваат метании и се клањаат пред нив, а тие овој-оној би го удостоиле соблагонаклоност тек-тук и со внимание би го чукнале по глава со чибукот, и би му дозоволиле сесрдно понижувачки да им се заблагодари на таа почест.
Ние сме истите овие, денешниве, само што како да не сме слободни граѓани како денес, туку раја што трепери и за сопствената глава, и за семејството, и за својот имот.
Турците воопшто не нè штедат. Некои од нас затвораат, некои ги оковуваат ово тешки окови, некои ги прогонуваат, некои ги бркаат од државната служба, и какви сè зулуми не измислуваат за нас, верната послушна раја.
Исто така и од внатрешноста на Србија непрестајно стигнуваат црни гласови како некого од народот насилно го лишиле од имотот, некому поради данокот му ја продале и куќата и покуќнината, па уште му врзале педесет стапа, некого убиле, некого набиле на кол, некото прогониле од родното место. Кнезовите ги врзуваат и ги апсат само ако кренат глас против насилството, па земаат други, кои ѝ одговараат на турската свирепа власт; во светите храмови ги воведуваат своите пандури, па со камшици ги тепаат свештениците што не го помагаат турското злосторство.
— До кога ќе ги трпиме овие насилства и зулуми? — ме праша, како на улица, еднаш, еден мој добар познајник, кого Турците дури пред два-три дена го пуштиле од затвор. Тоа е (таков, го познавав во сонот) сиромав, храбар и горд човек, но поради своето однесување кон Турците многу патеше и страдаше, та мнозина Срби го избегнуваа, за да не ја навлечат врз себе омразата на Турците поради дружењето со него.
— Тхе што да прави човекот?! — процедив низ заби и се обѕрнав на сите страни за да видам некој да не го слуша нашиот разговор.
— Како: што да прави човекот?! — ме праша тој мене и ме погледа остро в очи.
— Така, што може да прави?
— Да се тепаме! — рече тој.
Небаре некој ми ги пресече нозете, та се занишав и од страв одвај промрморев:
— Со кого!?
— Со Турците, а со кој друт? — пак рече оној остро.
Ми заиграа разнобојни ѕвезди пред очи, и, од некапов страв, несвесно се повратив назад.
— Но, но… а… но… — почнав да пелтечам.
— Што но, нема тука но, треба да се тепаме, и квит! — викна мојот познајник налутено, па ме остави и си отиде.
Долго стоев на тоа место, како скаменет од чудо. Не можев да си дојдам на себе. Во тој момент наиде еден од моите добри пријатели. Се поздрави и го зачуди мојата загриженост, збунетост.
— Што ти е? — ме праша.
Му го раскажав разговорот со првиот познајник. Тој се насмеа гласно и ме удри оо раката по рамото.
— Ха, ха, ха, ха!… Па зар ти не го знаеш него?… Ха, ха, ха, ха!… Зар не паметиш дека тој секогаш беше таков, на три ќоша!… Што вели: да се тепаме!… Ха, ха, ха, ха! Убаво, богами! Ни помалку, ни повеќе, туку вие двајца му објавивте војна на турското царство!… Ха, ха, ха!… Боже мој, луд човек! — ми рече пријателот, а му потекоа солзи од слаткото смеење.
— Чуден човек! — реков.
— Лудак, не е чуден. Тој сака да ја исправи кривата Дрина и да се бие со Турците! Тој е лудак! Каква полза од тоа! Апсен, оковуван, тепан, тоа му е сиот ќар; а што си го запусти и семејството и себеси, тоа да не го сметаме. Има уште такви занесенковци; нека се теши што сè уште има кој да му прави друштво! — забележа мојот пријател, па потоа пак се насмеа: — Ха, ха, ха, ха!… Војна на султанот па тоа ти е! — го изговори ова, па пак удри да се смее.
И мене ми дојде целата работа смешна, та почнавме двајцата да се смееме.
—
Сонот е чуден, зашто ништо не е точно определено во него; и, што е најубаво, сето тоа на човек му изгледа природно, реално. Тапса беше и со мене во овој сон.
Како да бев во Белград, а во исто време и на некои планини, по ридишта, со луѓе од народот, а во една мрачна голема шума, осамен, скриен, убаво, наместен елегантен хотел.
Мојот немирен и воинствен познајник, како да не беше нè поканил нас, триесетмината видни луѓе од сите краишта, да се договориме што да се прави од турските зулуми. Од ден на ден, од час во час, Турците почнаа да праваат сè поголеми и поголеми зла, така што моравме сериозно да се загрижиме и да размислиме: што да се прави во таа општа народна невола?
Во една голема просторија на хотелот, бевме собрани ние десетина души, и разговаравме за обични, секојдневни работи, чекајќи ги другите.
Јас, како да бев професор во некое училиште, раскажував како на идниот час ќе предавам за Торичелиевите цевки; еден трговец кажуваше како Турците му биле многу подобри муштерии во дуќанот од Србите; еден, пак, не знам што беше, раскажуваше како вчера удрил една мачка, па си го оштетил прекрасниот бастун; но, рече, дека ќе го поправи. Еден селанец ни кажа како маторицата му ги јадела пилињата, па се чудел човекот што да прави со неа, а маторицата била добра, од позната раса.
И така ние си разговаравме, а доаѓаа еден по еден оние повидните кои беа поканети на овој важен таен договор.
Дојдоа уште десетина души, па по мала пауза, почнаа да стигнуваат визиткарти со следниве содржини: „Не можам да дојдам поради важна работа. Се согласувам со сè што ќе решите…“ „Службено сум опречен; согласен сум со она што ќе го решите…“ „Морам да одам кај шивачот, на проба за костимот; извинете ми за денес…“ „Жалам, но не можам да дојдам, морам да одам на станица да ја пречекам тетка ми. Ми јави дека денес доаѓа со воз“ — и, така, сè важни причини, што беа ги спречиле и другите повидни луѓе да дојдат на овој состанок.
Кога веќе немаше кој да се чека, стана свикувачот и со треперлив глас почна:
— Не дојдоа сите. Не сакале, или не смееле, сèедно е. И ние, дваесетминава, во дваесет краишта на нашава земја можеме многу да направиме. Зулумот и турското насилство ја надминаа секоја мера. Натаму ова не смее, а и не може да се толерира. На ниеден од нас не му е сигурна главата на раменици, а камоли имотот. Па зар молкома и со скрстени раце и со наведнати глави да чекаме кога ќе ни дојде редот и нам главата да ни се стркала по падината, или ќе ја презреме честа на нашите семејства, па ќе ги пуштиме Турците, заради својот живот и корка леб, да ни ги бесчестат ќерките и жените, да ни ги уриваат црквите, да нè камшикуваат по патиштата; или, можеби, уште ќе им ласкаме на тие нелуѓе и ќе ги фалиме нивните зулуми, за да можеме удобно да живееме? А зошто ни е тој живот кога не може да биде чесен? Зошто ни се свилата и златото кога ќе ја загубиме и верата, и народноста, и честа, и образот? Не, браќа, ова веќе не се трпи! Натаму не може вака!
— Не може вака!… Ветришта. Лесно е да се рече: не може вака, но кој те слуша. Што можеш да направиш? Зборуваш небаре си рускиот цар, на само ќе им викнеш на Турците: „Натаму те може вака“, а тие сите ќе клекнат на коленици пред тебе. Те прашувам јас тебе: што ќе направиме ти и јас и сите ние? — го прекина еден од нас, кој се одликуваше со мудрост и претпазливост.
— Многу можеме ние и ако побараме да биде подобро, подобро и ќе биде. Нашата желба може за миг да стане заповед.
Неколцина од видните ги кренаа рамениците и со изразот на лицата, загледувајќи се, небаре се прашуваа и си одговараа еден на друг вчудовидени: „Што му е на човеков?“ … „Господ свет знае!“ Пак разменија погледи, и сега изразот на нивните лица говореше: „Човеков споулавел!“
Еден пак седејќи спроти нето налактен на масата со полуотворени очи, го гледаше, поправо го меркаше, некако тажно, не збојрувајќи ништо, долго, па дури потоа ги отвори очите малку повеќе и го погледа попреку, некако презриво, со омаловажување, и процеди низ забите тромо и развлечено:
— Тхе…! — потоа ја сврти главата настрана па почеа да тропка со прстите по масата и со некаква здодевност.
— Разговараме! — рече ироноично еден од ќошето.
Оној кој најмногу се одликуваше со мудрост и со претпазливост, стана пред нашиот избувлив другар, ги окрсти рацете на градите, го измерија од главата до петиците, па почна како човек со големо искуство, кој зборува со неразбран младич:
— Добро те молам, зошто дојдовме овде, и што сакаш ти?
— Дојдовме да се посоветуваме како еднаш ќе ѝ ставиме крај на оваа тиранија, на ова турско насилство. Овдека сме одбрани највидните од целава земја, па заедно да побараме лек! — му одговори свикувачот со одмерен глас, полн со верба во доброто.
— Добро, тоа и ние го сакаме.
— Па кога го сакаме, што чекаме тогаш? Си ги чуваме главите, а и нив ќе ги загубиме, но кога ќе го загубиме и образот и достоинството! — пламна првиот и тресна силно со тупаница по масата, од што многумина се потргнаа малку подалеку.
— Роб и така и така, гроб никако! — дофрли некој.
— Вие другари оставете нè првин ние да поразговараме — ни рече претпазливиот, а потоа пак се сврти налутено со зборовите: — Добро, те молам, кажи ми ти мене што милиш дека треба да направиме? — запраша студено, со многу такт.
— Да се буниме против Турците. Да ги кренеме луѓето секој во својот крај, па и ние нив да ги убиваме, оти тие нас нè убиваат и убиваат. Друг лек нема, ниту може да има!
Едни се насмеаја на овие лути, огнени зборови како на некаква детинска работа; едни плашливо се обѕрнаа околу себе, а некои направија пакосни, зајадливи шеги за сметка на овој несериозен говор.
— Добро, велиш да се буниме? — праша претпазливиот.
— Да се буниме! — одговори тој решително, а во очите му светна искра.
— Со кого? Ајде, кажи со кого?!
— Јас, ти, овој, оној, ние, сите ние, народот!
— Што зборуваш штогоде?… Каде ти е народот, со кого си се договорил?
— Со тебе, со овие луѓе овде.
— Па што сме ние?
— Како што сме?
— Така, те прашам!
— Луѓе.
— Да, луѓе сме, тоа го гледам, туку колкумина оме овдека?
— Дваесетина.
— Тоа кажи ми го. Дваесетина, се разбира, а тоа не е ништо!… Ха, ха, ха!… Дваесетина!
— Тоа е многу, — викна избувливиот — оти ние дваесетмина ќе ги кутнеме дваесеттемина Турци во дваесет разни краишта, а секој од нас има барем по тројца добри и верни другари, а секој од нив истото тоа може да го направи. Нека се почне, па потоа ќе ни пријдат уште незадоволници и одмаздници на кои животот без тоа им се смачил. Нека се направи лом и клање, па што ќе даде господ: самите настани, кога ќе почнат да се развиваат, ќе го покажат вистинскиот пат по кој треба да се тргне.
Многумина презриво се насмеаја, а претпазливите го гледаа под око, нишајќи со главите како да го сожалуваат поради таквата непромисленост па рекоа:
— Туку, така, ќе скокнеме ние дваесетина, ќе убиеме дваесетина Турци, а оние другите ќе се исплашат, па некои ќе избегаат во Азија, некои ќе испоскокаат во вода.
— Сите вие сте кукавици! — викна избувливиот, и тресна по масата.
— Добро, те молам, еве, се согласувам со твојот план, да се согласиме и сите овде. Добро, тука сме дааесетмина и во најдобар случај секој од нас нека собере уште по десетмина другари, тоа е двесте, па да претпоставиме да се случи — ама добро, може и тоа да биде — секој да убие по двајца Турци во секое место; па на тие двесте нека им се придружат уште толку, на пример; па Турците нека стојат уште толку да ги испотепаме како муви, — па што ќе направиме со тоа?
— Многу.
— Многу, ама лошо за нас. Ќе ги налутиме Турците и султанот, па тогаш гледај каде ќе одиш. Тогаш ќе видам, драги мој, колку ти е мудар предлогот.
— А народот нема да се придружи штом ќе ја види започнатата борба? И ние нема да им легнеме на патот да нè газат Турците, туку ќе се биеме од заседа.
— Народот, народот! … Зборуваш како дете. Не оди тоа така, брате мој! Да се биеш! Убаво, ајде сите да се биеме! А жените и децата да ги обесиме на клинци? Или да ги оставиме Турците да ги печат? Ете, ти имаш деца, па така и друг и трет. Утре ќе загинеш, а семејството?!
— Нема сите да загинат. На тоа не сакам да мислам. Што ќе даде господ!
— Па за што да мислиш?
— Да се бијам, па што сака нека биде!
— Пак зборуваш како дете. Да се биеш, да се биеш, а не мислиш на последиците. Ете, и тоа да ти попуштам; ајде семејствата никој нека не ги чепка, и уште во најдобар случај Турците да спијат еден месец, па ние да собереме и дваесет илјади борци, па со што ќе војуваш потоа?… Камо ти оружје, камо ти барут, куршуми, храна за војниците? Немаме ниту грош, отепани сиромаси, раја. Ниту леб, ни со леб ниту оружје, ни муниција — па да се биеме!
— Ќе се најде кога луѓето ќе се ангажираат! — вели одушевениот.
— Ќе се најде. Убаво, ете, и тоа да си го претпоставиме, иако е неможно. Значи, имаш дваесет илјади војници со добро оружје, имаш топови и добри топџии, имаш храна, муниција, сè. Па што?… Пак ништо. Ќе налета царската војска, па ќе нè прегази за еден ден, и што сме направиле? Зло!… Толку луѓе ќе бидат обесени и набиени на колци, толку семејства ставени под меч, а и тие што ќе останат ќе трпат полоши маки отколку сега. Така ти е тоа; а и инаку од сето тоа нема ништо; туку да се спуштиме ние неколкумина, па или да убиеме некого, или да не убиваме, а Турците ќе нè убијат сите нас, и ќе нè истребат до деветтото колено.
— Па нека загинеме; и вака животот не ни чини!
— Не си ти сам. Ти имаш свое семејство, не припаѓаш ти само на себеси, туку мораш да водиш сметка и за семејството.
— Се разбира: зошто да гинеш лудо, без сигурен успех? Па уште не само да гинеш, туку и да го убиеш своето семејство, за кое мораме да се грижиме! — рече еден.
— Па за тоа не треба ниту да зборуваме! — се јави друг.
— Јас да сум сâм, па да гинам — еднаш ќе се умре; но имам самохрана мајка! — рече трет.
— Море ти мајка, а јас покрај мајка имам и жена и пет деца! — вели четврти.
— Јас имам сестра за која се грижим! — рече петти, — не ми е за мене, туку со таа своја лудост би ја убил и неа.
— Јас имам државна служба, и од тоа ги хранам и старите родители и семејството! Не треба да ме убијат туку само да ми ја одземат таа корка леб што чесно ја заработувам, па убиен сум и јас и моето семејство. А, да се праша човек, зошто е сето тоа? За лудост! Каде се чуло дваесет луќе да почнат војна со гола раја против една царски уредена и силна војска. Подрбро би ми било да го земам револверот, па да се убијам; и тоа е попаметно; барем тогаш не би ми го чепкале семејството! — докажуваше шести.
— И јас, исто така, имам голема причина, поради државната служба.
Еден, пак, рече:
— Јас, навистина, јас сум сам, но и јас, како човек, имам свои лични обврски, кои ми пречат. Својата глава не ја жалам, но за мудра работа, а не лудо да се гине и со тоа да му се нанесе штета на општото дело. На тоа треба да ое работи, во осмислено, трезвено.
— Така е! — одобривме.
— Ве молам, за тоа, нема ни збор, барем во вакови случаи, кога земјиштето не е приготвено. Тоа би значело да подигнуваш покрив, а да немаш куќа. Нема ни еден од нас кому не му е на срце доброто на оваа земја, па токму затоа треба да се работи со план, со организација, постепено, темелно! Тоа е тивка вода, но брегот го рони. Туку, браќа, да го оставиме на страна тоа што е невозможно, па да видиме што може да се стори во овие мачни денови; за сè да се договориме и добро да размислиме за сè — почна да објаснува оној мудриот и претпазливиот.
— Така е! — ги одобривме од сè срце добрите причини на стивнатиот, сериозен човек, полн со искуство и со дипломатски тон.
— Да се крене востание, тоа е голема и крупна работа, но треба да се имаат на ум и да можат да се предвидат сите последици за нашиот народ, без разлика дали се добри или лоши, па точно да се определи: има ли смисла да се фрлат толку жртви, или е подобро и попаметно да се одложи тоа за подобар момент. Па и тоа да се размисли, тогаш кота востанието е приготвувано со десетици години. А сега нека види нашиот почитуван другар што сè треба тука, ако ние мислиме паметно да почнеме:
- Треба да се формира посебен одбор, и во секое место пододбори, кои треба да го подготвуваат и, всушност, да го подготвуваат народот за востание.
- Треба тајно да се собираат пари од народот за да се формира фонд за набавка на оружје и за сите воени потреби; а тоа би била најмалку сума од десетина милиони динари.
- Исто така треба, да се формира за вдовици фонд и за издржување на немоќните деца чии родители ќе загинат во војната. Тој фонд треба да е некаде настрана и во сигурна банка, а мора да изнесува најмалку сто милиони, за да можат вашите пребегани семејства да живеат пристојно во туѓина.
- Да се формираат инвалидски и болнички фонд; и тука треба огромна сума. Некој ќе загуби рака, нога, па да не мора да проси, туку да има од каде да се лекува и пристојно да живее.
- Да се обезбеди пензија за борците, зашто секој борец за пет години може да се прати во пензија: борец во пензија. Не е ни право исцрпен, уморен од воените напори, да умре во беда и сиромаштија туку да оди човекот некаде во туѓина па барем до смртта пријатноо да си поживее.
- Треба да се приготват барем две-три силни соседни држави, кои би ни помогнале во случај да не ни успее потфатот.
- Кога ќе се подготват за прво време добро вооружени и извежбани барем шеесет илјади борци, тогаш во тајност треба да се издаде еден родољубив весник, луѓето добро да се известат.
— Така е — се олушна гласот на мнозинството.
— Е, господа, извинете ме — рече еден трговец — имам работа во дуќанот. Што ќе решите, ќе се согласам.
— Мене стрина ми ми патува со лаѓа, па морам да ја испратам! — реков и го извадив часовникот, та го погледав времето.
— Јас морам жената да ја изведам на прошетка. Извинете ме, а се согласуовам со тоа што ќе го решите! — рече еден чиновник и погледна во часовникот.
— Престанете луѓе. Немојте да си одите додека не утврдиме што ќе правиме со весникот! — се слушна нечиј глас.
— Тоа е лесно. Главно е сите да сме сложни дека кога ќе се направат сите подготовки, кои мудро и со такт ги наброи почитуваниот говорник, треба да се издаде родољубив весник! — реков.
— Така е, така е! — се слушна од сите страни.
— Тогаш да избереме тројца, за сето ова добро да размислат, па и да напишат детална програма за весникот, кој би требало да се вика Борба!
— Крвава Борба! — предложи некој.
— Крвава Борба! — се одѕваа громки гласови од сите страни.
— Значи, тројцата што ќе ги избереме, на идната седница ќе треба да ни поднесат детален план и за правецот на весникот, кој ќе се издаде штом ќе се направат сите оние претпазливи подготовки! — реков — и во тој миг се тргнав и се разбудив.
Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)
Чуден сън
Господи, какво ли не ми идва насън! Без съмнение и другите хора сънуват безумни и глупави сънища, но, изглежда, не ги пишат, докато аз притежавам манията, щом сънувам някакъв интересен сън — писалката в ръка и пиша, за да дам възможност и на другите да се чудят.
Една вечер заспах спокоен, дълбок сън. Сънят ме пренесе във времето от преди сто години, само че това време не беше такова, както аз и всички ние го знаем от историята, а съвсем друго. Сънят ми съвпадаше с тогавашното време единствено по това, че Сърбия като че ли не беше още освободена, а я владеят турците. Имах чувството, като че ли не сънувам, а всичко става наяве. Турците владеят Сърбия; имат министерства, учреждения, власт, чиновници, всичко, ама всичко, както ние днес. Белград — същият, какъвто е сега: същите улици, същите къщи, всичко също, само че на болшинството от магазините и държавните сгради стояха турски фирми и улиците бяха пълни с турци. И ние сърбите, същите, които живеем и днес, се срещаме и поздравяваме с тях.
— Сервус, Юсифе!
— Сервус!
Така поздравяваме турската сиромашия, най-долното съсловие, а ако мине някой от по-видните, особено от властта, падаме на колене, сваляме шапка, навеждаме глава към земята.
А най-чудното е, че в турската полиция има и сърби. За божие чудо, насън това никак не ми изглеждаше странно.
Министри и велможи с чалми, с дълги чибуци, намръщени, минават с лека походка по улиците. Пред тях всички се покланят и правят метани, а те едва удостояват този или онзи с внимание, като да го почукват с чибука по главата и да му позволят да им поблагодари покорно и от все сърце.
Това сме ние същите, сегашните сърби, но като че ли не сме свободни граждани както днес, а рая, която трепери за главата си, за семейството и имота си.
Турците съвсем не ни щадят. Едни от нас арестуват, други окопават в тежки окови, някои преследват, някои изгонват от държавна служба и какви ли золуми не измислят за нас преданата и послушна рая.
От вътрешността на Сърбия непрекъснато пристигат злокобни новини; турците насилствено лишили някого от имота, му, на някого продали за данък и къщата, и двора и му ударили още и петдесет тояги, някого убили, някого набили на кол, някого изгонили от родното му място. Оковават и арестуват кметовете само ако вдигнат глас срещу насилието и назначават други, които помагат на свирепата турска власт; вкарват паидурите си в светите храмове и с камшици бият всеки свещеник, който откаже да помага на турското зло.
— Докога ще понасяме това насилие и тия золуми? — попита ме на улицата един мой добър познат, когото турците бяха пуснали от тъмницата едва преди два-три дни. Той (както го познавам насън) е беден, храбър и решителен човек, но поради лошото си държане към турците е изтърпял и изстрадал много и мнозина от сърбите го отбягват, за да не си навлекат омразата на турците за дружбата си с него.
— Ех, какво да се прави? — процеждам през зъби и се оглеждам на всички страни да видя не слуша ли някой разговора ни.
— Как какво да се прави?! — пита ме той и ме поглежда строго право в очите.
— Ей така, какво може да се направи?
— Да се бием! — казва той.
На мене краката ми се подкосяват, просто се залюлявам от страх и едва изговарям:
— С кого?
— С турците, с кой друг? — пак казва той остро.
Пред очите ми заиграват разноцветни кръгчета и изплашен, без да искам, се отдръпвам назад.
— Ами, ами… а… такова… — започвам да заеквам аз.
— Какво ами, тук няма ами, трябва да се бием и край! — извиква моят познат сърдито, остави ме и замина.
Дълго стоях на това място, вкаменен и учуден. Не можех да се съвзема. В това време дойде друг един от моите добри приятели, поздрави ме и се учуди на моята загриженост, и смущение.
— Какво ти е! — попита той.
Разправих му за разговора си с първия познат.
Той се засмя гласно и ме удари с ръка по рамото.
— Ха-ха-ха-ха!… Не го ли познаваш?… Ха-ха-ха-ха!… Не помниш ли, че той винаги се правеше на три и половина… Какво каза: да се бием!… Ха-ха-ха-ха! Е, хубаво. Значи, не остава нищо, освен вие двамата да обявите война на турското царство! Ха-ха-ха-ха!… Господи, луд човек! — каза ми приятелят и се просълзи от сладък смях.
— Чуден човек — рекох аз.
— Луд, а не чуден. Той се намерил да изправя крива Дрина и да се противопоставя на турците! Луд човек. Каква полза има от това. Арестуваха го, оковаха го, биха го — това му е цялата печалба, а да не говорим за това, че опропасти и себе си, и семейството си. Още се срещат такива фантазьори. Нека да се утешава с това, че още се намират такива като него да му правят компания — забеляза приятелят ми и отново се засмя:
— Ха-ха-ха-ха!… Война на султана и това е! — и пак удари на смях.
И на мен тази работа ми се видя смешна и започнахме да се смеем двамата.
Чудно нещо е сънят. В него, нищо не е точно определено. И което е най-хубаво, на човек всичко му изглежда естествено, действително. Така стана и с мен в този сън.
Намирам се като че ли в Белград, а по същото време и в някакви планини, по хълмове, с хора от народа, а в мрачната просторна, усамотена гора е скрит един хубаво обзаведен, елегантен хотел.
Моят неспокоен и войнствен познат е извикал от всички краища тридесет души видни хора като нас да се уговорим какво да направим срещу турските зулуми. От ден на ден, от час на час турците правеха все по-големи и по-големи злини, така че трябваше сериозно да се загрижим и да размислим какво да се прави в тази обща народна неволя.
Събрахме се ние десетина души в просторната стая на някакъв хотел, само че на чашка меланж, и разговаряхме за обикновени, ежедневни неща, чакайки останалите.
Аз като че ли бях учител в някакво училище и разказвах, че следващия час ще преподавам за Торичелиевите тръби; един търговец разправяше, че турците пазаруват от дюкяна му много повече от сърбите; един пък, не зная какъв беше, разправяше, че вчера ударил котката, си и счупил един много красив бастун. Но каза, че ще го поправи. Един селянин разказва, че свинята му изяжда пилетата и се чудеше човекът какво да прави с нея, защото свинята била добра, от добра порода.
Така разговаряхме, а видните хора, извикани на това важно тайно съвещание, пристигаха един по един.
Пристигнаха още десетина и постояха малко, а след това започнаха да пристигат визитни картички със следното съдържание: „Не мога да дойда поради важна работа. Съгласен съм с всичко, което решите…“ „Възпрепятствуван съм от работа. Съгласен с всичко, което решите!“ „Трябва да ходя при шивача на проба. За днес ме извинете.“ „Съжалявам, че не мога да дойда, защото трябва да ходя на гарата да посрещна леля си. Обади се, че днес пристига с влака.“ И така изтъкваха се безброй важни причини, които пречеха и на останалите видни хора да дойдат на това съвещание.
Когато вече нямаше кого да чакаме, инициаторът на събранието стана и започна с треперещ глас:
— Не дойдоха всички. Не искаха или не посмяха, все едно. И ние двадесетте можем да направим много в двадесет различни краища на нашата страна. Турските зулуми и насилия надминаха всяка мярка. Това не бива и не може да се търпи по-нататък. На никого от нас не е сигурна дори и главата на раменете, а камо ли имотът. Та нима с мълчание, със скръстени ръце и наведена глава да чакаме кога ще дойде ред да се търкулне главата ни по земята или ще презрем честта на нашите семейства и ще предоставим на турците за един живот и едно парче хляб да безчестят нашите дъщери и жени, да рушат църквите ни, да ни бият с камшик по пътя. Или ще трябва да ласкаем още тези зверове и да възхваляваме техните зулуми, за да живеем удобно. А за какво ни е този живот, когато той не може да бъде честен? Защо са ни коприна и злато, ако трябва да загубим вяра и народност, чест и човешки образ? Не, братя, това не може да се търпи повече. Това нещо не може да продължава.
— Не може да продължава!… Глупости. Лесно е да кажеш не може да продължава, но кой те слуша? Какво можеш да направиш? Говориш така, като че ли си руски цар и само да викнеш на турците: „Това вече няма да го бъде“, и те всички ще паднат пред теб на колене. Питам те аз какво можем да направим ти и аз и всички ние? — прекъсна думите му един от нас, отличаващ се с мъдрост и предпазливост.
— Много можем да направим ние и ако поискаме да бъде по-добре, ще бъде по-добре. Нашето желание може завчас да се превърне в повеля.
Замаяни от почуда, няколко видни граждани свиха рамене, загледаха се един другиго с такъв израз на лицето, сякаш се питаха помежду си и си отговаряха взаимно: „Какво става с този човек?“ — „Бог го знае!“ Пак размениха погледи и този път изразът на лицата им казваше: „Луд човек!“
Един от присъствуващите пък, облегнат на стола, седеше срещу него и го гледаше — по-право мереше, отдолу догоре дълго и някак си тъжно, без да говори. Изведнаж отвори очи малко повече, погледна го под око с презрение и пренебрежение и процеди през зъби тромаво и провлечено:
— Хе!… — после обърна глава встрани и с досада започна да почуква с пръсти по масата.
— Уговаряме се! — иронично каза един от ъгъла.
Онзи, който най-много се отличаваше с мъдрост и предпазливост, се дигна и застана пред нашия решителен другар, скръстил ръце на гърдите, започна да го мери отгоре додолу и като човек с опит, който разговаря с безумен младеж, започна:
— Хубаво, моля те, но защо дойдохме тука и какво искаш ти?
— Ние сме дошли тук да се посъветваме, за да сложим един ден край на турската тирания и насилия. Тук ние представляваме най-видните хора на цялата страна и трябва задружно да потърсим лек — отговори му инициаторът на съвещанието с отмерен глас, изпълнен с вяра в доброто.
— Добре, това и ние искаме.
— Като искаме, какво чакаме още? Уж си пазим главите, а ще ги загубим, но след като загубим чест и достойнство! — избухна първият и удари с юмрук по масата така силно, че мнозина се отдръпнаха назад.
— По-добре жив, макар и роб — подхвърли някой.
— Оставете ни най-напред ние да се разберем — внимателно каза той и се обърна към решителния младеж.
— Хубаво, кажи ми, моля те, ти какво мислиш, че трябва да се прави? — хладнокръвно попита той с много тактичност.
— Да се бунтуваме срещу турците. Да вдигнем хората — всеки в своя край, — та и ние тях да убиваме, така и така те нас убиват. Друг изход няма и не може да има!
Едни се засмяха на тези буйни, огнени думи като на детинщина; други боязливо се огледаха около себе си, а някои си направиха злобни, заядливи шеги по повод на този несериозен разговор.
— Добре, казваш да се бунтуваме? — попита предпазливият.
— Да се бунтуваме! — оиговори онзи решително и в очите му светнаха искри.
— С кого да започнеш? Хайде, кажи с кого?
— Аз, ти, този, онзи, ние всички, народът!
— Защо приказваш глупости?… Къде е народът, с кого сй се уговорил?
— С тебе, с тези хора тука.
— Та какво сме ние?
— Как какво сме?
— Така, питам те?
— Хора.
— Да, хора, това виждам и аз, но колко сме ние тук?
— Двадесет.
— Така ми кажи. Двадесет, разбира се, а това не е нищо. Ха-ха-ха!… Двадесет!
— Това е много нещо — прогърмя решителният, — защото ние двадесетте ще унищожим двадесет турни в двадесет различни краища, а всеки от нас може да има поне по трима добри, предани другари, всеки от тях също така може да направи това, което можем и ние. Нека само да започне, после ще се присъединят недоволници и отмъстители, на които и без това е омръзнал животът. Нека да стане погром и клане и каквото даде господ; след като започнат да се развиват, събитията ще покажат сами правия път, по който трябва да тръгнем.
Мнозина му се надсмиваха с презрение, а предпазливите, клатейки глави, го погледнаха под око, сякаш го съжаляваха за такова безумие, и добавиха:
— Проста работа, ние двадесетте ще се втурнем и убием двадесет турци, останалите ще се изплашат. Едни от тях ще избягат в Азия, а другите ще наскачат във водата.
— Всички вие сте страхливци! — извика решителният и удари по масата.
— Добре, ето аз съм съгласен с твоя план и нека бъдат съгласни всички присъствуващи. Хубаво, тук сме двадесет и нека всеки от нас в най-добрия случай да събере още по десетина другари, това са двеста, да предположим, че се случи рядко явление — хайде и това да стане — всеки да убие по двама турци във всяко място; нека към двестате души да се присъединят, да речем, още толкова; нека турците да не се противопоставят и да убием като мухи още толкова — какво ще направим с това?
— Много.
— Много, но за нас само зло. С това само ще разсърдим турците и султана и после иди се оправдавай. Тогава би разбрал, драги мой, колко е мъдро твоето предложение.
— А нима народът няма да се присъедини, когато види, че борбата е започнала? А и ние няма да легнем на пътя, за да ни газят турците, а ще се бием от засада.
— Народът, народът!… Приказваш като дете. Това не става така, брате мой! Да се бием! Хубаво, хайде да се бием всички! А да зарежем ли жените и децата? Да ги оставим на турците да ги изпекат живи? Ето, ти имаш деца, а също така и другите. Утре ще загинеш, а семейството ти?
— Всички няма да загинат. Не искам да мисля за това. Каквото даде господ.
— А за какво да се мисли?
— Да се бием, пък каквото излезе.
— Ти пак говориш като дете. Да се биеш, да се биеш, а не мислиш за последиците. Добре, да кажем, че и тук си прав; хайде, да кажем, семействата ни никой няма да закача и в най-добрия случай турците да заспят за един месец, а ние да съберем дори двадесет хиляди бойци. Но с какво ще воюваме?… Къде ти е оръжието, барут, олово, храна за войниците? Нямаме грош, последни сиромаси сме. Няма и хляб, нито оръжие, нито храна — и хайде да се бием!
— Всичко ще се намери, когато хората се заемат! — каза въодушевеният.
— Ще се намери. Хубаво, хайде да предположим, че и това е така, въпреки че е невъзможно. Имаме двадесет хиляди войници, добро оръжие, имаме топове и добри топчии, имаме храна, запаси и всичко. И какво от това? Пак нищо. Ще нахлуе царска войска и ще ни прегази за един ден и какво ще направим? Само зло!… Колко хора биха отишли на бесилки и набити на кол, колко семейства биха минали под нож. А който оцелее, той би търпял още по-горчиви мъки, отколкото сега. Това е то, а дума да не става, че от това може да излезе нещо, освен няколко от нас да се нахвърлят върху турците и я убили някой, я не, но турците сигурно ще ни избият и ще ни изтребят всички до девето коляно.
— Та нека загинем. И без това животът ни за нищо не е.
— Ти не си сам. Ти имаш семейство. Ти не принадлежиш само на себе си, а трябва да се грижиш и за семейството.
— Разбира се, за какво ти е да загинеш залудо, без сигурен успех? И не само да загинеш, а да погубиш и семейството си, за което трябва да се грижиш — каза един.
— За това не бива и да се говори! — рече друг.
— Ако бях сам, нека да загивам, един път се умира, но аз имам безпомощна майка! — каза трети.
— Море ти имаш майка, а аз освен майка имам жена и пет деца! —рече четвърти.
— Аз имам сестра, за която се грижа — каза пети, — за себе си не мисля, но с моята луда постъпка бих погубил и нея.
— Аз имам държавна служба и от заплатата си храня старите си родители и семейството си! Няма нужда да ме убиват, а само да ми отнемат тази троха хляб, която печеля честно, и тогава сме убити и аз, и семейството ми. И ако ни попита човек за какво правим всичко това? За глупости! Къде се е чуло и видяло двадесет души с гола рая да се вдигнат срещу една подготвена и силна царска войска! По-добре да взема пистолет и да се убия. И това е по-умно, няма поне да ми закачат семейството! — доказваше шести.
Аз също изтъкнах държавната служба като важна причина.
Първият пак каза:
— Аз наистина съм самичък, но и аз като всеки човек имам своите лични задължения, които ми пречат. Не жаля главата си, но за мъдра кауза, а не да се загива глупаво и с това да се нанесе вреда на останалите. Върху това трябва да се работи, но обмислено и предпазливо.
— Така е — съгласни сме.
— Моля ви, за това не може да става и дума, поне при такива обстоятелства, когато почвата не е подготвена. Това би значело да строиш покрив, а да нямаш къща. Между нас няма нито един, на когото да не му лежи на сърцето доброто на тази страна. Именно затова трябва да се работи с план, организирано, постепенно и сигурно. Това е тиха вода, но дълбока. Но, братя, хайде да оставим настрана невъзможното и да видим какво може да се направи в тези трудни дни, да се уговорим и да размислим добре за всичко — започна да обяснява онзи мъдрият и предпазливият.
— Така е — съгласихме се ние от все сърце с хубавите предложения на тихия, сериозен човек, с богат опит и дипломатически тон.
— Да вдигнем въстание, това е голяма и крупна работа, но трябва да се вземат пред вид и да се предвидят всички последици, без оглед дали са хубави, или лоши за нашия народ, и да се определи точно — има ли смисъл да се хвърлят толкова жертви, или е по-добре и по-умно да се отложи за по-благоприятен момент. Това трябва да се обсъди даже и тогава, когато въстанието се подготвя с десетки години. А сега нека нашият уважаем другар да види какво нещо е необходимо, ако мислим да започнем разумно.
- Трябва да се основе специален комитет, а въс всяко място подкомитет, с цел да се подготви, т. е. да възпита народа за въстание.
- Нужно е да се събират тайно пари от народа, за да се създаде фонд за набавяне на оръжие и всички други военни потребности, а за това е необходима сума от най-малко двеста милиона динара.
- Трябва също така да се основе вдовишки фонд и фонд за подпомагане на невръстните деца без родители, загинали във войната. Този фонд трябва да бъде някъде в чужбина и в сигурна банка и да достига най-малко сто милиона динара, за да могат нашите избягали семейства да живеят в чужбина, както се полага.
- Да се основе инвалиден и болничен фонд. И за това трябва грамадна сума. Ако някой остане без ръка, без крак, да не бъде принуден да проси, а да има с какво да се лекува и издържа прилично.
- На бойците да се осигури пенсия, така че след пет години всеки боец да бъде пенсиониран — „боец в пенсия“. Не е справедливо, изтощен, уморен от боеве и напрежение, той да умре в беда и мизерия, а трябва да пътува някъде в чужбина и поне до смъртта да поживее приятно.
- Трябва да се предупредят поне две-три силни съседни държави, които да ни помагат в случай, че не успеем в мероприятията си.
- Когато за първо време се подготвят поне шест хиляди бойци, добре въоръжени и обучени, тогава трябва тайно да започне да се издава един патриотичен вестник, за да се информират добре хората.
— Така е — чуха се гласовете на болшинството.
— Е, господа, извинете ме — каза един търговец, — имам си работа в дюкяна. Каквото решите, съгласен съм.
— На мене стрина ми пътува с кораб и трябва да я изпратя — казах аз, извадих часовника и погледнах колко е часът.
— Аз трябва да изведа жена си на разходка. Извинете ме, аз съм съгласен с това, което решите! — рече един чиновник и погледна часовника си.
— Стойте, хора! Не си отивайте, докато не уточним какво да правим с вестника! — чу се нечий глас.
— Това е лесно. Главното е, че всички сме съгласни, след като се извършат приготовленията, които мъдро и тактично изброи уважаемият оратор, да се започне издаването на патриотичен вестник — казах аз.
— Така е, така е! — извикаха от всички страни.
— Тогава да изберем трима, които да обмислят добре всичко, също така да напишат подробна програма за вестника, които би трябвало да се нарича „Борба“!
— „Кървава борба“! — предложи някой.
— „Кървава борба“ — отекнаха гръмки гласове от всички страни.
— Прочее тези трима, които ние ще изберем впоследствие, ще ни предложат подробен план и насока на вестника, който ще започнем, щом като се извършат всички предпазни приготовления — казах аз, стреснах се и се събудих.
Източник: Доманович, Радое, Избрани сатири и разкази, Народна култура, София 1957. (Прев. О. Рокич)
Крали Марко за втори път между сърбите (1/5)
Повече от петстотин години се оплаквахме ние, сърбите: „Ох леле, Косово!“, „Тъжно наше Косово!“, „Леле, Лазо![1]“. Плачехме ние така и се заканвахме през плач на душманите: „Ще направим тъй, ще направим инак.“ Плачехме юнашки и заплашвахме, а душманинът се смееше. По едно време в яда си се сетихме за Марко и започнахме да го зовем да стане от гроба, за да ни защити и да отмъсти за Косово. Така днес, така утре, така всеки час и за що било и не било: „Стани, Марко!“, „Ела, Марко!“, „Виж, Марко, сълзите ни!“, „Леле, Косово“, „Какво чакаш, Марко?“ — че стигнахме чак до безобразничене. Напие се някой в механата и като си похарчи парите, стане му жално за Косово, обхване го някакво героично чувство и започне веднага: „Ох, къде си сега, Марко?“ И това не беше, братко, за ден-два, а продължи повече от петстотин години. На Косово се събра вече цяла река сръбски сълзи, а Марко се въртя в гроба си, обръща се и най-сетне и на него, покойника, му омръзна.
И един ден той отиде направо пред божия престол.
— Какво има, Марко? — пита го добродушно господ.
— Пусни ме, господи, да видя какво правят долу онези мои слепци. Омръзнаха ми тяхната олелия и постоянно вайкане.
— Ех, Марко, Марко — въздъхна господ, — зная аз всичко; ако можеше да им се помогне, аз пръв щях да им помогна.
— Върни ми, господи, само Шарколията и оръжието и ми дай старата сила, па ме пусни да се опитам да направя нещо.
Господ сви рамене и поклати загрижено глава.
— Върви, щом искаш — каза той. — Но няма да излезе нищо добро от тая работа.
И изведнаж, като по чудо, Марко се озова на земята заедно със своя Шарколия.
Обърна се той, разгледа околността, но никак не можеше да разбере къде е. Гледа Шарколията. Да, същият Шарколия! Гледа боздугана, сабята, най-после огледа и дрехите си. Всичко е същото, няма съмнение. Хвана меха. И той е налице, пълен с вино; тук са и провизиите. Всичко го уверява, че той е онзи, предишният Марко, но съвсем не може да се ориентира къде е. Понеже му бе трудно да реши какво да предприеме сега на земята, той първо слезе от Шарколията, върза го за едно дърво, свали меха и започна да пие вино, та да размисли, дето се казва, на спокойствие по-добре върху всичко.
Пие Марко и се оглежда няма ли да види някой познат. В това време край него профуча един човек на велосипед и изплашен от чудния кон на Марко, от дрехите и оръжието му, започна да кара колкото може по-бързо и все се обръщаше да види колко се е отдалечил от опасността. А Марко пък най-много се изплаши от тоя чуден начин на пътуване и помисли, че това е някакъв призрак, но все пак реши да започне бой с това чудовище. Изпи още един леген вино и очите му кръвясаха; даде един леген и на Шарколията, хвърли меха на тревата, смъкна самур калпак над очи и яхна Шарколията, който също гледаше на кръв. Страшно се беше разлютил юнакът и каза на Шарколията:
Ако ми го, Шарко, не достигнеш,
Шарко ле, краката ти ще счупя!
Щом чу такава грозна закана, от каквато на оня свят бе вече отвикнал, Шарколията хвръкна както никога дотогава. Лети той и с коленете си бърше праха по шосето, а стремената му се влачат по земята. Бяга и онзи пред Марко, сякаш има криле, и току се обръща. Гониха се така пели два часа и нито онзи може да избяга, нито Марко да го догони. Както се гонеха, двамата стигнаха до някакъв хан. Марко се изплаши да не му избяга непознатият в някой град, а му беше и омръзнала вече тая гонитба, та се сети за боздугана. Извади го и викна сърдито:
Вила да си, че криле да имаш,
вили тебе да са те кърмили,
че да бе побегнал още лани,
бързи Марко днеска би те хванал!…
Викна това и размаха боздугана, па го хвърли.
Улучен, онзи падна, но и земята не го дочака жив. Марко довтаса до него, извади сабята, па отряза главата му и я сложи в зобницата на Шарколията. Пеейки, той се отправи към хана, а онзи остана да рита край дяволската машинка. (Забравих да кажа, че Марко и нея насече със сабята си, със същата оная сабя, що са я ковали трима ковачи с трима помощници и за една седмица я направили толкова остра, че да може да сече камък, дърво, желязо — с една дума, всичко.)
Пред хана пълно със селяни. Като видяха те какво става и като съгледаха сърдития Марко, писнаха от страх и се пръснаха, кой където му видят очите. Остана само ханджията — тресе се от страх като в силна треска, краката му треперят, очите му изпулени, пребледнял като мъртвец.
Ой те тебе, незнайни, юначе,
чий са тия чисти бели двори?
Незнайният юнак пелтечеше от страх и обясни с голяма мъка, че това е хан и че той лично е ханджията. Марко каза кой е, откъде е, че е дошъл да отмъщава за Косово и да убие турския султан. Ханджията разбра само думите: „Да убия султана“, и все повече го дострашаваше, колкото повече Марко разказваше и разпитваше кой е най-прекият път до Косово и как ще стигне до султана. Говореше Марко, а онзи трепереше от страх и в ума му само едно: „Да убия султана.“ Най-после Марко ожадня и заповяда:
Ой, ханджио, донеси ми вино,
да угася лютата си жажда,
че е жажда гърло пресушила!
При тези думи Марко слезе от Шарколията, върза го пред хана, а ханджията отиде да донесе вино. Върна се оттам, носейки на подноса малка чаша от децилитър. Ръцете му трепереха от страх, виното се плисна от чашата и така той пристъпи към Марко.
Като видя тази малка, мизерна, почти разсипана чаша, Марко помисли, че онзи се шегува с него. Силно се разсърди и удари ханджията е длан по бузата. Удари го така леко, че му разкърти три здрави зъба.
Оттук Марко яхна отново Шарколията и продължи нататък. В това време ония селяни, които бяха избягали, хукнаха направо в околийското, в полицията, да обадят за страшното убийство, а писарят изпрати телеграма до вестниците. Ханджията сложи студен компрес на бузата си, яхна коня и отиде при лекаря, за да вземе свидетелство за тежко нараняване. След това отиде при адвоката, той го разпита подробно за всичко, взе му парите и написа углавна тъжба.
Околийският началник нареди веднага на един писар да вдигне заедно с няколко въоръжени жандарми потеря за залавянето на престъпника и да изпрати телеграма по цяла Сърбия.
На Марко и насън не му минаваше какво му се готви и че вече са подадени две-три страшни тъжби, „надлежно обгербвани“ и с цитати от параграфите за убийство, за тежко нараняване, за обида; след това за „преживян страх“, „изтърпени болки“, „разноски за лекуване“, „еди-колко си обезщетение за прекъсване работа в хана, денгуба, писане на тъжби и такси“. А за разпространяване на обезпокояващи слухове за убийство на султана бе съобщено веднага с шифър на министерството и оттам дойде бърз отговор: „Веднага да се хване този скитник и да се накаже най-строго съгласно законите. Занапред да се следи най-внимателно такива случаи да не се повтарят, тъй като това изискват интересите на нашата страна, която сега поддържа приятелски отношения с турското царство.“
С мълниеносна бързина се разнесе надалеч слухът за страшния човек с чудните дрехи и оръжие и с още по-чуден кон.
От онзи хан Марко се упъти по шосето. Шарколията вървеше бавно, а Марко, облегнат с ръце на седлото, се чудеше как всичко тук се е променило: и хората, и обстановката, и обичаите, всичко, всичко. Тежко му бе, че е станал от гроба. Няма ги вече ония стари другари, няма с кого да пие вино. Хората работят по околните ниви. Слънцето припекло, та мозъкът ти да заври, селяните се навели, работят и мълчат. Той спира край шосето, вика ги, с намерение да попита някого за Косово. Щом го зърват, селяните писват от страх и се пръскат из нивите кой накъде свари. Срещне някого на пътя, човекът се стъписа и спре като вцепенен, изблещи от страх очи, озърне се наляво и надясно и се втурне като луд през хендеците и сговорите. Колкото повече Марко го вика да се върне, толкова по-бързо оня бяга. Разбира се, всеки от изплашените тича право в канцеларията на околийското управление и се оплаква за опит за „убийство“. Пред зданието на околийското се бе насъбрал толкова много народ, че не може да се мине. Пищят деца, плачат жени, вълнуват се мъжете, адвокатите пишат тъжби, пращат се телеграми, обикалят полицаи и жандарми, в казармите свирят тревога, бият камбаните, в църквите се отслужват молебени, да се отърве народът от това нещастие. Разпространил се е слух сред народа, че Крали Марко бил вампирясал и това е хвърлило в ужас и полицаите, и жандармите, дори и самите войници. Къде ще се биеш, братко, с живия Марко, а камо ли като е станал вампир.
[1] Лазар Хребелянович — последен сръбски владетел преди косовския разгром на сръбската държава, загинал в Косовскня бой. В 1389 година сърбите претърпели поражение в битката срещу турците на Косово поле.
Радоје Домановић 