(Претходен дел)

Марко влезе, се смеша со мноштвото луѓе и седна на крајот од една столица, за да не паѓа в очи со неговиот голем раст.

Имаше преполно луѓе, а сите беа раздразнети од пламениот говор и од дебатата, та Марко никој и не го забележа.

На почесното место-трибина, и на неа маса за претседателството и една масичка за секретарите.

Целта на собирот беше да се донесе резолуција со која ќе се осуди варварското однесување на Арнаутите на Косово, па и во цела Стара Србија и Македонија, и зулумите што Србите ги трпат од нив и на своето родно огниште.

При овие зборови, кога зборуваше претседателот, објаснувајќи ја целта на собирот, Марко се преобрази. Очите му светнаа со страшен пламен, му затрепери целото тело, тупаниците, готови за бој, почнаа да му се стегаат, а забите да му чкртаат.

„Одвај најпосле ги најдов вистинските Срби што ги барав. Овие мене ме викале!…“ си помисли Марко весел и уживаше од сознанието колку ќе ги израдува кога ќе им се јави. Се вртеше на столицата од нестрпливост, така што за малку таа што не се испокрши, сета. Но не сакаше веднаш, го чекаше најповолниот момент.

— Има збор Марко Марковиќ! — објави претседателот и удри во ѕвончето.

Сите молкнаа за да го слушнат најдобриот говорник.

— Господа и другари! — почна тој. — Непријатно е за нас, но самите околности, самото чувство ме тера да го почнам својот говор со стиховите од Јакшиќа:

„Ние Срби не сме, ние луѓе не сме! …
Та да сме Срби, — та да сме мажи,
та да сме браќа, — ох боже мој!
Зарем пак така од Авала сина
би гледале ледено в огнен час?
Зарем пак така, — ох браќа драги
Зарем пак така би ве презреле вас?!“

Настана молк. Никој не дишеше. Тишината само за миг ја прекина чкртањето на Марковите заби и чкрипењето на онаа столица на која седеше тој, та многумина околу него го погледнаа со гнев и со презир што ја расипува таа света патриотска тишина.

Говорникот продолжи:

— Да, другари, страшен прекор од големиот поет на ова наше меко колено… Изгледа, навистина, како да не сме ни Срби, ни мажи! Ние мирно гледаме како паѓаат секој ден по неколку српски жртви од крвавиот арнаутски анџар, гледаме како се палат српските куќи во престолнината на Душана, како се обесчестуваат српски ќерки, и народот трпи, најмногу тука, во краиштата каде што беше старата српска слава и господство. Да, браќа, од тие краишта, па и од Прилеп, родниот крај на нашиот најголем јунак Кралчето, слушате ропски воздишки и ѕвечкање на синџири, кои бедниот Марков потомок сè уште ги влече; а Косово тажно и сега уште секој ден се залева со српската крв, уште ја чека одмаздата, уште жеднее по непријателската крв, што ја бара праведната крв на Лазар и на Обилиќ. Ние и денеска над тоа тажно разбоиште, над тие свети гробови на нашите џин-витези, над тоа поле на славата на бесмртниот Обилиќ, можеме да јачнеме, заедно со она тажно јачење од гуслите, што народот го испрати со песна, во која нашиот голем јунак Марко Крале, како претставник на народната тага, лее солзи од очите и зборува:

„Леле, здраво, ти Косово рамо,
Што те снајде, тажно што дочека! …“

На Марко при овие зборови му се истркалаа солзи како ореви, но не сакаше да се јавува. Чекаше да види што ќе стане понатаму. А во душата му дојде толку мило, што ги заборави и им прости за сите маки што дотогаш ги претрпе. За еден ваков миг би ја дал и својата руса глава од рамењата. Беше готов да појде на Косово, ако треба и да биде заробен.

— Овие зборови секој Србин го каснуваат за срце, тука со Марко плаче сиот наш народ; но освен тие благороднички солзи на големиот наш витез, ни треба нам уште и мишката на Марко Крале и на Обилиќ! — продолжи сè попламено говорникот.

Марко, крвав во очите, со страшен поглед, скокна, и со стегнати тупаници, дигнати над главата, јурна кон говорникот како разјарен лав. Многумина истурка и изгази со нозете, та настана лелекање. Претседателот и секретарите си ги покрија лицата со рацете, и од страв се испикаа под маса, воодушевените Срби нагрвалија на вратата со страшни, очајни викотници.

— Пооомооош!

Говорникот пребледе, нозете му потклекнуваат, се тресе како од треска, погледот му се вкочани, усните му помодреа; се напиња да си ја проголта плунката, па си го истегна вратот и подзамижа. Марко стигна до него и замавта со рацете горе над неговата глава, а викна со страшен глас:

— Еве го Марко, не плашете се, браќа!

Говорникот го облеа пот, во лицето стана модар, се заниша и падна како свеќа.

Марко се тргна назад, се загледа во оној онесвестен бедник, ги спушти рацете, и со израз на необично чудење се обѕрна околу себе. Дури сега се скамени од чудо, кога виде како Србите се заглавија на вратата и прозорците и викаат очајнички: — Поомоош! Полиција!… Злосторннк!

Марко, папсан од чудење, се спушти на една столица и си ја стави главата меѓу своите влакнести, јадри раце.

Сега му беше најтешко; зашто, по толку силната надеж во сигурен успех и по толку воодушевување, настана, одеднаш, неочекуван пресврт на ситуацијата.

Долго време седеше Марко така, во истата положба, не мрднувајќи се, како окаменет.

Малку по малку, почна да стивнува лелекањето, та наместо онаа страшна викотница од пред малку, настана мртва тишина, во која убаво можеше да се чуе доста тешко дишење на онесвестениот говорник, кој почна полека и да си доаѓа на себе. Таа чудна, неочекувана тишина, направи претседателот на собирот, потпретседателот и секретарите полека малку — по малку да ги подигнат своите глави, исплашени и претпазливи. Сите се гледаат преплашени еден со друг, со чуден прашален израз на лицата: „Што е сето ова, да видел господ?!“ Потоа, со уште поголемо чудење, почнаа да разгледуваат сè околу себе. Салата речиси се испразни, само сега однадвор ѕиркаат многу родољубиви глави низ отворената врата и низ прозорците. Во салата Марко, како камен, седи на столот, со лактите на колената и со главата потпрена на рацете. Не мрднува, не му се слуша ни дишењето. Изгазените со лазење се довлечкаа надвор по друтите, а онесвестениот говорник се созема полека, гледа и тој плашливо околу себе, се прашува, гледа во претседателот и во секретарите, па и тој во нив, и тие во него, небаре со чудење, во стравот, се прашуваат еден со друг: „Што се случи ова со нас? Дали навистина останавме живи?!“ Со најголемо чудење погледите на сите се задржуваат на Марко, а потоа пак меѓусебе си разменуваат погледи, кои со изразите на лицата како да се прашуваат и да си одговараат: „Кое е ова страшило?!… Што да се прави?! Не знам!“

Оваа неочесувана тишина и на Марко влијаеше да ја крене главата. И на неговото лице беше речиси истиот израз на чудење: „Што е ова, што стана вака, одеднаш, ако знаете за бога, браќа мои?!“

Најпосле, Марко, нежно, меко, колку што можеше тој тоа да го стори, му се обрна на говорникот, со поглед полн со милост.

— Што ти стана, брате слатки, та што падна?…

— Ме удри со тупаници! — му рече овој прекорно и се пофати со рацете по темето.

— Не те ни допрев, жими вишниот Бог и свети Јован! Ти убаво зборуваше и рече дека на Србите им треба Марковата десница, а јас сум тој Крали Марко, па само ти се јавив; но ти се исплаши.

Сите присутни уште повеќе се збунија и почнаа да отстапуваат од Марка.

Марко сега им раскажа што го натера да го измоли Бога да го пушти да дојде меѓу Србите, и што се му се случи, и какви маки претрпе, како му ги зедоа оружјето и облеката и мешината, и како му пропадна Шарко влечејќи трамвај и вртејќи долап кај бавчанџијата.

Сега говорникот малку се поврати, па рече:

— Е, брате, баш будалштилак си направил!

— Ми здодеа вашето лелекање и непрестајно викање. Се превртував во гробот, се превртував повеќе од пет века, па и не можеше веќе да се трпи!

— Ама, тоа така, во песните се пее, брате слатки! Само така се пее. Ти не знаеш за поетиката!

— Убаво, те молам, се пее, но така и зборувавте; ете, ти, такму сега исто така зборуваше!

— Немој да си простодушен, брате, те молам, не е сè така како што се зборува. Тоа така се зборува за да биде стилот поубав, понакитен! Се гледа дека не знаеш ни за реторика. Ти си старински човек, брате слатки, па не знаеш многу работи! Науката, драги мој, далеку дотера. Зборувам, се разбира; но треба да знаеш, дека според правилата на реториката, говорникот треба да има убав, китест стил, да умее да ги воодушеви слушателите, да спомене и крв и нож и анџар и ропски синџири и борба!

Сето тоа е само за убавината на стилот, а никој не мисли сериозно, како тебе, дека треба веднаш да се засукаат ракавите, па ајде, удри вистински. Исто така и во песните се уфрла фраза: „Стани, Марко…“ и така натаму, но тоа е поради убавината… Не разбираш, брате, глупаво си направил, се гледа дека си прост човек од стар ков! Сè уште ги примаш зборовите со буквалното значење, а не знаеш дека литературниот стил настанува дури со појавата на трооите и фигурите.

— Па што да правам, сега? Ниту Бог ме повикува назад, ниту овде можам да опстанам.

— Навистина незгодно! — се вмеша претседателот, како загрижен.

— Многу незгодно! — му рекоа со истиот тон и другите.

— Шарко ми е кај еден селанец на исхрана, облека и оружје немам, а ми се потрошија и парите — рече Марко во очај.

— Многу незгодно! — повтори секој од присутните по еднаш.

— Кога би имал добри жиранти, па некако да земете пари на меница! — рече говорникот.

Марко ништо не разбра.

— Имате ли добри пријатели овде во ова место?

— Немам овде никого, до бога.
Го немам овде ни побратимот свој,
Побратимот Милош Обилиќ
Побратимот Милан Топлица
Побратимот…

Сакаше Марко уште да реди, но говорникот го прекина:

— Доста се двајца; не треба повеќе.

— Туку нешто се мислам… — почна претседателот замислено, важно, и застана, триејќи си го челото со раката, а по кратко молчење му се обрна на Марко со прашањето:

— Писмен ли си?… Умееш ли да читаш и да пишуваш?

— Умеам и да читам и да пишувам — вели Марко.

— Се мислам, како би било некако да поднесеш молба за некаква службичка. Би можело некаде да те постават за практикант.

Одвај Марко успеа да разбере што е тоа практикант, и на крајот на краиштата, се соглаои, зашто му рекоа дека годишно ќе добива по шеесет — седумдесет дукати, а тој, јунакот, немаше пари, ниту динар.

Му напишаа молба, му дадоа половина динар за марка и половина динар за него да му се најде за во невола, ако случајно го снајде некоја невола, и го упатија во министерството на полицијата да ја предаде молбата.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Така помина првиот ден, a со ист успех поминаа уште неколку дена. Ништо од поголема важност, само некои поситни пречки: ќе се струполат во ендек, во дол, ќе удрат на плет, на капини, на трње, ќе си ја скршат по неколку души од нив ногата или раката, ќе си ја дупне по некој главата, но сите тие маки се истрпуваат. Некои старци пропаднаа, но тие и беа стари. „Ќе изумреа и дома да седеа, а камоли на пат!“ — рече говорникот, та ги охрабри луѓето да одат понатаму. Неколку помали деца од една-две години пропаднаа, но си го стегнаа срцето родителите, зашто така сакал господ, а и жалоста е помала колку се децата помали. „Тоа е помала жалост, а да не даде господ родителите да дочекаат да си ги загубат децата, кога ќе стасаат за мажење и за женење. Кога е така судено, подобро што побргу, зашто помалку ќе има и жалост!“ — ги тешеше пак говорникот. Многумина криват и се гегаат, некои завиткале шамии преку главата и ставиле студени облоги на џумките, некои си ја носат раката во шамија: сите се испокинале, се исподрпале та партали им висат од алиштата, но сепак, се оди среќно понатаму и понатаму. Сето тоа би го истрпувале полесно, но и гладот ги мачеше честопати. Но, се мора напред.

Еден ден се случи нешто поважно.

Водачот оди напред, со него најрешителните двајца помалку. За нив не се знае кај се. Општо е мислењето дека извршиле предавство и побегнале. Еднаш дури истиот говорник и говореше за нивното срамно предавство. Малкумина се оние што сметаат дека луѓето се пропаднати по патот, но молчат и не си го кажуваат мислењето за да не се плаши народот), па после со ред другите. Наеднаш се покажа грозно голем и длабок каменит дол — вистински амбис. Брегот толку стрмен што човек не смееше ни да зачекори напред. И решителните застанаа и го погледнаа водачот. Тој, со наведната глава, намуртен и замислен, молчи и решително чекори напред, тупкајќи со стапот пред себеси, де лево, де десно, по својот познат обичај, а тоа, како што велат многумина, го правеше уште подостоинствен. Тој никого не погледна, ништо не рече, на неговото лице никаква промена, ни трага од страв. Сè поблиску кон амбисот. Дури и оние најхрабрите станаа во лицето бледи како крпа, а никој не смее ни збор да му забележи на умниот, остар и решителен водач. Уште два чекори, па водачот е во амбисот. Во смртен страв, со ококорени очи, се тргнаа сите, а најрешителните тукушто да го задржат водачот, па ако треба и нека згрешат во дисциплината, а тој при тоа зачекори еднаш, двапати, и се струполи во долот.

Настана забуна, олелија, врева, завладеа страв. Некои дури почнаа да бегаат.

— Стојте, кај сте се затрчале, браќа! Зар така се држи дадениот збор? Ние мораме напред по овој мудар човек, зашто тој знае што прави; не е сигурно будала да се упропасти себеси. Напред по него! Ова е најголемата, но можеби и последната опасност и пречка. Кој знае дали уште тука зад тој дол нема некаква прекрасна плодна земја што ја одредил господ за нас. Напред само, оти без жртви нема ништо! — Така изговори тој говорникот и направи два чекори напред, та го снема во долот. По него најрешителните, a пo нив јурнаа сите.

Олелија, стенкање, тркалање, јачење по стрмниот рид на тоа грозно јамиште. Човек би се заколнал дека никој жив, а камоли здрав и неповреден, не може да излезе од тој амбис. Но тврд е човечкиот живот. Водачот имаше ретка среќа, и се задржа при паѓањето, како и секогаш, на некој џбун, та не се уби, ами успеа да се извлечка пополека и да излезе на ридот.

Додека се разнесуваа долу пискотници и лелеци, или се слушаше подмолно стенкање, тој си седеше неподвижен. Молчи само и мисли. Некои долу изудирани и разлутени почнаа и да пцујат, но тој ни на тоа не обрнуваше внимание. Оние што се истркалаа посреќно и што се запреа некаде на некој џбун или дрво, почнаа со мака да излегуваат од долот. Некој си ја скршил ногата, некој раката, некој си ја исчукал главата, та крв му го облеала лицето. Како кој, но никој здрав освен водачот. Го гледаат стушено, напреку и стенкаат од болка, а тој ни глава не крева. Молчи и мисли како секој мудрец!

Помина уште време. Бројот на патниците сè помал и помал. Секој ден ќе однесе по некој; некои го напуштаа таквиот пат и се враќаа назад.

Од голем број патници останаа уште дваесетина. На секого очајанието и сомневањето му се гледа на коскестото, изнемоштено од напор и глад лице, но никој ништо повеќе не говори. Молчат како и водачот и одат. Дури и оној пламениот говорник мавта очајно со главата. Тежок пат беше тоа.

Од ден на ден и од овие почна да се намалува бројот, и останаа десетина другари. Лицата им се уште поочајни, a пo целиот пат наместо разговор се слуша офкање и јачење.

Сега беа повеќе накази отколку луѓе. Одат на патерици, си ги обесиле рацете на шамиите што им се врзани околу вратот. На главата цел куп преврски, облоги, тифтици. Дури и да сакаа да принесуваат нови жртви, не можеа, зашто на телото речиси и немаше место за нови рани и модрини.

Ја изгубија веќе и верата и надежта и оние најважните и најтврдите, но сепак одат понатаму, тоест се движат на некој начин со тешки напори при офкање и стенкање од болка. Па и што ќе прават кога назад не се може. Зар толку жртви, па сега да го напуштат патот?!

Се смрачи. Гегаат така на патерици, кога погледнуваат, а водачот го нема пред нив. Уште по еден чекор, па сите пак во дол.

— Оф, ногата! … Оф, мајко моја, раката! … Оооф! — се разнесе офканица, а потоа само гргорење и стенкање. Еден подмолен глас го пцуеше дури и славниот водач, па молкна.

Кога се раздени, а водачот си седи пак така исто како што си седеше и оној ден кога го избраа за водач. На него не се забележуваат никакви промени. Од долот се измолкна оној говорникот, a пo него уште двајца. Разгледаа околу себе така нагрдени и крвави, да видат колку останале, но беа само уште тројца. Смртен страв и очајание ја исполни нивната душа. Месноста непозната, планинска, гол камен, а пат никаде. Уште пред два дена поминаа преку патот и го оставија. Водачот така водеше.

Помислија за многуте другари и пријатели, за оние бројни роднини што пропадна на тој чудотворен пат, и ги фати една тага посилна од болката во осакатените екстремитети. Ја гледаа со своите сопствени очи својата сопствена пропаст.

Говорникот му пристапи на водачот и почна да говори со изнемоштен, растреперен глас, полн со болка, со очајание и горчина:

— Каде ќе одиме?

Водачот молчи.

— Каде нè водиш и каде нè доведе? Ние ти се доверивме заедно со своите семејства, и тргнавме. по тебе оставајќи си ги куќите и гробовите на нашите предци, само за да се спасиме од пропаста во оној неплоден крај, а ти уште повеќе нè упропасти. Двесте семејства поведовме по тебе, a сега преброј нè да видиш уште колку сме останати.

— Па зар не сте сите на број? — процеди водачот не кревајќи си ја главата.

— Ама како прашуваш така? Крени ја главата, погледни, преброј колку сме останати на овој несреќен пат. Погледни какви сме и ние што останавме. Подобро и да не останевме отколку да сме вакви накази.

— He можам да погледнам! …

— Зошто!

— Слеп сум!

Настапи молк.

— Попат ли си го загуби видот?

— Јас слеп и сум се родил.

Тројцата очајно си ги наведнаа главите.

Есенскиот ветер страшно фучи низ планината и ги разнесува овенатите лисја; по планините се спуштила магла, а низ студениот, влажен воздух шушкаат гавранови крила и се разнесува зловешто гракање. Сонцето е скриено зад облаците што се тркалаат и јурат забрзано некаде далеку, далеку.

Тројцата се загледаа во смртен страв.

— Каде ќе одиме сега? — процеди едниот со гробовен глас.

— He знаеме!

 

Извор: Домановиќ, Радоје, Сатири, Македонска книга, 1970. (Прев. Александар Ежов)