(папярэдняя старонка)

Так прайшоў першы дзень, а за ім і яшчэ некалькі з такім жа поспехам… І нічога важнага не адбылося, дробязі ўсё: зваліліся ў роў, з’ехалі пад адхон, наляцелі на пляцень, заблыталіся ў зарасніках ажыны і дурнушника, у некаторых паламаныя рукі і ногі, у іншых разбітыя галовы, але ўсё пакуты пераносяцца стойка. Загінуў сёй-той са старых, але ім паміраць і без гэтага час прыйшоў. «Памерла б усё роўна і дома, а ў дарозе тым больш», – заўважыў тое самае прамоўца, падбадзёрваючы народ і заклікаючы ісці далей. Загінула і некалькі малых, па годзіку, па два, але бацькі змацавалі сэрца, – на тое, відаць, божая воля, ды і гора менш, калі дзеці маленькія. «Гэта яшчэ што за гора, а бывае, не прывядзі бог, губляюць бацькі дзяцей, калі б ужо ў пару іх жаніць ці замуж аддаваць. Лепш раней, калі ўжо так наканавана, лягчэй ўсё ж!» – супакойваў усё той жа прамоўца. Многія кульгаюць і ледзь плятуцца, іншыя абвязалі хусткамі галавы і мокрыя анучы прыклалі да гузоў на лбе, у некаторых рука на перавязі; усе абадралі, адзенне вісіць жмутамі, аднак ідуць, шчаслівыя, усё далей і далей. І яшчэ лягчэй бы гэта пераносілі, калі б не мучыў іх голад. Аднак трэба ісці наперад.

Але аднойчы здарылася нешта больш важнае.

Правадыр ідзе наперадзе, за ім адважныя; дваіх, праўда, ужо не хапае сярод іх. Дзе яны – невядома. Па агульным меркаванні, здрадзілі і збеглі. Неяк згадаў пра гэта і той прамоўца, кляймуючы іх за ганебную здраду. Некаторыя – такіх няшмат – мяркуюць, што і яны загінулі ў шляху, але сваё меркаванне не выказваюць, каб не палохаць народ. За храбрацоў вынікаюць і ўсе астатнія. Раптам перад імі раскрылася велічэзная, бяздонная прорва, сапраўдная бездань. Камяністыя краі яе настолькі стромыя, што страшна і крок ступіць, спыніліся і самыя адважныя, запытальна гледзячы на ​​правадыра. Ён маўчыць, апусціўшы галаву, нахмурыўшыся, і смела крочыць наперад, звыкла удараючы палкай то справа, то злева, што, на думку многіх, надае яму яшчэ больш годнасці. Ён ні на каго не глядзіць, нічога не кажа, на яго твары ніякіх пераменаў, ні ценю страху. Бездань ўсё бліжэй. Нават і тыя, адважныя з адважных, збялелі як палатно, але мудрага, знаходліваму і адважнаму правадыру ніхто не адважваецца пярэчыць і словам. Яшчэ два кроку – правадыр над самай прорвай. У смяротным жаху, з шырока расплюшчанымі вачыма, усё і падаліся назад, а адважны, забыўшыся пра дысцыпліну, ледзь было ўжо не спынілі правадыра, але не паспелі; ён ступіў раз, ступіў другі і сарваўся ў прорву.

Наступіла замяшанне, пачуліся галашэнне, крыкі, усіх ахапіў страх. Некаторыя нават пусціліся наўцёкі.

– Спыніцеся, куды бяжыце, браты! Хіба так трымаюць слова? Мы павінны ісці наперад за гэтым мудрым чалавекам, які ведае, што робіць, не шалёны ж ён, каб губіць сябе. Наперад, за ім! Гэта найвялікшая, але, магчыма, і апошняя цяжкасць на нашым шляху! Хто ведае, можа быць ужо тут, за гэтай прорвай, тая дзівосная, урадлівая зямля, якую бог прыгатаваў для нас. Толькі наперад, без ахвяр нічога не дасягнеш! – так сказаў усё той жа прамоўца і, зрабіўшы два крокі, знік у прорвы. За ім ступілі тыя, адважныя, а за імі кінуліся ўсе астатнія.

Крыкі, стогны. Людзі кулём коцяцца ўніз. Дзе тут застацца цэлым, можна паклясціся, што ніхто жывым з гэтай бездані не выберацца. Але жывучы чалавек. Правадыру на рэдкасць пашанцавала: падаючы, ён зачапіўся за нейкі куст і здолеў паволі выбрацца наверх без найменшых пашкоджанняў.

Пакуль там, унізе, раздаваліся крыкі, крыкі і глухія стогны, ён сядзеў нерухома. Толькі маўчаў і думаў. Некаторыя знявечаныя пачалі ў лютасьці праклінаць яго, але ён не адгукнуўся і на гэта.

Тыя, каму пашчасціла, скочваючыся ў прорву, ухапіцца за куст або за дрэва, з цяжкасцю выбіраліся цяпер наверх. Гэты зламаў нагу, той руку, у трэцяга разбіта галава, і кроў залівае яму твар, – усё ў агульным пацярпелі, толькі правадыр застаўся цэлым. Пазіраюць на яго коса, з нянавісцю і стогнуць, ад болю, а ён хоць бы галаву падняў. Маўчыць і думае, як ўсякі мудрэц!

–

Прайшоў яшчэ некаторы час. Людзей станавілася ўсё менш. Кожны дзень выносіў каго-небудзь; іншыя кідалі гэты шлях і вярталіся назад.

Ад шматлікага натоўпу засталося чалавек дваццаць. Адчай і сумнеў на тварах усіх змардаваных ад напружання і голаду, але ўсе маўчаць. Маўчаць, падобна правадыру, і ідуць. Нават і той палымяны прамоўца журботна калыхае галавой. Цяжкі гэта быў шлях.

З кожным днём адсяваліся і гэтыя некалькі, засталося ўсяго з дзесятак. На тварах поўны адчай, чуюцца толькі стогны і крыкі.

Гэта ўжо не людзі, а знявечаныя калекі. Кульгаюць на самаробных мыліцах, рукі падвешаныя на хустках, падвязаных вакол шыі. На галовах цэлыя копы павязак, прымочак, абмотак. Цяпер, калі б нават хацелі пайсці на новыя ахвяры, яны не змаглі б гэтага зрабіць, бо на целе ў іх не засталося ніводнага жывога месца.

Страцілі веру і надзею і тыя, адважныя і самыя ўстойлівыя, але ўсё ж яны ідуць, дакладней, цягнуцца з апошніх сіл, стогнучы і лямантуючы ад болю. Ды што рабіць, не вярнуцца. Прынесці столькі ахвяр і зараз адступіць са шляху?

Сцямнела. Ідучы такім чынам на мыліцах, яны раптам выявілі, што правадыра наперадзе няма. Крок, другі – і зноў усе паляцелі ў прорву.

– Ой, нага… О-оой, матуля мая, рука… О-ооой! – Выгукі патанулі ў агульных лямантах, крыках і стогнах. Нейкі прыдушаны голас нават ганьбіў слаўнага правадыра, але неўзабаве змоўк.

Калі развіднела, правадыр зноў сядзеў у той жа самай позе, як і ў дзень яго абрання. Ён зусім не змяніўся з тых часоў.

З ямы выкараскаўся прамоўца, за ім яшчэ двое. Скалечаныя і скрываўленыя, яны аглядаліся па баках, спрабуючы высветліць, колькі іх засталося. Іх было ўсяго трое. Смяротны страх і адчай напоўнілі іх душы. Мясцовасць незнаёмая, скалы ды голы камень вакол, нічога падобнага на дарогу. Дні два назад яны яшчэ ішлі па нейкай дарозе, але звярнулі з яе. Яны ішлі за правадыром.

Яны ўспомнілі пра сваіх сяброў і таварышаў, пра родных, якія загінулі на гэтым жахлівым шляху, і іх ахапіла безвыходная туга, якая была мацнейшай за болі ў скалечаных членах. Уласнымі вачыма яны глядзелі на ўласную пагібель.

Тады прамоўца падышоў да правадыра і спытаў:

– Куды ж цяпер?

Маўчанне.

– Куды ты вядзеш нас і куды прывёў? – працягваў ён змучаным, дрыготкім голасам, поўным болю, адчаю і горычы. – Мы даверыліся табе разам са сваімі сем’ямі і пайшлі за табой, пакінуўшы хаты і магілы сваіх продкаў, каб выратавацца ад гібелі, якая нас чакала ў тым марным краі. А ты загубіў нас тут. Дзве сотні сямействаў павялі мы за табой, а цяпер пералічы, колькі нас засталося.

– А хіба вы не ўсе тут? – працадзіў правадыр, не падымаючы галавы.

– Пра што ты пытаеш? Падымі галаву, паглядзі, палічы, колькі нас ацалела на гэтым няшчасным шляху. Паглядзі, на каго мы падобныя. Лепш бы памерці, чым застацца такімі пачварамі.

– Не магу я паглядзець…

– Чаму?

– Я сляпы!

Запанавала маўчанне.

– Ты ў дарозе згубіў зрок?

– Я сляпым нарадзіўся.

Усе трое ў роспачы апусцілі галовы.

Восеньскі вецер пагрозліва скуголіць ў гарах, разносячы сухое лісце; скалы ахутаў туман, а ў сыром, халодным паветры чуецца толькі шолах крылаў і раздаецца злавеснае карканне варон. Сонца ўтоена ў аблоках, якія коцяцца па небе і таропка бягуць кудысьці далей, далей. Гэтыя трое пераглянуліся, ахопленыя смяротным жахам.

– Куды ж цяпер ісці? – прамовіў адзін, і голас яго прагучаў як з магілы.

– Не ведаем.

 

У Белградзе, 1901.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.

(папярэдняя старонка)

Раніцай сабраліся ўсе, хто адважыўся пусціцца ў далёкі шлях. Больш за дзвесце сямействаў прыйшло ў дамоўленае месца, толькі нешматлікія засталіся вартаваць родныя ачагі.

Цяжка было глядзець на гэтых няшчасных, вымушаных горкай доляй кінуць край, дзе яны нарадзіліся, пакінуць магілы сваіх продкаў. Іх асунутыя, змарнелыя твары абпалены сонцам, працяглыя пакуты, безвыходнае гора наклалі адбітак на ўсё іх аблічча. Але ў гэтую раніцу ў іх вачах ўпершыню бліснуў прамень надзеі, азмрочаны, праўда, сумам па радзіме. Вунь у таго старога ўжо коцяцца слёзы па маршчыністаму твару, уздыхаючы, ён скрушна калыхае галавой, поўны няясных прадчуванняў. Куды больш ахвотна застаўся б ён тут і, зведаўшы ўсе пакуты, склаў свае косці на гэтай строме, ня пускаючыся на пошукі лепшага краю; многія жанчыны галосяць, развітваючыся з памерлымі, магілы якіх пакідаюць; мужчыны, баючыся расчуліцца, прыкрыкваюць на іх: «Чаго ж вы хочаце? Каб мы і далей галадалі ў гэтым праклятым краі і жылі ў нейкіх норах?» Але яны і самі з радасцю, калі б толькі гэта было магчыма, захапілі бы з сабой увесь гэты пракляты край, усе гэтыя бедныя халупы.

Шум і гоман, як заўсёды пры натоўпу народа. Усхваляваныя і мужчыны і жанчыны, ды і дзеткі, што ўладкаваліся ў маці на гарбу, паднялі крык; па-свойму ўсхваляваныя і жывёлы. Іх, праўда, замала – зрэдку ўбачыш то кароўку, то худую з вялікай галавой і тоўстымі нагамі раскудлачаную клячу, нагружаную нейкімі коўдрамі, торбамі, мяшкамі. Бедная жывёла згінаецца пад цяжарам, але трымаецца з апошніх сіл, а то і зарагоча парой. Гэтыя вядуць за сабой наўючанага асла; дзеткі цягнуць на ланцужках сабак. Тут, зразумела, і размовы, і крык, і лаянка, і галашэнне, і плач, і брэх, нават нейкі асёл падаў голас, толькі правадыр не вымавіў ні слова, быццам уся гэтая мітусня яго зусім не датычыць. Праўдзівы мудрэц!

Ён працягвае сядзець, панурыўшы галаву, маўчыць і думае, хіба што сплюне зрэдку – і гэта ўсё. Але як раз таму папулярнасць яго да таго ўзрасла, што ўжо кожны гатовы быў, як той казаў, кінуцца за ім у агонь і ваду.

– Эх, і пашанцавала ж нам знайсці такога чалавека, – з гонарам скажа хто-небудзь, паважна гледзячы на правадыра. – Прапалі б мы без яго. Што за розум, братка ты мой! Толькі вось маўчыць, слова яшчэ не прамовіў!

– А што яму гаварыць? Хто шмат кажа, мала думае. Мудры чалавек, зразумела, не толькі маўчыць, але і думае пра нешта!.. – дадасць іншы з не меншай павагай.

– Так, не так лёгка весці за сабой столькі народу! Тут ёсць над чым падумаць, калі ўжо прыняў на сябе такой абавязак, – ізноў заступіцца першы.

—

Але пара ў дарогу. Пачакалі трохі, ці надумае яшчэ хто далучыцца да іх, але таму што жадаючых не аказалася, вырашылі не марудзіць больш.

– Дык як, рушым? – пытаюцца правадыра.

Ён моўчкі падняўся.

Правадыра адразу атачылі самыя адважныя, каб у выпадку няшчасця быць побач з ім і ахоўваць яго ад усякай небяспекі.

Па-ранейшаму хмурны, не падымаючы галавы, правадыр рушыў наперад, з годнасцю памахваючы перад сабой палкай, і натоўп крануўся за ім, прагукаўшы некалькі разоў: «Жыве!» Правадыр прайшоў яшчэ некалькі крокаў і наляцеў на агароджа каля будынку абшчыны. Тут, вядома, ён спыніўся, спыніўся і натоўп. Правадыр адступіў крыху і два-тры разы ўдарыў палкай па агароджу.

– Што рабіць? – пытаюць яго.

Маўчанне.

– Як што рабіць? Разбірацьагароджа – вось што рабіць! Бачыш, чалавек паказвае палкай, што трэба рабіць! – закрычалі тыя, што былі ля правадыра.

– Вунь вароты, вунь вароты! – крычаць дзеці і паказваюць на вароты на супрацьлеглым баку.

– Тс, ціха, дзеці!

– О, Божа, што ж гэта робіцца! – хрысцяцца жанчыны.

– Маўчыце, ён ведае, што трэба. Давайце разбіраць плот!

У адно імгненне плот расцягнулі, нібы яго і не было. Прайшлі.

Не паспелі зрабіць і сто крокаў, як правадыр зайшоў у зараснікі церняў і спыніўся. З цяжкасцю выбраўся ён назад і пачаў біць палкай па зямлі то ўправа, то ўлева. Усе ўсталі.

– Што там зноў? – крычаць заднія.

– Прабіцца трэба праз цярноўнік! – прапануюць тыя, што атачаюць правадыра.

– Вунь дарога! Вунь дарога за кустамі! – крычаць дзеці, ды і дарослыя, з задніх шэрагаў.

– «Вунь дарога! Вунь дарога!» – гнеўна перадражніваюць тыя, што каля правадыра. – А вы ведаеце, куды ён вядзе, слепакі няшчасныя? Нельга ўсім камандаваць. Ён ведае, дзе прайсці лепш і хутчэй! Высякаць хмызняк!

Прыняліся высякаць.

– О-оох! – раздаваліся час ад часу стогны тых, каму галінкі білі па твары або калючкі ўпіліся ў рукі.

– Нічога, браток, не даецца без мукі. Можна і памучыцца, калі жадаем свайго дамагчыся! – адказваюць на гэта самыя адважныя.

Пасля многіх намаганняў прабіліся праз церне і пайшлі далей.

Ішлі да таго часу, пакуль не натыкнуліся на нейкую агароджу.

Яе таксама павалілі і рушылі далей.

—

Мала яны прайшлі ў той дзень, пераадольваючы многія, праўда больш дробныя, перашкоды, маючы пры гэтым зусім няшмат ежы: хто ўзяў на дарогу сухога хлеба і трошкі чаго-небудзь да хлеба, хто толькі хлеба, каб сяк-так замарыць чарвячка, а ў трэцяга і хлеба не было. Дзякуй богу яшчэ, што лета, не-не, ды і знойдзеш па шляху якія-небудзь дзікіяплады.

Такім чынам, у першы дзень прайшлі мала, але моцна стаміліся. Вялікім небяспекам не падвяргаліся, і няшчасных выпадкаў не было. Вядома, пры такім вялікім прадпрыемстве не абысціся без здарэнняў, але яны лічацца абы чым, напрыклад: нейкай жанчыне абадрала цернем левае вока, і яна прыклала мокрую анучу, дзіцяці ўдарыла шастом па ножцы – зараз ён кульгае і плача, стары заблытаўся ў зарасніках ажыны, упаў і вывіхнуў нагу, яму прывязалі да нагі тоўчануюцыбулю, і ён па-геройску пераносіць боль і адважна ідзе за правадыром, абапіраючыся на палку. (Шматлікія, праўда, казалі, што дзед хлусіць, быццам вывіхнуў нагу, прыкідваецца, таму што задумаў вярнуцца назад.) Нарэшце, мала ў каго няма стрэмак ў руках, не падрапан твар. Мужчыны гераічна церпяць, жанчыны праклінаюць гадзіну, калі рушылі ў дарогу, а дзеці застаюцца дзецьмі, яны, вядома, плачуць, не разумеючы, наколькі шчодра будуць ўзнагароджаныя гэтыя пакуты і боль.

На вялікае шчасце і на радасць усім з правадыром нічога не здарылася. Яго, праўда, вельмі засцерагалі, але ўсё ж – усё ж і вязе чалавеку!

Спыніўшыся на начлег, памаліліся і падзякавалі спадары, што першы дзень падарожжа мінуў шчасліва і правадыру іх ня прычынена ні найменшага зла. Потым узяў слова адзін з тых, адважных. Шнар ад удару лазой рассякаў яго твар, але ён не звяртаў на гэта ніякай увагі.

– Браты! – пачаў ён. – Адзін дзень, дзякуй богу, мы пражылі шчасліва. Нам нялёгка, але мы павінны па-геройску пераадолець усе перашкоды, ведаючы, што гэты пакутлівы шлях вядзе нас да шчасця. Добры Божа, захавай нашага правадыра ад усякага зла, каб і далей ён вёў нас так жа паспяхова …

– Калі так пойдзе, заўтра я і другое вока страчу, – злосна прабурчала пацярпелая жанчына.

– О-оой, нага мая, нага! – залямантаваў дзед, Падбадзёраны яе заўвагай. Дзеці нямоўчна хныкаюць, равуць, і ў маці ледзь атрымоўваецца уціхамірыць іх хоць на час, каб пачуць словы прамоўцы.

– Так, страціш і іншае вока, – успыхнуў прамоўца, – хай абодва страціш! Нічога не здарыцца, калі нейкая жанчына страціць за такую вялікую справу два вока! Ганьба! Ты што, не хочаш шчасця і дабрабыту сваім дзецям? Хоць бы і палова нас загінула за гэтую справу! Іш ты, падумаеш, адно вока! Ды на што табе вочы, калі ёсць каму глядзець і весці нас да шчасця? Ужо не адмовіцца ці нам з-за свайго вока ды з-за дзедавай ногі ад нашай справы?

– Хлусіць дзед! Хлусіць ён, прыкідваецца, каб вярнуцца назад! – пачуліся галасы з усіх бакоў.

– Каму, браты, невыносна, – зноў уступіў прамоўца, – хай вернецца, а не стогне тут і не бянтэжыць іншых. Што тычыцца мяне, то я пайду за гэтым мудрым правадыром, пакуль жывы.

– Усе мы, усе пойдзем за ім, пакуль жывыя.

Правадыр маўчаў.

Людзі зноў сталі прыглядацца да яго і перашэптвацца:

– Толькі маўчыць і думае.

– Мудры чалавек!

– Паглядзіце, які ў яго лоб!

– І ўсё хмурыцца.

– Сур’ёзны!

– Адважны, па ўсім відаць.

– Адважны, бог з ім, – плот, агароджа, хмызняк – усё паламаў. Толькі пастуквае палкай, нахмурыўшыся, і нічога не кажа, а ты ўжо разумей, што да чаго.

(наступная старонка)

– Браты, я выслухаў ўсе вашы прамовы і цяпер прашу выслухаць мяне. Усе нашы размовы і ўгаворы дарэмныя, пакуль мы жывем у гэтым бясплодным краі. На пяску і камені нічога не нарадзілася і ў дажджлівыя гады, чаго ж чакаць у такую ​​засуху, падобнай да якой, хіба, ніхто дагэтуль і не бачыў. Дакуль жа будзем мы вось так збірацца і марнаваць словы? Жывёла ў нас дыхне без корму, яшчэ крыху – і нашы дзеці загінуць ад голаду разам з намі. Мы павінны абраць іншы шлях, больш надзейны і разумны. Я мяркую, што лепш за ўсё пакінуць гэты бясплодны край і адправіцца па белым свеце шукаць ўрадлівую зямлю, таму што так больш жыць нельга.

Так некалі на нейкім зборышчы казаў аслабелым голасам адзін з жыхароў бясплоднага краю. Дзе і калі гэта было, я думаю, не тычыцца ні вас, ні мяне. Галоўнае, вы павінны паверыць мне, што так сапраўды было калісьці ў нейкай краіне, і гэтага цалкам дастаткова. Раней, праўда, я лічыў, што ўся гэтая гісторыя выдумана мной самім, але паступова я вызваліўся ад гэтай страшнай памылковай думкі і цяпер цвёрда перакананы, што ўсё тое, пра што я вам цяпер раскажу, на самой справе было і не магло не быць і што я ніякім чынам не мог гэтага выдумаць.

Слухачы, якія стаялі засунуўшы рукі за пояс, з бледнымі, змарнелымітварамі, з тупым, бессэнсоўным поглядам памутнелых вачэй, нібы ажылі пры гэтых мудрых словах. Кожны ўжо ўяўляў сябе ў нейкім чароўным, райскім месцы, дзе пакутлівая і цяжкая праца ўзнагароджваецца багатым жнівом.

– Правільна, правільна! – падхапілі слабыя галасы з усiх бакоў.

– А гэта бліз…к…а? – пачуўся дрыготкі шэпт з кута.

– Браты! – загаварыў другі ўжо больш гучным голасам. – Мы павінны адразу прыняць гэтую прапанову, таму што больш так працягвацца не можа. Мы працуем, пакутваем, і ўсё дарма. Сеялі, адрываючы апошняе ад сябе, але разліваліся горныя патокі і выносілі з гэтых скал насенне разам з зямлёй, пакідаючы голы камень. Дык няўжо павінны мы вечна жыць тут і, працуючы з раніцы да ночы, галадаць і хадзіць па-ранейшаму босымі і голымі? Нам трэба шукаць лепшую, ўрадлівую зямлю, дзе за нашу цяжкую працу мы атрымаем багаты плён.

– Хадзем, зараз жа хадзем, таму што тут жыць нельга, – зашапталіся ў натоўпе, і людзі парывіста ірвануліся кудысьці.

– Пастойце, браты, куды вы? – усклікнуў той, першы. – Нам трэба ісці, але так нельга. Мы павінны ведаць, куды ідзем, а то замест выратавання загінем яшчэ хутчэй. Я прапаную абраць правадыра, якому ўсе мы будзем паслухмяныя і які павядзе нас самым правільным, лепшым і самым кароткім шляхам.

– Давайце абярэм, неадкладна абярэм!.. – пачулася з усіх бакоў.

И тут начались препирательства, наступил сущий хаос. Все говорят, но никто никого не слышит и не может расслышать. Распадаются на отдельные группы, договариваются о чем-то, но и группы распадаются, и вот уже, взявшись за руки, расходятся парами, один другому что-то доказывает и тащит куда-то за рукав, прижимая палец к губам. А потом снова сливаются вместе и снова говорят все разом.

І тут пачаліся спрэчкі, наступіў сапраўдны хаос. Усе кажуць, але ніхто нікога не чуе і не можа пачуць. Распадаюцца на асобныя групы, дамаўляюцца пра нешта, але і групы распадаюцца, і вось ужо, узяўшыся за рукі, разыходзяцца парамі, адзін другому нешта даказвае і цягне кудысьці за рукаў, прыціскаючы палец да вуснаў. А потым зноў зліваюцца разам і зноў кажуць усе разам.

– Браты! – сярод глухіх галасоў вылучаецца раптам чыйсьці больш моцны. – Так мы нічога не зробім, нічога не дасягнем. Усе кажуць, і ніхто нікога не слухае. Абярэм правадыра! Але каго маглі б мы выбраць? Хто з нас падарожнічаў і ведае дарогі? Мы ўсе добра знаёмыя адзін з адным, і я першы не адважыўся б даверыцца са сваімі дзецьмі нікому з прысутных тут. Але скажыце мне, хто вунь той падарожнік, што з самай раніцы сядзіць у цені пры дарозе?

Наступіла цішыня, усе напружылі погляды да невядомага, аглядваючы яго з ног да галавы.

Чалавек гэты, ужо не малады, з цёмным тварам, амаль схаваным доўгімі валасамі і барадой, сядзіць моўчкі і ў задуменні ўдарае па зямлі тоўстай палкай.

– Учора я бачыў гэтага самага чалавека з нейкім хлопчыкам. Яны ішлі па вуліцы, трымаючыся за рукі. Увечары хлопчык прайшоў па вёсцы адзін, а гэты застаўся тут.

– Кінь ты, брат, усё гэта дробязі і глупства, нечага губляць час на разбор, хто ён ды што. Ясна – падарожнік здалёку, бо ніхто з нас яго не ведае, і яму-то ўжо напэўна добра вядомы прамой і самы кароткі шлях, куды нас павесці. Ён робіць уражанне чалавека вельмі разумнага, таму што ўвесь час маўчыць і ўвесь час думае. Які-небудзь балбатун на яго месцы даўно б ужо ўмяшаўся ў нашу гутарку, а ён з якога часу сядзіць у поўнай адзіноце і маўчыць.

– Вядома, маўчыць чалавек і думае пра нешта. Не іначай як самы разумны чалавек, – далучыліся астатнія і зноў прыняліся разглядацьчужаземца, пры гэтым кожны адкрываў у ім усё новыя бліскучыя якасці, новыя доказы яго незвычайнай мудрасці.

Без далейшай размовы усе сышліся на тым, што будуць прасіць гэтага падарожніка, якога сам бог ім паслаў, павесці іх на пошукі лепшага краю, больш урадлівай зямлі, стаць іх правадыром, якому яны абавязваюцца безадказна падпарадкоўвацца.

Яны выбралі са свайго асяроддзя дзесяць чалавек і ўпаўнаважвалі іх выкласці чужаземцу рашэнне сходу, распавесці пра цяжкія абставіны і выпрасіць яго згоды быць іх правадыром.

І вось пайшлі гэтыя дзесяць, пакорліва пакланіліся мудраму старцу, і адзін з іх пачаў размову аб бясплоднай глебе іх краю, аб засухе, аб гаротным стане, у якім яны апынуліся цяпер, і скончыў так:

– Гэта і прымушае нас пакінуць свой край, свае дамы і адправіцца на пошукі лепшай краіны. І як раз цяпер, калі нам трапіла настолькі шчаслівая думка, сам Бог змілаваўся над намі, паслаўшы цябе, мудры і светлы чужак, каб ты павёў нас і выратаваў ад бяды. Ад імя ўсіх тутэйшых жыхароў мы просім цябе стаць нашым правадыром, і куды ты, туды і мы за табой. Ты ведаеш дарогу, ды ты і сам народжаны, напэўна, у больш шчаслівай айчыне. Мы абяцаем ва ўсім слухаць цябе і падпарадкоўвацца любому твайму загаду. Ці згодны ты, мудры чужаземец, выратаваць ад гібелі столькі душ, ці будзеш ты нашым правадыром?

Мудры чужак ні разу не падняў галавы, пакуль гаварылася гэтая кранальная прамова. Ён нібы застыў у адной і той жа паставе. Апусціўшы галаву, нахмурыўшыся, ён удараў палкай аб зямлю і думаў. Калі гаворка скончылася, ён, не мяняючы паставы, коратка і выразна прамовіў:

– Буду!

– Ці можам мы ісці за табой у пошуках лепшага краю?

– Можаце! – вымавіў мудры старац, не падымаючы галавы.

Натхнёныя гэтым, усе бурна выказвалі сваю падзяку, але мудрэц не прамовіў больш ні слова.

Пасланцы паведамілі сходу аб паспяховых перамовах, дадаўшы, што толькі цяпер зразумелі, які вялікі розум заключаны ў гэтым чалавеке.

– Ён нават не рушыў з месца, не падняў галавы, каб хоць паглядзець, хто гаворыць. Маўчыць і думае. У адказ на ўсе нашы прамовы і падзякі сказаў толькі два словы.

– Праўдзівы мудрэц!.. Рэдкасны розум!.. – весела паўтаралі з усіх бакоў, сцвярджаючы, што сам Бог паслаў яго, як анёла з нябёсаў, каб выратаваць іх. Усе цвёрда верылі цяпер у свайго правадыра, і нішто на свеце не магло б пахіснуць ў іх гэтай веры.

Такім чынам, на сходзе было вырашана адправіцца ў дарогу заўтра на світанні.

(Наступная старонка)

Прысніўся мне страшны сон. І не так мяне здзівіў самы сон, як тое, што я, ціхманы і сумленны грамадзянін, годны сын нашай дарагой і шматпакутнай маці Сербіі, як і ўсе іншыя яе сыны, адважыўся, хоць і ў сне, ўбачыць такія страшныя рэчы. Скажаце, я складаю выключэнне, але не, ні на волас не адрозніваюся я ад іншых, а ў дабрапрыстойнасці мне проста няма роўных. Аднойчы, ідучы па вуліцы, я ўбачыў бліскучы гузік, які адарваўся ад паліцэйскага мундзіра, палюбаваўся яго чароўным ззяннем і толькі хацеў прайсці міма, поўнысалодкага роздуму, як раптам рука ў мяне сама сабой паднялася ды проста да шапцы, галава схілілася долу, а твар расплыўся у прыемнай усмешцы, якой мы звычайна вітаем якія стаяць вышэй за нас.

«Так, ва мне цячэ высакародная кроў, і ў гэтым уся справа!» – падумаў я, акідваючы пагардлівым позіркам дзівака, які праходзіў міма і, нічога не заўважыўшы, наступіў на гузік.

– Няўдаліца, – злосна вымавіў я, плюнуў і спакойна рушыў далей, суцешыў думкай, што падобных прасцякоў мала. І радасна мне было ад таго, што бог надзяліў мяне пяшчотным сэрцам і высакароднай рыцарскай крывёй нашых продкаў.

Цяпер вы бачыце, што я годны чалавек і рашуча нічым не адрозніваюся ад астатніх добрапрыстойных грамадзян. І вам самім падасца дзіўным, што менавіта мне прыходзяць у сне на розум такія страшныя і дурныя рэчы.

У той дзень са мной не здарылася нічога незвычайнага. Я добра павячэрыў і пасля вячэры доўга сядзеў, пацягваючы віно і варочаючы калыпком. Потым, выкарыстаўшы гэтак адважна і добрасумленна свае грамадзянскія правы, я лёг на сваю пасцель і ўзяў кнігу, каб хутчэй задрамаць. Кніга хутка выпала ў мяне з рук, што цалкам адпавядала маёй волі, і я заснуў сном праведніка – сумленне ў мяне была спакойнае, як у чалавека, які выканаў усе свае абавязкі.

І раптам я апынуўся на нейкай вузкай, выбоістай і бруднай дарозе. Халодная цёмная ноч. Вецер свішча, разгойдваючы аголеныя галіны і, нібы агнём, абпальвае скуру. Неба змрочнае і страшнае ў сваім бязмоўі. Дробны снег б’е ў твар, слепіць вочы. Вакол ні душы. Кідаюся наперад, але ногі мае слізгаюць, і я з’язджаю то ўправа, то ўлева, спатыкаюся, падаю і, нарэшце, разумею, што заблудзіўся. Так я цягнуўся, аднаму богу вядома, дзе. Ноч была доўгая, як стагоддзе, і я ўсё ішоў і ішоў, не ведаючы куды.

Так я ішоў шмат-шмат гадоў і прыйшоў у незнаёмы мне край, далёка-далёка ад родных мясцін, у дзіўную краіну, пра якую не ведае ні адна душа. Такую можна ўбачыць толькі ў сне.

Блукаючы па той краіне, я трапіў у вялікі шматлюдны горад. На прасторнай плошчы сабраліся натоўпы людзей і стаяў такі гвалт, што можна было аглухнуць. Меха, куды я зайшоў, знаходзілася як раз на гэтай плошчы, і я справіўся ў гаспадара, навошта сабраўся народ.

– Мы мірныя, сумленныя людзі, – пачаў ён, – верныя і адданыя сваему кмету[1].

– У вас кмет кіруе? – перапыніў я яго.

– Так, ён у нас самы галоўны, а за ім ідуць пандуры[2].

Я ўсміхнуўся.

– Чаму ты ўсміхаешся? Не ведаў, нешта?.. А сам ты адкуль?..

Я распавёў, што прыйшоў здалёк – з Сербіі, і вось заблудзіўся.

– Чуў я пра тую знакамітую краіну, – прамармытаў ён і, пачціва паглядзеўшы на мяне, працягваў: – У нас, значыць, кіруе кмет з пандурами.

– А якія ж у вас пандуры?

– Э, пандуры, ведаеш, розныя, гледзячы па рангу. Ёсць і старэйшыя, ёсць і малодшыя… Людзі, кажу, у нас усе смірныя, сумленныя, а вось з ваколіц прыходзяць усякія буяны, псуюць нас, дурному вучаць. Каб адрозніць нашых грамадзян ад прышлых, кмет ўчора выдаў загад усім мясцовым жыхарам з’явіцца да будынка суда, дзе кожнаму будзе пастаўлена на лоб таўро. Народ і сабраўся, каб вырашыць, як быць.

«Трэба як мага хутчэй бегчы з гэтай страшнай краіны», – падумаў я, скаланаючыся, таму што, хоць ўва мне і цячэ высакародная кроў серба, я, на сорам, не адчуваў сябе здольным на такі гераізм.

Гаспадар лагодна ўсміхнуўся, ляпнуў мяне па плячы і напышліва заявіў:

– Ха, ты ўжо збаяўся, чужаземец?! Значыць, нам няма роўных па доблесці!..

– Але што вы думаеце рабіць? – спытаў я збянтэжана.

– Як што? Ты яшчэ ўбачыш наш гераізм! Кажу табе, нам няма роўных па доблесці. Ты прайшоў шмат краін, але, упэўнены, не сустракаў такіх юнакоў! Пойдзем разам, я як раз спяшаюся туды.

Мы былі ў выхада, калі за дзвярыма пачуліся ўдары бізуна.

Выглядваю на вуліцу, і што ж я бачу! Чалавек у багатай вопратцы звычайнага грамадзянскага крою вязе на сваёй спіне іншага ў стракатай уніформе і бліскучай трывуголке на галаве. Ля ўваходу ў механу[3] яздок сышоў.

Гаспадар пакланіўся яму да самай зямлі. Чалавек у стракатай адзенні увайшоў у гасцініцу і сеў за спецыяльна прыгатаваны стол. Іншы, у цывільным адзенні, застаўся чакаць каля дзвярэй. Гаспадар і яму наважыў нізкі паклон.

– Што гэта значыць? – З здзіўленнем спытаў я.

– Той, што ўвайшоў у механу, старэйшы пандур, а гэты – адзін з самых бачных нашых грамадзян, найбагацейшы чалавек і вялікі патрыёт, – шэптам паведаміў гаспадар.

– Але чаму ён дазваляе ездзіць на сабе верхам?

Па знаку гаспадара мы адыходзім трохі ў бок.

З паблажлівай усмешкай ён кажа:

– Ды гэта ў нас лічыцца вялікім гонарам, якой рэдка хто атрымлівае.

Гэта да таго збіла мяне з панталыку, што з далейшага расказу я нічога не разабраў. Добра запомніліся толькі заключныя словы: «Такую заслугу перад Бацькаўшчынай не кожны народ можа зразумець і ацаніць».

–

І вось мы на сходзе, пачаліся ўжо выбары прэзідыума.

Адна група вылучыла кандыдатам у старшыні Колба, калі мне памяць не змяняе, іншая група – Талба, трэцяя – свайго кандыдата.

Падняўся неймаверны галас; кожная група старалася працягнуць свайго чалавека.

– Па-мойму, у нас няма лепшай кандыдатуры на пасаду старшыні гэтак важнага сходу, чым Колб, – заявіў прадстаўнік першай групы. – Яго адвага, грамадзянская доблесць ўсім нам добра вядомыя. Мяркую, што сярод нас не знойдзецца ніводнага, які б часцей ўдастойваўся гонару вазіць на сваёй спіне саноўнікаў.

– Лепш бы ты маўчаў, – крыкнуў нехта з іншай групы, – на табе і практыкант яшчэ не праехаў!

– Ведаем мы вашы дабрадзейнасці, – пачулася з трэцяй групы, – ніводнага ўдару бізуном ня перанеслі без таго, каб не закрычала.

– Разважым, браты! – пачаў Колб. – Гэта праўда, што дзесяць гадоў таму на мне часта ездзілі вяльможы, і я не выдаваў ні гуку, калі мяне хвасталі бізуном, але ўсё ж, можа быць, ёсць і больш заслужаныя людзі, маладзейшыя за мяне і годней.

– Няма такіх, не! – закрычалі яго прыхільнікі.

– Няма чаго ўспамінаць аб старых заслугах! На колбу ездзілі дзесяць гадоў назад! – закрычалі з іншай групы.

– Зараз прыходзяць маладыя сілы, даволі з нас старых! – чуецца ў трэцяй групе.

Але раптам шум змоўк; народ расступіўся, і ў праходзе здаўся малады чалавек гадоў трыццаці. Убачыўшы яго, усе галовы схіліліся ў глыбокім паклоне.

– Хто гэта? – шэптам пытаюся я гаспадара.

– Гэта першы чалавек у нашым горадзе, малады, але шматабяцальны. На ім сам кмет ўжо тры разы ездзіў. Гэта ў яго-то гады! Ніхто да гэтага часу не карыстаўся ў нас такой папулярнасцю.

– Можа быць, яго абяруць?

– Хутчэй за ўсё; усе папярэднія кандыдаты старэйшыя за яго, час іх ужо прайшоў, а на спіне гэтага кмет пракаціўся толькі ўчора.

– Як яго клічуць?

– Клеард.

Яго прапусцілі наперад.

– Думаецца мне, – перапыніў цішыню Колб, – нам не знайсці на пасаду старшыні лепшага чалавека, чым Клеард. Ён малады, але нам, старым, далёка да яго.

– Праўда! Правільна! Няхай жыве Клеард! – загарлапанілі ўсе разам.

Колбаў і Талб правялі яго на старшынскае месца.

Ізноў усё нізка пакланіліся, і затым наступіла цішыня.

– Дзякуй вам, браты, за вялікую ўвагу і гонар, якія вы мне аднадушна сёння аказалі. Надзеі, ускладзеныя вамі на мяне, вельмі мне пачэсную. Цяжка кіраваць народнымі імкненнямі ў гэтак важныя дні, але я прыкладу ўсе сілы, каб апраўдаць ваш давер, усюды і ва ўсім шчыра абараняць вас, паказваць, як і раней, высокі ўзор грамадзянскай доблесці. Дзякуй вам, браты, за давер.

– Жыве! Жыве! Жыве! – пачулася з усіх бакоў.

– А цяпер, браты, дазвольце з гэтага месца сказаць некалькі слоў аб важнай падзеі, якая мае адбыцца. Нялёгка вытрываць пакуты і боль, якія нас чакаюць, нялёгка вынесці выпальванне на лбе кляйма распаленым жалезам. Так, такія мукі не кожны можа вытрымаць. Але хай трусы дрыжаць і бляднеюць ад страху, мы ж ні на імгненне не адважваемся забываць пра тое, што з’яўляемся нашчадкамі выдатных продкаў, што ў жылах ў нас цячэ высакародная юнацкая кроў нашых дзядоў, тых цуда-волатаў, якія, і вокам не міргнуўшы, паміралі за свабоду і шчасце нас, сваіх нашчадкаў. Нікчэмныя нашы пакуты перад іх пакутамі! І няўжо сёння, калі настаў час шчасця і багацця, мы пакажам сябе гнілым, баязлівым пакаленнем? Кожны сапраўдны патрыёт, кожны, хто не хоча пасароміць свой народ перад усім светам, перанясе боль мужна, гераічна.

– Правільна! Жыве! Жыве!

Затым выступіла яшчэ некалькі палымяных выступоўцаў, якія падбадзёрвалі спалоханы народ і казалі прыблізна тое ж, што і Клеард.

Узяў слова бледны, змардаваны стары з маршчыністым тварам, сівой галавой і белай як снег барадой. Ногі ў яго падгіналіся ад слабасці, рукі дрыжалі. Старэчы голас перарываўся, а ў вачах блішчалі слёзы.

– Дзеці, – пачаў ён, і слёзы пакаціліся па бледным зрэзаным маршчынамі твары на сівую бараду, – я слабы і хутка памру, але мне здаецца, што лепш не дапускаць такой ганьбы. Сто гадоў я пражыў і без гэтага… Дык няўжо цяпер на гэтую сівую слабую галаву ўпадзе рабскае таўро…

– Далоў паршывага старога! – крыкнуў старшыня.

– Далоў яго! – загарлапанілі адны.

– Стары баязлівец! – далучыліся іншыя.

– Няма таго, штоб маладых падтрымаць, дык ён яшчэ палохае! – крычалі трэція.

– Пасаромеўся б сваёй сівізны! Столькі пражыў і яшчэ чагосьці баіцца. Ну, а мы, маладыя, не баімся!

– Далоў баязліўца!

– Выгнаць такога!

– Далоў!

Узрушаны натоўп доблесных маладых грамадзян люта кінуўся на нямоглага старога з кулакамі і лаянкай.

Толькі старасць выратавала небараку, а то забілі б да смерці.

Усе клятвенна запэўнілі адзін аднаго, што заўтра ўзвысяць славу свайго народа і будуць трымацца гераічна.

Са сходу разыходзіліся ў поўным парадку. Чуліся галасы:

– Пакажам заўтра, хто мы такія!

– Хвалькі сябе таксама праявяць заўтра!

– Прыйшоў час праверыць, хто чаго варты, каб ўсякая тля ня лезла ў героі!

–

Я вярнуўся назад у механу.

– Ну, бачыў, што мы за людзі? – самаздаволена спытаў гаспадар.

– Бачыў, – адказаў я машынальна, адчуваючы, што сілы мне змяняюць, а галава расколваецца ад дзіўных уражанняў.

У той жа дзень я прачытаў у газеце перадавы артыкул наступнага зместу:

«Грамадзяне, прайшлі дні пустой пахвальбы, чым захапляліся некаторыя з нас; гучныя словы пра нейкія нашы уяўныя дабрадзейныя справы і заслугі раптам страцілі цану; настаў час, грамадзяне, паказаць, нарэшце, на справе, чаго кожны з нас варта! Але мы ўпэўненыя, што сярод нас не знойдзецца ніводнага бездапаможнага баязліўца, якога ўлады вымушаныя будуць сілай цягнуць на адведзенае для клеймления месца. Кожны, хто адчувае ў сабе хоць кроплю гераічнай крыві нашых продкаў, у ліку першых спакойна і ганарліва перанясе пакутлівую боль, бо гэта святая боль – ахвяра, якую патрабуе бацькаўшчына і наша агульнае дабро. Наперад, грамадзяне, заўтра – дзень выпрабавання нашага гераізму!..»

–

У той дзень гаспадар лёг спаць адразу пасля сходу, каб заўтра ў ліку першых з’явіцца на ўсталяванае месца. А многія тут жа адправіліся да будынка суда, каб заняць лепшыя месцы.

Раніцай і я адправіўся да будынка суда. Тут сабралося ўсё насельніцтва горада ад малога да вялікага. Некаторыя жанчыны прынеслі грудных немаўлятаў – хай і ім паставяць рабскае, то ёсць ганаровае таўро; гэта дапаможа ім пасля атрымаць добрае мястэчка на дзяржаўнай службе.

Усюды таўкатня, лаянка (у гэтым я угледзеў падабенства з намі, сербамі, і таму парадаваўся), кожны хоча раней за іншых падысці да дзвярэй. Некаторыя нават паспелі пабіцца.

Ставіць таўро спецыяльны чыноўнік у белым святочным касцюме. Ён ласкава угаворвае напіраць народ:

– Лягчэй, дзеля бога, чарга да ўсіх дойдзе; вы ж ня быдла, каб так напіраць.

Працэдура пачалася. Адны ўскрыквалі, у іншых вырываецца стогн – ні адзін чалавек, пакуль я быў там, не перанёс мук моўчкі.

Я не мог доўга глядзець на гэтыя пакуты і вярнуўся да сябе. У механе ўжо сядзелі людзі, закусвалі, пілі.

– Перанеслі і гэта, – сказаў адзін.

– Эх, мы і пакрычалі-то трохі, а вось Талб роў, як асёл, – зазначыў другі.

– Вось табе і Талб, а ўчора яшчэ хацелі выбраць яго старшынёй!

– Э, хто ведаў!

Размаўляюць, а самі стогнуць, выгінаюцца ад болю, але так, каб іншыя не заўважылі, – бо кожнаму сорамна паказаць сябе баязліўцам.

Клеард асарамаціла – застагнаў, а сапраўдным героем апынуўся нейкі Леар; ён запатрабаваў, каб яму наклалі адразу два кляйма, і не пікнуў пры гэтым. Увесь горад казаў пра яго з найвялікай павагай.

Некаторыя збеглі і тым заслужылі ўсеагульную пагарду.

Праз некалькі дзён, калі па вуліцах з горда паднятай галавой, выкананы напышлівага велічы, праходзіў той, у каго на лбе было выпалена два кляйма, усё жывое, Сдернув шапкі з галавы, кланяліся яму, вітаючы героя свайго часу.

За ім беглі па вуліцах дзеці, жанчыны, мужчыны – усе хацелі бачыць волата народнага. І дзе б ён ні ступаў, усюды за ім нёсся поўны глыбокай пашаны шэпт: «Леар, Леар!.. Вось ён! Вось той герой, які не крыкнуў, гуку не прамовіў, калі яму ставілі два кляйма адно за адным!» Газеты праслаўлялі яго на ўсе лады. І каханне народнае атачыла яго.

–

Чую я з усіх бакоў гэтую хвалу і адчуваю, што і ўва мне абуджаецца сэрбская юнацкая кроў. Бо і нашы продкі героі, і яны ў пакутах гінулі за свабоду, і ў нас ёсць слаўнае мінулае – Косава! Мяне раптам ахоплівае гонар за родны народ, гарачае жаданне праславіць яго, і, кінуўшыся да будынка суда, я заклікаю:

– Што вы носитесь са сваім Леарам?.. Вы яшчэ не бачылі сапраўдных герояў! Я вам пакажу, што значыць сэрбская юнацкая кроў! Падумаеш, два кляйма! Стаўце мне дзесяць!

Чыноўнік ў белым падносіць да майго ілба сваё прыладу, я ўздрыгваю і… прачынаюся.

У страху тру лоб, асяняцючы сябе знакам крыжа і проста дзіву даюся – чаго толькі чалавеку не прысніцца.

«Яшчэ крыху, і я зацямніў бы славу іхняга Леара», – думаю я і з задавальненнем перакладваюсь на другі бок, хоць мне ўсё ж крыўдна, што сон гэтым не завяршыўся.

 

У Белградзе, 1899.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.

 

[1] Кмет (серб.) – у феадальнай Балгарыі і Сербіі – сельскі стараста (войт).

[2] Пандур (венг.) – стражнік.

[3] Механа (перс.) – карчма, гасцініца.