Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (5/5)
V
ВОСТАНИЕТО ЈА СПРЕЧИ СТАНКОВАТА КОРИСНА РАБОТА
Штотуку закрепна нашиот благороден витез и продолжи и понатаму да ја врши својата возвишена работа, за среќа и спас на татковината, ненадејните настани го попречија во таа мирна, кротка, но успешна работа. За голема штета на целата земја.
Избувна востанието. Се огласија лути џевердари и замириса на барут, Србија ја покри мрак од прашина и олово; во таа темница заѕвечкаа мечеви — се затресе целата земја.
Настана клање и се изли река од турска и српска крв, за да се исперат со неа и гревовите и да се купи слободата. Настана стравотија.
Станко и Хомер се вознемирија, па вознемирени и преплашени гледаа каде да тргнат, на која страна.
— Ох, боже!… Ах, мајн гот!… Та овдека убиваат… Ах колку грозно мириса барутот!… Уф, Убиваат… Тоа не може да се издржи! — шепоти Станко во својот благороден гнев, и се штрекнува од најмал шум, заедно со својот верен и тивок Хомер.
—
Наскоро нашиот талентиран ајдутин ги заборави и куферите и креозотот, па без душа превесла со кајчето од другата страна на брегот. Се пазари за кола, па право во Ириг.
Но неговата ајдутска крв не го остави тука долго да се задржи.
Спречен од тие срамни и нечовекољубиви настани да си ја реализира својата голема замисла, и со тоа да го спаси грешниот српски народ, сепак, како човек со широко срце и со благородни чувства, чувствуваше дека е повикан пак да укаже помош и да поднесе нови жртви на олтарот на големите народни мисли. Не можеше да седи со скрстени раце, мораше да им помогне значи на своите браќа, па така, не би час, тој веќе отиде во манастирот Гргетег, па се закалуѓери, и сесрдно се молеше на бога да им прости на Србите за оние варварски и нечовечки постапки спрема Турците.
Само еднаш, сè на сè, му падна на ум грешна мисла, па посака да загине оној гад турски што го скина листот од третата деклинација та со него да го чисти чибукот.
По неколку дена во тишината манастирска ја испушти својата благородна и намачена ајдутска душа. Жителите манастирски раскажуваа дека сета шума болснала и замирисала на темјан и на босилек… Ајдутинот Станко се посветил.
Тој је оној св. Станко кој, како свој патрон, го празнуваат некои наши храбри филозофи.
Слава му!
Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)
Ајдутинот Станко според критичарскиот рецепт на г. Момчило Иваниќ (4/5)
IV
АДУТИНОТ СТАНКО ПОЧНУВА ДА ГИ ОСТВАРУВА СВОИТЕ ГОЛЕМИ ЗАМИСЛИ
Од планината Цвр нашиот млад, талентиран ајдутин се прати многу нервозен и разочаран. О, какви идеали и слатки заносни сништа што ги сонуваше во училишната клупа, какво пламено чувство на неговата нежна душа, а какво ледено јаве!
Како го замислуваше Станко арамбашата на ајдучката чета, а каков ти бил тој и како го пречекаа! Него најмногу го печеше што се излага во надежта, што му се урнаа толку убавите идеали, што ги запозна српските ајдути такви какви што се, вистински. Тој си замислуваше дека ќе наиде на некоја голема установа по чии ходници се меткаат гологлави, бледникави ајдути, со испиени лица од големите студирања, со нумерирани акти под мишките, а установата модерно уредена, па над вратата да пишува, на пример: Арамбаша (пред таа врата да стои момок во ливреја, да пуши, да дреме и штом ќе заѕвони ѕвончето, а тој да се штрекне, да ја дотера својата облека, да ги протрие очите, да се искашла, и да плукне во плукалницата, да ја тргне цигарата, да ја развлече устата во љубезна насмевка, и полека, на прсти, да влезе во арамбашовата канцеларија), на другата врата натпис: Секретар, на третата: Одделение за воспитување на свирепите Турци, на четвртата: Послуга итн. По ходникот, си замислуваше понатаму, дака ќе има мноштво свет со молби и документи (тоа се оние што сакаат да се запишат во четата), во фракови и бели ракавици. Беа ги предале картите за пријавување на арамбашата, па нетрпеливо шеткаат, и штом ќе заѕвони во некоја канцеларија, сите ќе погледаат на вратата каде што пишува арамбаша, — само служителот рамнодушно дремливо си пуши. Како тука војват и Турци со чалми, кои заминуваат од ајдучкиот завод облагородени, па чекаат на ред да му заблагодарат на арамбашата. Потоа си мислеше дека на арамбашата ќе му биде мило што добива интелигентен чиновник, во својата ајдучка чета, и како веднаш ќе го претстави низ сите одделенија и ќе му ја покаже библиотеката (сета од чисто научни дела, од групата на науката за модерното ајдутство), како арамбашата ќе му се пожали дека е желен за разговор, токму со ваков талентиран младич и со човек-научник, и како кутриот е претрупан со административна работа и како многу заостанал во современата ајдучка наука. И како во канцеларијата на арамбашата ќе види од левата страна работна маса (на која има книги, мали бисти на поважните класици, итн.), мермерна плоча, на која во позлатен релјеф е изработено сонцето што ги расфрлува зраците на некоја голема книга на која пишува, најпрвин на словенски јазик: „намъ не достоiтъ оубити никогоже“, а под тоа тие исти збороови на латински, грчки и санскритски. На краиштата на плочата како се гледаат контурите на некои бедни, скршени, ’рѓосани мечеви и пушки, покриени со многу прав (како сликата јасно се изразува). Веднаш од десната страна на масата мислеше дека ќе види голема табла, на која се испишани по азбучен ред неправилните глаголи во грчкиот и латинскиот јазик (поради побрзата и веќе инаку честа употреба).
Ете како младиот ајдутин од Ириг си замислуваше и со колку идеали отиде на планината Цер, а што се најде, и како дивјачки и нечовечно го примија, и што беше уште најлошото, како му го исплашија милиот Хомер, та кутриот трепереше од страв по целиот пат во колата при враќањето назад.
—
Кога се врати назад во Шабац, неколку дена не можеше да преземе никаков чекор за изведување на своите идеи за модерното ајдутство, зашто беше многу изнервиран и растроен од чудните и ненадејни влијанија. За тоа време не му се случи ништо важно, освен што прати писмо во Ириг до некој свој другар, во кое му се жалеше на тешкиот ајдутски живот, и го молеше да му прати еден сандак гисхилберска вода.
На крајот на писмото додаде: „Се чудам што Роза не ми одговори на последното писмо? Јас ја послушав (како што ми пишуваше порано), та сега повеќе шетам на чист воздух, зашто инаку во овој тежок ајдутски живот би си го упропастил здравјето, седејќи непрестајно во затворен простор… Онојпат се преједов резанци, па ме мачи стомакот. Прати ми го гисхиблерот што побргу. Гледај и парите од киријата веднаш да ми ги пратиш.“
—
Штом Станко колку-толку си го поправи здравјето, веднаш се фати за работа.
Веќе зеде и една голема зграда под кирија во која ќе биде ајдутскиот завод, и, се разбира, нареди да се направат некои поправки. Потоа ги набави потребните работи за мебел, и самиот направи распоред на одделенијата. Сè отприлика среди онака, како што си замислуваше дека ќе најде во Цер, само што направи една реформа, та на својата врата го стави натписот: Управител на ајдутската чета. Однадвор над вратата пред главниот влез стоеше фирмата: Прв српски ајдутски институт. Самото по себе се разбира дека за ова претходно доби дозвола од турските власти. Кога сето тоа го направи приреди банкет, на кој ги повика пашата, многумина видни Турци и неколкумина Срби. Најпрвин ајдутинот Станко му наздрави на султанот, потоа на пашата, истовремено заблагодарувајќи му на искреното заемање и помошта при отворањето на ајдутскиот институт. На тоа пашата му одговори со кратка, но содржајна здравица: „Не можам, а со восхит да не ја поздравам оваа благородна установа, која, се надевам, ќе ги зацврсти уште подобро пријателските односи меѓу Србите и Турците. Камо среќа да имаме илјади такви патриоти што работат на унапредувањето на нашата земја и на зацврстувањето на власта на силниот падишах: Да живее!“
Станко со Турците пиеше шербет, а Србите (простаци како простаци!) пиеја вино. Но одушевувањето беше толкаво што дури и пашата, трогнат длабоко од оваа благородна установа, која го уништува она варварско убивање на мирните и добродетелни турски граѓани, го понуди Станко на ваков свечен ден, полн со радост и за Србите и за Турците, да испијат по некоја чаша вино како брудершафт. Станко не можеше да одбие, иако знаеше дека тоа ќе му штети, а и другите Срби и Турци, сите испија по два и два брудершафта.
Станко запеа од силната восхит: „Gaudeamus igitur…“ а Турците се расплакаа од некое нежно чувство.
Тука имаше и гушкање, бакнување, се пиеше, се пееше, (Станко дури нешто и рецитираше од Хорацие и го цитираше Тацит во еден убав китест говор), и најпосле пред зората се степаа меѓусебе двајца Срби, и така заврши веселбата.
Потоа Станко се одмори два-три дена, и потоа веднаш почна да се интересира за познатите и интелигентните луѓе, што би можеле да стапат во неговата чета. Но, за жал, по толку негови огласи, не се јави ниту еден Србин. За малку Станко што не падна во очај, тагувајќи за своите другари во Ириг. Тоа што фрли уште поголема дамка врз тогашната српска генерација, и што не смееме овдека да го премолчиме, е што многумина и натаму одеа во разни крволочни чети, по толку патриотските говори на Станко, (тогаш го цитираше Тацит), убивајќи ги крвнички Турците со меч и со пушка. Најлошо беше што на Станко му се јавија дури и двајца Турци со здрави вратови, желни да стапат во Станковата чета, но тој мораше поради квалификацијата да ги одбие.
Но на Станко сето тоа не му пречеше. „Беше на пат, и покрај сите пречки, да стигне до целта.“ Не го фати очај, како што би направил некојси попустлив човек, туку реши сам да се бори, сам да го преземе тој голем повик, утешен со мислата дека подоцна ќе се најде уште некој кој ќе биде достоен за неговата чета.
Зеде само неколку помошници (тука не бараше интелитенција), зашто намисли ајдутската работа да ја врши сам.
Станковиот начин на борба беше навистина возвишен, во сè благороден. Тој гледаше што повеќе Турци да прими во својот институт, и тука, малку по малку да ги воспитува во класичен дух, та, кога ќе се образуваат, да ја напуштат српската земја од човекољубие и со горко покајување во душата, што толку векови ги мачеле нивните стари кутри Срби. Тој пат, се разбира, е бавен, но е сигурен и полн со самодоверба. Станко, се разбира, мислеше постепено да основа насекаде низ Србија такви заводи, та со совесна и таква упорна работа да биде загарантиран успехот за неколку децении. Особено мислеше да обрне внимание на младите Турци и на децата.
За да може да ги намами Турците, Станко во својот завод беше направил едно одделение во кое имаше шербети, локуми, алви, баклави, млека, убав тутун, кафиња, и што ушге не.
Плашливите Турци бегаа од оние ајдути што убиваа во зелената гора, нагрвалија како муви во ајдучкиот завод на Станко, и не сонувајќи дека тоа е најопасниот ајдутин, кој ќе им го одземе и ќе им го уништи царството.
„Драга моја Розо“, пишува Станко, „ги совладав сите незгоди, па иако сум сам, сепак работата оди добро. Веднаш од првиот ден нагрвалија Турците како муви, и, ако вака потрае, јас наскоро ќе ја извршам својата голема мисија. Не знам само како ќе оди со воспитувањето, зашто немаат никакви претходни најнужни знаења. Дури сега ја работам првата деклинација. Но сега, од името на бога, почнав малку со латинскиот. Доаѓа и самиот паша, и тоа доброволно. Со него работам посебно. Инаку, овие другие помошници, ќе фатат нешто таму, каде што ги примаме за честење, па ќе ги затворат во друго одделение што е како училница. Некои од нив ги сврзувам да не побегнат. Што е оглавно: оди добро! Испрати ми го гисхиблерот — добро ми чини…“
Колку сето тоа убаво оди! Нема ни убивања, ни пукања. (Та Станко не трпи дури кога некој грчи во сон или кога загребе некој со нокт по ѕидот: целиот ќе се стресе; а камоли да чуе пушка да пукне). Си го испива убаво наутро своето бело кафе со симитче, ќе ги земе лековите, ќе ги измие забите со четче, ќе ја намачка косата со миризливо масло и ќе се исчешла, сгрутајќи го малку своето нокте до крајот, па потоа ќе ѝ се посвети на својата ајдутска работа со латинската граматика под мишка. Во училницата чека врзан Турчин. Се врти избезумено околу себеси, го истружува истегнатиот врат па потплукнува. Станко влегува со Хомер, кој се загнува на врзаниот Турчин (и тој се беше осоколил малку), а Турчинот ќе го погледне дремливо, со отромавена усна, и ќе потплукне рамнодушно, повеќе за своја аметка, и Хомер ќе се исплаши, па ќе ја дувне и ќе побегне под масата, откаде што ќе про’ржи, така, поради својот занает, па мирно ќе си заспие.
— Е, сега ќе ја менуваме именката rosa — му вели Станко на Турчинот.
— Менувај, бива! — му вели Турчинот рамнодушно, па ќе потплукне, и уште повеќе ќе си го истегне вратот.
Станко ја менува по првата деклинација. Турчинот се прозева и потплукнува, а Хомер слатко спие склупчен под масата.
— Е, сега можам да го одврзам — си мисли Станко откако ги изменува singularis и pluralis. — Можеби малку се облагородил под ова влијание.
Така тоа трае неколку дена, додека не се дојде до третата деклинација. Тука веќе Турчинот престанува рамнодушно да се прозева и да потплукнува, тука на лицето му се чита некаков покајнички израз, а штом дојде до исклучоците за третата деклинација, тука веќе одеднаш почнува да плаче, и одненадеж, наполно облагороден, отрчува дома, се приготвува за пат, и ја остава Србија со горко каење во душата што тоа не го направил многу порано.
Ретко кој се одржува и преку овие исклучоци, а во него да не се побуди чувството за правда и човекољубие.
Станко му пишува на другарот за еден чуден случај, за еден Турчин кој бил толку груб што сите деклинации не го облагородиле; минале на заменките и ништо, на придавките — пак ништо. Се минало и на глаголите — аја, Турчинот — вели — само трепка, се прозева понекогаш, и потплукнува, всушност ја исфрла плунката дури до Хомер кој лежи под масата. И токму Станко да крене раце од тоа непоправливо грешно создание, туку Турчинот почна да покажува знаци на благородност, веќе не плука на кученцето, што инаку со задоволство го правеше, па уште се засмејува со дебелиот бас кога Хомер се преплашува и квичнува од таквиот напад одненадеж. Но кога се дојде на верба фреквентатива, Турчинот беше совладан.
Го уби тоа како од пушка! Падна човекот на подот, па почна да плаче и да лелека како да ги закопал сите овои тој час. Штом се изнаплака, скокна и со трчање некаде јурна како луд. Никогаш не кажа каде ќе оди. Станко разбра дека и тој ја напуштил Србија и со трчање одјурил до Цариград, му се помолил па Мухамед (на брза рака) во џамијата и скокнал во морето (веројатно од покајание). Ете, што прави латинската граматика!
Овој случај беше почуден и пострашен. Еден Турчин покажуваше толку успех во почетокот уште при првата деклинација, што Станко го остави сам и излезе да се напие меланж. Турчинот ја дофати латинската граматика, го искина листот токму од третата деклинација (чудна фаталност), па го свитка и со него мирно и спокојно си го чистеше чибукот.
Тоа Станко толку го потресе што падна во несвест, и одвај го повратија помошниците со студена вода и со оцет.
По овој најбурен настан во ајдутскиот живот Станко падна болен в постела.
Мртво море (2/5)
Сето тоа кај нас е само зачеток на доброто. Бевме добри и послушни деца и, навистина, од година во година секоја генерација сè повеќе и поовеќе ветуваше дека, наскоро, нашата земја ќе добие исто така добри и послушни граѓани, но кој знае дали ќе дојде тоа блажено време, кога нашите стремежи, всушност мислите и идеалите на мојата покојна, генијална стрина, наполно ќе се остварат во оваа намачена Србија, што вака пламено и искрено ја сакаме.
Којзнае дали некогаш ќе дојде времето да се остварат нашите желби и да се спроведе во дело оваа наша идеална политичка програма:
Чл. 1
Никој ништо не работи.
Чл. 2
Секој полнолетен Србин има почетна плата од 5 000 динари.
Чл. 3
По пет години секој Србин (во куќа каде што нема Србин, може и Србинка) да има право на пензија.
Чл. 4
Пензијата има периодични покачувања од 1 000 динари годишно.
Чл. 5
Мора да се донесе одлука на Народното собрание (а тука по исклучок, од патриотски побуди, со Собранието ќе се сложи и самиот Сенат), и тоа ќе се смета како посебна точка од Уставот, според која: овошјето, полезните растенија воошпто, пченицата и сите други посеви мораат да успеваат баснословно добро, и тоа двапати годишно, а ако се покаже дефицит во државниот буџет, тогаш и три, па се разбира, по потреба и повеќепати, како што ќе најде за потребно финансискиот одбор.
Чл. 6
Добитокот, секако, без разлика на полот и возраста, напредува многу добро, исто така според законската наредба, то ест според одобрението на двата дома, и се множи многу бргу.
Чл. 7
Добитокот во никој случај не може да прима плата од државната каса, исклучувајќи ги вонредните државни потреби.
Чл. 8
Ќе се казни секој оној кој ќе мисли за државните работи.
Чл. 9
Најпосле, за ништо и не смее да се мисли без посебна полициска дозвола, зашто мислењето ја нарушува среќата.
Чл. 10
На прво место, полицијата не смее апсолутно ништо да мисли.
Чл. 11
Кој би сакал, така, само на шега, да се занимава со трговија, тој мора да заработи мошне многу: на динар илјада.
Чл. 12
Женските фустани, ѓерданите, се разбира и жипоните, како и другите потреби, се сеат и успеваат многу брзо под секаква клима и на секоја земја, секој месец во разни бои и по најновата француска мода. Шапките, нараквиците и другите поситни работи, можат со успех да се одгледуваат и во саксии (односно сè само се одгледува со законска наредба).
Чл. 13
Деца не се раѓаат. Ако се појават однекаде, тогаш да се одгледуваат и да се воспитуваат со особени машини. Ако на татковината и требаат што повеќе граѓани, ќе се изгради фабрика за деца.
Чл. 14
Данок не плаќа никој.
Чл. 15
Плаќањето на долгови и даноци строго се казнува, а тоа важи за секого, освен ако се утврди дека тој престап го направила умно заболена индивидуа.
Чл. 16
Се укинуваат сите непотребни работи, како што се: тештите, свекрвите, и главната и споредната контрола, летечките државни и приватни долгови, цвеклото, гравот, грчкиот и латинскиот јазик, скапаните краставици, сите возможни падежи, со предлог и без предлог, жандармите, свинското прашање, умот, заедно со логиката.
Чл. 17
Кој ќе го обедини Српството, во знак на народно признание и љубов, веднаш да се уапси!
Прекрасна програма; ова мора да го признаат дури и политичките противници, ако една ваква програма воопшто и би можела да има противници. Сè е напразно, нашите благородни желби никогаш не можат да се остварат.
Но она што не го постигнавме и што не го остваривме ние, и покрај својот толкав труд, тоа го направиле други, посреќни од нас.
Марко Крале вторпат меѓу Србите (3/5)
Работата, се разбира, натаму одеше по својот правилен тек. Откако полицијата изврши увиди на самото место, откако детално ги иследи вините, сите акти ги спроведе во понатамошна работа.
Судот ги определи претресите, ги повика сведоците, вршеше соочувања. Државниот обвинител, се разбира, бараше Марко да се осуди на смрт; адвокатот на Марко пак, пламено докажуваше дека Марко е невин, и бара да се пушти на слобода. Марко го изведуваат на судење, го сослушуваат, го враќаат пак назад во затворот. И тој некако се збрка, се чуди што сè прават со него. Најтешко му беше што мораше да пие вода, а тој не беше навикнат на неа. Сè лесно би издржал тој, јунак е, но чувствуваше дека водата многу му штети. Почна да се суши и да венее. Не е оној Марко, не дај боже! Сега човекот стана некоја сува тревка, висат алиштата на него, небаре не се негови, а кога оди едноставно се тетерави. Често во очај ќе си лелекне:
— Ах, боже, па ова е полошо од проклетата азачка зандана.
Најпосле, судот донесе пресуда во која, имајќи ги предвид Марковите заслуги за Српството и многуте олеснителни околности, го осуди Марка на смрт и да ги плати отштетите и сите судски трошоци.
Делото отиде до апелацијата, и таа смртната казна ја замени со вечна робија, зашто Марковите вини ги зеде како дело од политичка природа, а касацијата најде некои неправилности и му ги врати актите на судот, со барање да се испитаат уште некои сведоци и да се заколнат.
Две години траеше таа судска процедура и, најпосле, и касацијата ја потврди преиначената пресуда со која Марко се осудува на десет години робија во тешки пранги, а и да ги плати сите кривични и судски трошоци, но не како политички виновник, зашто се докажа дека не припаѓа на ниедна политичка партија.
Се разбира дека за ваквата пресуда се имаше предвид дека тој е големиот народен јунак Крали Марко, и дека ова судење е единствен случај. Најпосле, и не беше тоа лесна работа. Се најдоа збунети и најголемите стручњаци. Како ќе осудиш некого на смрт, кој и без тоа умрел одамна, па повторно се појавил од оној свет.
И така Марко, на божја правдина, падна в затвор. Бидејќи судските и кривичните трошоци немаше од што да се наплатат, се одреди продавање на јавна лицитација на Марковиот Шарко, како и на неговата облека и на оружјето. Оружјето и облеката веднаш ги откупи државата, на вересија, за музејот, а Шарко го купи трамвајското друштво за готови пари.
И така, Марко го истрижија, го избричија, го оковаа во тешки пранги, го облекоа во бела облека и го спроведоа во белградската тврдина. Тука Марко виде такви маки, какви што никогаш не мислеше дека ќе може да ги поднесе. Отпрвин викаше, се закануваше, се лутеше, но постепено си свикна и мирно ѝ се предаде на судбината. И, се разбира, за тоа време, додека ја издржуваше казната, го научија на некои корисни работи и го подготвија за општеството во кое, по издржаната казна, ќе треба да живее како корисен член, па почнаа малку по малку да го привикнуваат и на некои корисни работи: носеше вода, ги вадеше бавчите и го плевеше кромидот, а подоцна почна да се учи да прави ножиња, четки, кадели и разни други предмети.
А кутриот Шарко го влечкаше трамвајот од утро до вечер, без прекин. И тој пропадна. Се пореваше кога одеше, а штом ќе го запреа, ќе задремеше и можеби го сонуваше она среќно време кога пиеше рујно вино од кабурница, и кога на гривата носеше златни плетенки, на копитата сребрени потковици, на градите златни ремења, а уздата — позлатена, кога го носеше на себе, во лутите боеви и мегдани, својот господар, и кога гу стигнуваше вилите. Сега ослабе: само кожата и коските на него, му се бројат ребрата, а за колковите можеш да му обесиш торби.
На Марко му беше најтешко кога ќе се случеше да го спроведат некаде на работа, кога ќе го видеше својот Шарко толку опаднат. Повеќе го болеше тоа отколку сите негови јадови. Честопати, штом ќе го видеше Шарко така беден, ќе пролееше солзи, и со воздишка ќе започнеше:
„Леле, Шарко, леле, добро мое!…“
Шарко тогаш ќе се свртеше, па болешливо ќе за’ржеше, но тогаш ќе заѕвонеше кондуктерот и трамвајот ќе тргнеше понатаму, а стражарот ќе го предупредеше учтиво Марка да си го продолжи патот, зашто му импонираше силата и ставата на Марко. Така тој и не ќе ја довршеше реченицата.
Така, кутриот Марко маки мачеше за својот род десет години, не напуштајќи ги идеите да го одмазди Косово. Трамвајското друштво го шкартира Шарко, па го купи некојси бавчанџија, за да му го врти долапот.
Поминаа и тие десет мачни години. Го пуштија Марко.
Имаше малку заштедени пари што ги заработи продавајќи разни ситни работи, што си ги изработуваше самиот.
Првин појде в меана, та викна двајца бербери да го измијат и да го избричат, потоа нарача да му се испече еден брав од девет години и да му се донесе многу вино и ракија.
Сакаше првин со добра храна и пијалак да си се почести и да се понакрене, и да закрепне од толкавите маки. Поседе така повеќе од петнаесет дена, почувствува дека малку се накрена, па тогаш почна да смислува што да преземе.
Мислеше, мислеше, и најпосле смисли едно. Се преправи така што никој да не може да го познае и отиде најпрвин да го побара Шарко, и него да го спаси од неволата, па потоа почна да оди од Србин до Србин за да разбере кои се тие шго го викале толку, дали се овие Срби, што го затворија, и како најубаво ќе го одмазди Косово.
Слушна Марко дека неговиот Шарко е кај некојси бавчанџија и дека таму врти долап, па тргна да оди таму каде што му рекоа дока ќе ги најде. Евтино го откупи, зашто оној и самиот сакал да им го даде на Циганите, па го однесе кај еден селанец и се погоди со него да го храни со детелина и да го негува за да се поврати некако и Шарко, ако се може. Заплака Марко кога го виде кутриот Шарко колку мизерно изгледа. Селанецот беше некој добар човек, та се смилува и го прими Шарко на храна, а Марко тргна понатаму пешки.
Одејќи така, сретна еден сиромав селанец кој си работеше на нивата и го поздрави.
Марко почна со него да си разговара де за ова, де за она, кога така во разговорот рече:
— Како би било сега да стане Марко Крале, па да дојде кај тебе?
— Тоа веќе не може да биде — вели селанецот.
— Но, ако ти дојде, да речеме што би правел ти?
— Ќе го повикнам да ми помогне да ја ископаме царевкава — се пошегува селанецот.
— Но ако те повика тој ка Кооово?
— Море, молчи, брате слатки, какво Косово сега! Немам кога да појдам в чаршија да им купам сол и опинци на децата. А, да видиш, па и нема со што да се купи.
— Добро, брате; но знаеш ли ти дека на Косово пропадна нашето царство, па треба Косово да се одмазди.
— Пропаднав и јас, брате мој, полошо не може да биде. Гледаш дека одам бос?!… а кога ќе ме стегне плаќањето на данокот, не ќе знам ни како ми е името, а не пусто ми ти Косово!
Стиша Марко до куќата на еден имашлив селанец.
— Помози-бог, брате!…
— Дал ти бог добро!… — му одговори тој и го гледа сомнително… — А од каде си ти, брате?
— Оддалеку сум, па сакав да поминам овде, да видам како живеат овдешниве луѓе.
И на овој во разговорот Марко му спомена за тоа како би било кога би се појавил Марко и кога би ги повикал Србите да го одмаздат Косово.
— Слушнав дека некој улав пред десетина години се прикажувал дека е Марко Крале и дека направил некакви злосторства и кражби, та го осудиле на робија.
— Да, слушнав и јас за тоа; туку што би правел ти да ти се појави вистинскиот Марко, па да те викне на Косово?
— Би го пречекал, би му дал доста вино да пие, и би го испратил убаво.
— А Косово?
— Какво Косово на овие скудни години?! Тоа многу чини! Голем трошок е тоа, брате мој!…
Марко го остави и него и отиде понатаму. Низ селото, насекаде така. Некои се свиткале над мотиките, па само ќе му го примат поздравот и понатаму ништо не му зборуваат. Не можат луѓето да денгубат; треба да се ископа и да се свршат работите навреме, ако сакаат добро да им роди житото.
И така, на Марко му здодеа во селото, па реши да оди во Белград да се обиде таму нешто да направи за Косово, и да се информира за тоа од каде беа оние силни покани, искрени, од срце, а ваков пречек.
Дојде во Белград. Коли, трамваи, луѓе, сето тоа трча, брза, се вкрстува, се среќава. Чиновниците брзаат в канцеларија, трговците по трговска работа, работниците по својата работа.
Сретна еден виден, убаво облечен господин. Марко му пристапи и го поздрави. Тој малку збунет, се тргна наназад а и му беше срам од лошата облека на Марко.
— Јас сум Марко Крале. Дојдов да им помогнам на моите браќа — рече Марко и раскажа сè како дојде, зошто дојде, што се случи со него и што мисли понатаму да прави.
— Така, мило ми е што ве запознав, господине Кралу! Баш ми е мило! Кога мислите да одите во Прилеп?… Мило ми е, верувајте; но, извинете ме, брзам в канцеларија! Сервус, Марко! — рече оној и си замина бргу.
Марко сретна втор, па трет. Кого ѝ да го сретнеше, сè така набрзина го завршуваше разговорот со тоа „брзам в канцеларија! Сервус, Марко!“
И така, разочаран од луѓето, Марко почна многу да очајува. Оди по улиците, молчи, се намуртил, мустаќите му паднале на рамења, не запира никого, не праша ништо. А и кого веќе да го прашува? Кого што сретна сè брза в канцеларија. Косово никој и не го споменува. Се разбира, канцеларијата им е поважна од Кооово. Марко стана нервозен покрај сета своја стрпливост, на таа проклета канцеларија, која според неговото мислење, толку успешно му конкурира на Косово. Најпосле, почна да му станува сè поздодевно и поздодевно меѓу тоа мноштво народ, кои како да не работат ништо, туку само брзаат за в канцеларија. Селаните, пак, се жалаат на неродните години и на кметовите, брзаат на нива, везден работат и носат искинати опинци и парталави потури. Марко загуби секаква надеж во својот успех, та ниту прашаше некого веќе, ниту пак некого запираше. Одвај чекаше господ повторно да го повика на оној свет, да не се мачи веќе, зашто секој Србин беше зафатен со некоја поважна грижа и работа, а Марко се чувствуваше сосема излишен.
—
Еден ден, така си одеше замислен, тажен, невесел, а и пустите пари веќе му се потрошија, та и вино немаше со што да се напие а крчмарката Јања е одамна в гроб, — а таа би му дала да пие вино на вересија. Оди така по улица со наведната глава, а солзите готови да му потечат, кога се сети за старото време и за другарите, а особено за убавата, пламена Јања и за нејзиното ладно вино.
Кога, наеднаш, пред една голема меана забележа многу свет и чу голема врева однатре.
— Што е ова овде? — Марко праша еден човек, се разбира, во проза, зашто и тој од мака го батали разговорот во стихови.
— Ова е патриотски собир — му рече човекот, и го измери од глава до петици, како сомнително лице, па се поддалечи малку од него.
— А што се прави таму?… — праша пак Марко.
— Оди, брате, па види! — му рече човекот налутено, и му го сврти грбот на Марко.
Марко Крале вторпат меѓу Србите (2/5)
Јава Марко полека и се чуди човекот што бегаат Србите од него, кога толку многу го викаа и толку му пееја. Не може човекот да се начуда на чудото. Најпосле, си помисли дека уште не знаат кој е тој, па, кога ќе дознаат, си замисли задоволно, колку убаво ќе го пречекаат, и како ќе ги собере сите Срби, па дека ќе тргне против султанот. Одејќи така, догледа крај патот убава сенка под еден голем даб, па слезе од Шарко, го врза, ја зеде мешината и почна да пие вино. Пиеше така и размислуваше, па на јунакот малку му се придрема. И Марко ја навали главата, без да стави некакво зглавје, и легна да му се препушти на сонот. Само што почна да го совладува сонот, кога, Шарко наеднаш забележа некои луѓе кои го опколуваат Марко, па почна со ногата да удира во земјата. Тоа беше околискиот писар со десетмина жандарми. Скокна Марко како побеснет, го наметна ќуркот, превртувајќи го одопаку (беше го слекол поради горештината) го јавна Шарко, ја зеде во едната рака сабјата, во другата боздоганот, а дизгинот од Шарко го држи во забите, па направи јуриш меѓу жандармите. Овие се преплашија, а Марко, онака лут од сонот, зеде еден по еден да ги дарува: кого со сабјата, кого со боздоганот. Ни трипати не се заврти, а веќе сите десетмина ги раздели од душата. Писарот, кога виде што се случи, заборави на увидот и на параграфите, туку си го свитка грбот и почна да бега. Марко се спушти по него и подвикна:
„Чекај, курво, незнаен делијо,
Марко да те удри со боздоган!“
Тоа го рече, па го заниша боздоганот и го пушти по „незнајниот делија“. Малку го зафати, само со врвот од боздоганот, и тој падна како свеќа. Ѕвекнаа празните узенгии. Марко се доближи до него, но не сакаше да го убие, туку му ги врза рацете наопаку, потоа го обеси на својот Шарко на седлото и ѝ се врати на својата мешина, па кога почна да пие, му рече на бедникот:
„Дојди, курво, да пиеме внно!…“
Тој само стенка од болка, се превиткува и се траќа, онака обесен за седлото, а од тоа на Марко му стана смешно, па ночна да се смее на тоа ситно квичење од човекот. — „Како маче“ — си помисли Марко, па пак брбна да се смее; убаво човекот се фати за мевот од смеа, а од очите му течат солзи, јадри како ореви.
Оној, пак, плачејќи, почна да го моли Марко да го пушти, и да му ветува дека нема да прави кривичен увид.
Марко уште повеќе почна да се смее, па, човекот дури да пукне од смеа и од силното смеење немаше кога да зборува во десетерец, туку згреши, па рече во проза:
— Па, кој ѓавол, беднику, те дотера овдека?
Но, сепак, Марко е со жалосливо срце. Се разжалости човекот, па само што сакаше да го одврзе оној, кога погледна, а други десетмина, со единаесетти — поглавар, сите исто така облечени како и првите, пак го опколиле.
Марко срипа до Шарко, го фрли оној на тревата (па тој некако се истркала низ ридот во ендекот крај патот и заофка). А Марко го јавна Шарко, па исто онака, како пред малку, изврши јуриш. Пак, додека се заврти два-три пати, сите десетмина жандарми ги раздели со душата, а писарот пак почна да бега, па Марко и него го закачи со врвот од боздоганот. Го врза и го обеси на седлото, па потоа отиде да го извади оној првиот од ендекот. Тој, сиот во калови и жива-вода, па се цеди вода од него. Од силното смеење, Марко одвај го донесе до Шарко, па и него го обеси од другата страна на седлото. Двајцата се прпелкаат и стенкаат, квичат немоќно и се обидуваат да се спасат, а Марко сè повеќе го фаќа смеа, па дури еднаш и извика:
— Е, богами, поради вакво смеење не жалам што доаѓав од оној свет!
Но, каде што има среќа, таму секогаш доаѓа и несреќа. Така и сега. Задоволен Марко, тукушто сакаше да ѝ се доближи на мешината, па, како што се вели, да го докусури до капка и оној остаток од виното, кога, наеднаш, оддалеку се слушнаа труби и барабани. Сè поблиску и поблиску. Шарко вознемирено почна да фучи со носот и да стрела со ушите.
— „По-мооош!“ — заквичија тие двајцата.
Сè поблиску и поблиску, трубите и барабаните сè посилно се слушаат, татне земјата под тешките топови, грмнаа плотуни од пушки. Шарко ги ококори очите и почна да скока како бесен; заврескаа оние двајца и почнаа да се траќаат. Шарко сè повознемирен. Марко прилично се збуни од тоа чудо, но се прекрсти, го накрена леѓенот со виното, го допи до капка, па појде накај Шарко, зборувајќи:
„Леле, Шарко, добро мое,
еве има триста и шеесет лета[1]
откако со тебе се сретнав
ниеднаш ти не си се исплашил!
Бог ќе даде, та добро ќе биде.“
Грмнаа топовите, се стресе и самиот Марко, Шарко скокна како да збесна; излетаа оние двајцата од него и се истркалаа во ендекот со офкање. На сета мака Марко се насмеа и одвај успеа да го јавне Шарко.
Кога одблизу веќе се слушнаа пушките и топовите се спушти Шарко преку оној ендек како бесен па јурна преку нивје и посеви, преку трње и преку ендеци. Марко не може да го запре. Се наведна на коњот, го заштити со рацете лицето да не му се изгребе од трњето; му се спушти самур-капата, му отскокна сабјата од колкот, а Шарко гази сè пред себе и јури како збеснат. Само што излезе на чистинката, а кога таму, виде дека е опколен со војска. Јачат трубите, бијат барабаните, пукотат пушките, згрмуваат топовите по околните ридови. Пред него војска, лево, десно, насекаде. Шарко се исправи, па јурна право. Марко го дофати боздоганот и се фрли во масата луѓе, што стануваше сè погуста околу него. Така се фрлаше повеќе од два часа, долека на Шарко не почна да му излегува крвава пена, а и Марко веќе се измори удирајќи со тешкиот боздоган. Пушките не можеа лесно да му здодеат, зашто на него имаше оклоп од железо, а под него панцир-кошула, исплетена од челик, а над тоа три ката облека, па дури и ќурк од волк. Но, што од пушките, што од топовите, што од ударите, масата народ го совлада Марко. Му го зедоа коњот, му го зедоа оружјето, го врзаа и со стражари го одведоа во околијата на иследување.
Пред него, десетмина војници, зад него десетмнна, и исто толку и од обете страни, со полни пушки и со бајонети на нив. Му ги врзаа рацете наопаку, па му ставија лисици; на нозете му ставија тешки пранги од шест оки. Како главна стража — еден баталјон од војници напред, еден полк турка одназад, а зад полкот цела дивизија, која завршува со дивизијар, отжолен од генерал-штаб, а од едната и од другата страна татнат дивизионите на артилеријата по височините. Сето тоа е подготвено како во воено време. Шарко го водат дванаесет војници, по шест од секоја страна, а и нему му ставија јаки ќостеци и мрежа на устата, за да не касне некого. Марко се намуртил, во образите станал тажникав, невесел, мустаќите му провиснале надолу, му паднале по рамењата. Секој мустаќ му е колку едно полгодишно јагне, а брадата до појасот, колку јагне годиначе. По патот каде што го спроведуваат, се качува народот по оградите, по дрвјата, по плетовите, само за да го видат, а тој, и онака за една глава повисок, па и повеќе од сите околу него.
Го доведоа во околиската куќа. Во својата канцеларија седи околискиот началник, мал, дребен човечец, со клапнати гради, со тап поглед, поткашлува при зборувањето, а рацете му се како прачки. Од левата и од десната страна на масата, по шест пандури со запнати револвери.
Го изведоа окованиот Марко пред него.
Капетанот се исплаши од окованиот Марко, се тресе како од треска; ги ококорил очите, па не може да проговори. Одвај се прибра, и, поткашлувајќи, со засипнат глас почна да прашува:
— Како се викате?
— Марко Крале — екна гласиштето, а капетанот се стресе и го испушти перото; пандурите отстапија наназад, а насобраниот свет се заглави во вратата.
— Ве молам, зборувајте потивко, зашто стоите пред власта! Јас не сум глув. Кога сте роден?
— Во 1321 година.
— Од каде сте?
— Од Прилеп, белиот град.
— Со што се занимавате?
Марко остана вчудовиден кога го праша ова.
— Прашувам: дали сте чиновник, трговец, или обработувате земја?
— „Не ораше ни татко ми
а, гледаш, ме израни!“
— Тогаш по каква работа дојдовте?
— Како, по каква работа? Па вие ме викавте од ден на ден веќе петстотини години. Само ме воспевате во песните, и лелекате: „Каде си, Марко?“, „Дојди, Марко!“, „Леле Косово!“, па веќе и во гробот ми се здодеа, и го замолив Бога да ме пушти да дојдам овде.
— О, брате слатки, глупаво си направил! Штогоде. Па тоа само така се пее. Ако беше паметен, на песната да не ѝ обрнуваше внимание, и сега немаше да имаме толкава неволја, и ние со тебе, и ти со нас. Да си повикан официјално, со покана, е тоа е веќе друго. А вака, немаш олеснителни околности. А, каква работа ти можеш да имаш овде?… — заврши капетанот нервозно, а во себе си помисли: „Оди по ѓаволите и ти и песната! Луѓето се подбиваат, па пеат штогоде, а сега мене овдека да ме тресе треска!“
— „Ој леле, ти Косово рамно,
што ли си ми дочекало тажно,
после наша честитаго кнеза
царот турски сега да те суди!…“
— зборува Марко како за своја сметка, а потоа му се обраќа на околискиот началник:
— „Јас ќе појдам, ако никој нејќе,
Јас ќе појдам, макар да не дојдам,
Ќе отидам в града Цариграда
Ќе убијам цара од Стамбола…“
Капетанот скокна од местото.
— Доста, тоа е нова вина. Вие со тоа ни правите страшна несреќа, зашто сега нашава земја е во пријателски односи со турското царство.
Марко зина од зачуденост. Кога го чу тоа, за малку што не падна во несвест. „Во пријателство со Турците! … Па за кој ѓавол ме викаат!“ — си помисли во себе и не може да се прибере од чудо.
Туку, ве молам, вие сте направиле големи вини, за кои сте обвинет:
- — На 20 овој месец сте извршиле гнасно убиство над Петар Томиќ, трговец, кој се шетал на велосипед. Убиството сте го извршиле смислено, за што сведочат сведоците наведени во обвинението: Милан Костиќ, Сима Симиќ, Аврам Среќковиќ и други. Покојниот Петар, според точниот увид и лекарските прегледи, сте го убиле со тапо, тешко оружје, а потоа на умрениот сте му ја пресекле главата. Сакате ли да ви го прочитам обвинението?
- — Истиот ден сте го нападнале и Марко Ѓорѓевиќ, меанџија од В…, со намера по својата жестока природа, да го убиете; но тој среќно се извлекол. На тој уважен граѓанин, кој беше и народен пратеник, сте му истерале три здрави заби. Според лекарското уверение, тоа е тешка повреда. Тој поднесе пријава и бара да се казните според законот и да му платите отштета, денгуба и сите судски трошаци.
- — Сте извршиле убиство над дваесет жандарми и тешко сте раниле двајца околиаки писари.
- — Има преку педесет пријави за обид за убиство.
Марко не умее да проговори од чудење.
— Ние овде ќе го иследиме делото, а дотогаш вие ќе бидете в затвор овдека, па потоа делото ќе му го спроведеме на судот. Тогаш можете да земете некој адвокат за да ве брани.
Марко се сети на својот побратим Обилиќ, па си помисли колку убаво тој би го бранел сега! Му дојде нешто тешко, пролеа солзи од очите и си јачна:
— „О мој братко, Милоше Обилиќ,
зар не гледаш, зарем не ме жалиш,
во јадови всакви сум западнал,
ќе загубам своја руса глава,
на правдина пред господа златен!…“
— Водете го сега в затвор! — рече плашливо капетанот и зарипнато се закашла.
[1] Тие на другиот свет не ги сметаше…
Марко Крале вторпат меѓу Србите (1/5)
Сме навалиле ние Србите, па повеќе од петстотини години само лелекаме: „Леле, Косово!“ „Тажно Косово!“ „Леле Лазо!“ Плачевме така, низ плачењето заканувајќи им се на душманите: „Ние ќе направиме вака, ние ќе направиме онака!“ Плачеме ние јуначки и се закануваме, а душманот се смее; а нам ни текна во маката за Марко, па почнавме да го викаме човекот да стане од гробот да нè брани и да го одмазди Косово. Викај денеска, викај утре, викај секој час, за сешто: „Стани Марко!“ „Дојди Марко!“ „Погледни ни ги Марко солзиве!“ „Леле Косово!“ „Што чекаш, Марко!“ И така, тоа викање помина во безобразие. Некој ќе се напие в меана, па откако ќе ги потроши парите, ќе се разжали за Косово, ќе го обземе некое јуначко чувство, па веднаш: „Леле, Марко, каде си сега!“ И тоа брате, не беше малку, туку тоа траеше преку петстотини лета. На Косово веќе цел вир од српски солзи, а Марко се траќаше во гробот, се траќаше, па веќе и на мртовецот му здодеа.
И еден ден еве ти го пред божјиот престол.
— Што е, Марко — го праша Господ благо.
— Пушти ме, Господи, да видам што прават долу оние мои слепци; ми здодеа од нивното лелекање и викање!
— Е, Марко, Марко, — воздивна Господ, — јас знам сè; но кога би можело да им се помогне, јас прв би им помогнал.
— Господи, само поврати ми го Шарко и оружјето и дај ми ја старата сила, па пушти ме, да видам дали можам нешто да направам.
Господ си ги крена рамениците и мавна загрижено со главата.
— Оди, кога сакаш, — му рече — но нема добро да минеш.
И, одеднаш; на некој чуден начин, Марко се најде на земјата, на својот Шарко.
Се сврти околу себе, го разгледува пределот, но никако да разбере каде е. Го гледа Шарко. Да, Шарко е тој истиот. Го гледа боздоганот, сабјата; најпосле облеката. Сè е исто, нема сомнение. Ја фати мешината. И таа е тука, полна со вино; тука се и лесните кравајчиња. Сè го уверува дека тој е оној стариот Марко, но никако да сфати каде е. Бидејќи му беше тешко да реши што да преземе сега на земјава, најпрвин слезе од Шарко, го врза за едно дрво, ја симна мешината и почна да пие вино, за да може така, како што се вели во слободното време за сè добро да си размисли.
Пие така Марко и се обѕрнува наоколу, да не види некој познат, кога, наеднаш, крај него профучи еден велосипед, па исплашвн од чудниот коњ и од облеката и оружјето на Марко, го потера колку што може побргу, обѕрнувајќи се да види колку е оддалечен од опасноста. Марко, пак, најмногу се препали од чудниот начин на патување, па си помисли дека тоа е некое сениште; но, сепак, реши да се впушти во борба со него. Испи уште еден леѓен вино и стана целиот закрвавен до очи, еден леѓен му даде на Шарко да испие, па потоа ја остави мешината на тревата, ја наклапуши над очите самур-капата и го јавна Шарко, кој од пиењето веќе беше крвав до уши. Јунакот многу се разлути и му рече на Шарко:
Ако, Шарко, ти не ми го стигнеш
Ќе ти ги испокршам четирите нозе!
Кога ја слушна Шарко толку страншата закана, од која веќе се беше одвикнал на оној свет, ја спрашти како никогаш дотогаш. Како се беше залетал ниско, сè со колената ја брише правта по патот, а узенгиите ја удираат црната земја. Бега и оној пред него небаре има крилја, и за сето време само се обѕрнува наназад. Се бркаа така цели два часа, па ниту тој да побегне, ниту пак Марко успеа да го стигне. Така се приближија до една патничка меана; кога го виде Марко тоа, се уплаши сосема да не му побегне во некој град, а и веќе му беше здодеало да го брка, па тогаш му текна за боздоганот. Го извади од теркијата и викна налутено:
Да си вила, па да имаш крила,
Ил’ пах вили да те издоиле,
Па да си ми избеган од лани,
Пак денеска ќе те фати Марко! …
Го рече тоа, па заврти со боздоганот крај себе и го пушти.
Човекот, погоден, падна, но и земјата не го дочека жив. Дотрча Марко до него, ја извади сабјата, па му ја пресече главата, му ја стави на Шарко во зобницата, па со пеење се упати накај онаа крајпатна меана; а човекот остана копајќи со нозете крај онаа ѓаволска направа. (Заборавив да ви кажам дека Марко н неа ја исече со сабјата, со онаа иста сабја што ја коваа тројца ковачи, со своите тројца помошници, та за една седмица ја направија толку остра да може да сече камен, дрво, железо, со еден збор секаква амајлија).
Пред меаната имаше полно селани, па кога видоа што се случи и кога го здогледаа Марко разлутен, вреснаа од страв и летнаа да бегаат, која саде фати. Меанџијата остана сам. Се тресеше од страв како во најтешка треска, му потклекнуваа нозете, ги ококори очите, па пребледе како мртовец.
„Жити бога, незнаен јунаку,
чии ли се пребеливе дворци?“
— го праша Марко.
Незнајниот јунак пелтечи од страв и одвај објаснува дека тоа е патничка меана и дека токму тој лично е меанџијата. Марко се кажа кој е и од каде е, и дека дошол да го одмазди Косово и да убие султанот турски. Меанџијата ги сфати само зборовите: „да го убијам султанот“ — и уште повеќе го фаќаше страв колку што повеќе Марко и понатаму раскажуваше и потпрашуваше каде е најкусиот пат до Косово и како ќе дојде до султанот. Зборува Марко така, а човекот се тресе од страв и во умот му е само: „да го убие султанот“. Најпосле Марко почувствува жед па заповеда:
„Меанџијо, донеси ми вино
Па јас јунак жедта да ја стивиам
Зашто таа многу ми здодеа!“
Тука Марко слезе од Шарко, го врза пред меаната, а меанџијата влезе да донесе вино. Се врати оттаму носејќи мала чаша, од „деци“, на подавалник. Му се тресат рацете од страв, та од тоа се плиснува виното од чашата, и така му се приближи на Марко.
Марко, кога ја виде малата чаша, бедна, подистурена, си помисли дека човеков се шегува со него. Многу се разлути и на меанџијата му врза шлаканица со дланката по образот. Го удри толку лесно, што му се размрдаа три здрави заба.
Оттука Марко пак го јавна Шарко, па отиде понатаму. Меѓутоа, селаните што се разбегаа, отрчаа право во околијата, во полицијата, за да јават за страшното убиство; а писарот прати депеша до весниците. Меанџијата си стави на образот ладни облози, го јавна коњот и отиде право кај лекарот, па зеде уверение за тешка повреда; потоа отиде кај адвокатот, па овој детално го распраша за сè, му зеде пари и напиша кривична тужба.
Околискиот началник веднаш му нареди на еден писар, со неколкумина вооружени жандарми, да тргне во потера по злосторникот, а со депеша прати распис низ цела Србија.
Марко и не сонува што му се готви и дека веќе стигнале две-три страшни тужби, „снабдени со прописна такса“ и со наводи на параграфите за убиство, за тешка повреда, за навреда на честа; па потоа тука е веќе и „претрпениот страв“, „претрпените болки“, „трошоците околу лекувањето“, „толку и толку надомест за прекинатата работа во меаната, денгубата, пишувањето на тужбата, и таксите“.
А за ширењето на вознемирувачките гласови за убиството на султанот му се јави веднаш на министерството со шифра, а оттаму дојде брз одговор:
„Веднаш да се фати тој скитник и најстрого да се казни според законот; а најревносно нека се внимава такви случаи да не се повторуваат, зашто тоа го бараат интересите на нашата земја, која сега е во пријателски односи со турското царство“.
Со молскавична брзина надалеку се разнесе гласот за страшниот човек во чудна облека и со оружје и со уште почуден коњ.
Марко тргна по патот од меаната. Оди Шарко пополека, со обичен ôд, а Марко се потпрел на предниот дел од седлото, па се чуди како сè се изменило: и луѓето, и околината, и адетите, сè, сè. Му стана тешко што стануваше од гробот, Му ги нема старите другари, нема со кого да пие вино. Народот си работи по околните ниви. Сонцето припекло, мозокот да ти зоврие, работниците се свиткале, работат и молчат. Тој застана крај патот, па им довикна, со намера да праша за Косово; а работниците, кога го видоа, вреснаа од страв, па летнаа да бегаат од нивата кој каде стигна. Кога ќе се сретне Марко со некот на патот, оној ќе се стаписа и ќе застане како скаменет, ќе ги ококори очите од страв, ќе се обѕрне налево, надесно, на како втрештен, ќе ја спрашти преку ендекот или преку оградата. И колку повеќе го вика Марко да се врати, толку посилно тој бега. Се разбира дека секој од исплашените ќе отрча право во околиската канцеларија и ќе тужи за „обид за убиство“. Пред околиската куќа се насобрал толку народ што не може да се помине. Врескаат децата, лелекаат жените, се бунат мажите, пишуваат тужби адвокатите, се чукаат депеши, се војвааат полицајци и жандарми, по касарните пиштат сирените за тревога, бијат црковните камбани, по црквите се држат молепствија за да се отстрани таа беда од народот. Низ народот проструи глас дека се повампирил Крали Марко, па од таа стравотија се исплашија и полицајците и жандармите, па дури и војниците. Како ќе се бориш, брате, со Марко жив, а камоли пак со Марко — повампирен.
Укинување на страстите
Ние, Србите, му благодариме на милосливиот Бог, си ги свршивме сите работи, па сега можеме, онака, во слободното време, да се проѕеваме до мила волја, да дремеме, да се изналежуваме и да спиеме, па кога и тоа ќе ни здодее, можеме од шега, да ѕирнеме да видиме што се прави по другите несреќни земји. Велат — господи спаси нè од секаква беда и напаст, и нека е скраја! — бидејќи има земји каде што луѓето постојано се закрвуваат и се расправаат околу некакви права, околу некаква слобода и лична безбедност. Кожата му се наежува на човека кога ќе помисли на таквите несреќници кои уште не си ги средиле работите дома, а ние втасавме да ги средуваме дури и Кина и Јапонија. Секој ден одиме сè подалеку од својата земја, и ако потрае вака, нашите новинари ќе почнат да носат написи од Марс, Меркур, или, во краен случај, и од Месечината.
—
И јас сум член на овој среќен народ, па ете, за да ја задоволам модата, сакам да ви раскажам за една далечна, многу далечна воневропска земја, и што станало во неа одамна, многу одамна.
Не се знае точно каде била таа земја, како се викал народот во неа, но сигурно не е во Европа, а народот би можел да се вика со кое било име, само не Срби. Во тоа се согласуваат сите постари историчари, а новите можеби ќе го тврдат и обратното. Впрочем, тоа и не е наша работа и јас го оставам тоа, па дури и да се огрешам во обичајот дека треба да зборуваме за она што не го разбираме и да ја работиме онаа работа што не е наша.
Со сигурност се знае дека тој народ бил многу расипан и непослушен, преполн со пороци и лоши страсти, па со тоа и ќе ве позабавам во оваа приказничка.
Секако, драги читатели, на прв поглед вие не можете да верувате дека некогаш можеле да постојат толку расипани луѓе, но да знаете дека сето ова го работев според стари записи, што ги имам в раце.
Еве, во точен превод, неколку доставки до раз ни министри:
„Земјоделецот Н. Н., од Кар, денес по орањето намина в меана, пиеше кафе и страсно ги читаше весниците во кои се напаѓаат денешните министри…“
„Учителот Т… од Борак, штом ќе излезе од училиштето, ги собира околу себе селаните и ги наговара да формираат пејачка дружина. Освен тоа, овој учител игра челик со чираците, а со своите ученици игра со петлици, па затоа е многу штетен и опасен. На некои селани им чита книги и им ги нуди да ги купат. Ова зло не може да се трпи, зашто со тоа ја расипува целата околина, и им подметнува на мирните и чесни граѓани дека бараат слобода, а всушност тој непрестајно им зборува дека слободата е послатка од сè. Пуши страсно и потплукнува кога пуши.“
„Свештеникот Ѓ… од Сора, по службата во храмот, оди на политички собир во блискиот град.“
Еве, гледате, какви резили ти немало во оветот!
Внимавајте понатаму:
„Судијата С… денес гласаше за општинската управа. Овој срамен судија прима опозиционен весник и страсно го чита. Во судот се осмели да каже дека еден селанец воопшто не е виновен, кој е обвинет за навреда и противставување на власта, зашто пред сведоци рекол дека нема ништо да купува од дуќанот на кметот Габор. Освен тоа, тој ист судија изгледа замислен, а тоа е еден јасен доказ дека е полн со пороци и сигурно смислува некаков голем заговор против денешниов режим. Треба да се обвини за навреда на господарот, зашто тој и без тоа не може да биде пријател на династијата кога оди на кафе кај Моро кафеџијата, а Моровиот дедо бил добар пријател со Леоновиот побратим, кој го спотна оној метеж во Јамб против доглавникот на дворот на дедото на денешниот владетел!“
Имало и уште полоши луѓе во таа несреќна земја. Читајте ја само оваа доставка:
„Адвокатот од Тул застапуваше некојси сиромав, чиј татко го убија минатата година. Тој адвокат страсно пие пиво и оди на лов, а што е најлошо, основал и некоја дружина за помагање на сиромасите во нашата околина. Тој е дрзок изрод кој зборува дека државните шпиони се најлоши луѓе.“
„Професорот Т… денес трчаше низ градот со разни белосветски дечишта и крадеше круши откај зарзаватчијата, а вчера гаѓаше гулаби со праќка и скрши прозорец на една државна зграда. Тоа и би можело да му се прости, но тој оди на политички собири, гласа на изборите, разговара со граѓаните, чита весници, зборува за државниот заем, и какви ли не уште срамотилаци прави на штета на наставата!“
„Селаните од Вар почнаа да прават ново училиште, и како што се чини, со тој порок ќе се зарази целата наша околина. Треба што побргу да се спречи таа гнасна струја, штетна за државата!“
„Занаетчиите од Вар основаат читална и секоја вечер се собираат во неа. Оваа страст фати длабоки корења, особено кај младите, а старите се носат со мислата освен читалната — да основаат занаетчиски пензионерски фонд. Ова не може да се трпи во нашиот крај зашто ги соблазува сите чесни луѓе, кои не ги пцујат министрите! Еден занаетчија дури бара поделба на трудот! … Грди страсти! …“
„Селаните од Падо бараат општинска самоуправа!“
„Граѓаните во Троја сакаат слобода на изборитр.“
„Многумина овдешни службеници совесно си ја вршат работата, а еден, освен тоа, свири на флејта и знаје ноти!“
„Писарот Мирон страсно игра на забавите и јаде солени семки со пивото. Треба да се истера за да се излекува од тие страсти.“
„Учителката Хела купува цвеќе секое утро, па така ја соблазнува околината. Не може да се трпи, зашто ќе ни ја расипе младината.“
—
Кој би можел да ги изнареди сите гнасни страсти на тој несреќен народ? Доволно е да се рече дека само десетмина биле добри и чесни луѓе во целата земја, а сите други, и машко и женско, и старо и младо, биле расипани, како што се вели, од корен.
Што мислите, како им било на овие десетмина добри и чесни луѓе во таа расипана земја? … Тешко, многу тешко, а најмногу поради тоа што морале да го гледаат пропаѓањето на својата родена земја, што толку силно ја љубеле. Не спиеле ниту дење ниту ноќе од грижи: како да ги поправат своите грешни сограѓани, како да ја спасат земјата од пропаст?
Полни со огнено родољубие, полни со добродетелства и благородност, биле во состојба да ги поднесат сите жртви за среќата на својата татковина. И, еден ден, го стегнале јуначкото срце, ја наведнале главата пред волјата на горчливата судбина, која им пресудила тежок товар, и станале министри, земајќи си ја врз себе благородната задача да ја исчистат земјата од гревот и од страстите.
Биле учени луѓе, но не им било лесно да ја извршат толку тешката обврска.
Најпосле, на еден, кој бил најглупав кај тој народ (тоа значело најдуховит), му светнала мислата дека треба да се овика Народното собрание, но во него решаваат странци. Сите ја прифатиле оваа убава идеја и на државен трошок зеле под наем двесте луѓе, кои испофатиле некакви странци, што случајно се затекле тука, во таа земја, поради трговија. Тие се бранеле, се оттргнувале, но сила бога не моли!
Така се случило четиристотини странци да станат пратеници и да решаваат разни работи за среќата на земјата, да станат израз на народните желби.
Откако така ја свршиле работата и нашле доволен број луѓе кои ги наименувале за народни претставници, веднаш потоа распишале и избори за народни пратеници. Немојте да се чудите на тоа, зашто во таа земја таков бид обичајот.
Почнале собраниските седници. — Се решава, се зборува, се дискутира… Не е лесно да се сврши толку важна работа. Сè било лесно и одело бргу, но кога се дошло до страстите, веднаш се појавиле тешкотии. Додека некој не се нашол да предложи да се донесе решение со кое се укинуваат сите страсти во земјата.
— Да живее говорникот, да живее! — одекнале радосните извици од многу грла во собраниската сала.
Сите воодушевено го прифатиле предлогот, и се донесло решението:
„Народното претставништво, согледувајќи дека страстите му пречат на народниот напредок, е поттикнато да ја донесе уште и оваа точка во новиот закон, која ќе гласи:
„Од денес престануваат страстите и се укинуваат како штетни за народот и за земјата.“
—
Не поминале ни пет минути откако бил потпишан законот за укинување на страстите, и за него знаеле само пратениците, а сега да видите што се случувало меѓу народот во сите краишта, без разлика.
Доволно е да ви наведам само едно место, во превод, од нечиј записник.
Еве го, од збор до збор, тој записник:
„… Пушев страсно. Кога ќе се разбудев, веднаш се фаќав за цигарите. Еден ден, се разбудив и ја зедов кутијата со тутунот, та свиткав цигара (по обичај). Некако ми стана непријатно (токму тогаш пратеникот предлагал), кога одеднаш почувствував како раката сама ми затрепери, а цигарата ми падна; ја погледнав, па со одвратност плукнав… веќе нема да пушам — си помислив, а тутунот ми стана гаден, толку многу гаден што не можев да го гледам. Се чудев што ми стана така одеднаш, и излегов во дворот. Кога, дури таму имав што да видам! Пред вратата, мојот сосед, еден стар пијаница, кој не можеше без вино ниту час; стои трезен човекот, си гледа пред себе, и се чешка по главата.
— Еве, донесов вино, — му рече момокот, и му подаде шише како и обично.
Мојот сосед го дофати шишето, па го тресна одземи и тоа се распрсна на стотина парчиња.
— Уф, гадни работи! — викна тој со гнасење, гледајќи го истуреното вино.
Потоа долго молчеше, па побара слатко и вода.
Му донесоа, тој се почести, а потоа си отиде на работа.
Жена му се расплака од радост кога виде дека мажот и одеднаш се поправа.
Еден друт мој сосед, пак, кој страсно читаше весници, го видов како седи крај отворениот прозорец, па и тој нешто преобразен и чудно изгледаше.
— Добивте весници? — го прашав.
— Веќе нема да ги погледнам весниците, толку ми станаа одвратни! Сега си мислам да земам да читам археологија или грчка граматика! … — ми одговори, и јас си заминав, излегов на улица.
Целиот град се беше преобразил. Еден страстен политичар беше тргнал на политички собир. Одеше човекот по улицата, па наеднаш се заврти и се стрча наназад, небаре некој го спобркал.
Се зачудив што му стана, па го прашав зошто така наврапито се враќа.
— Тргнав на собир, па одеднаш ми падна на ум дека е подобро да си одам дома, да си нарачам некоја книга од областа на земјоделството и на домашната индустрија, па да читам и да се усовршувам во работата. Што барам на собир? — ми рече, па отрча дома за да го изучува земјоделството.
Не можев да се начудам на чудото што стана одеднаш, па се вратив дома, и зедов да ја прелистувам психологијата. Сакав да го прочитам местото за страстите.
Наидов на листот каде што пишуваше: „Страсти“. Останал само насловот, а сето друго побелело, небаре никогаш ништо не пишувало! …
— О, што е сега ова, господи?!
Во целиот град никаде не можеш да најдеш лош и страстен во што било, па дури и добитокот станал поумен!
Дури утредента во весниците прочитавме за собраниското решение дека се укинуваат сите страсти.
— А, ах, значи тоа е! — викаа сите. — Ние се чудиме што станува со нас. а тоа Собранието ги укинало страстите!
Овој записник е доволен за да објасни што станало кај народот кога во Собранието се донесувал законот за укинување на страстите.
Потоа им било јасно на сите и секому, и престанало чудењето, а наставниците во училиштата вака им предавале на своите ученици за страстите: „Некогаш во душите на луѓето постоеле и страсти, и тоа бил еден од најзаплетканите и најтешките делови на психологијата; но со решение на Собранието страстите се укинати, па така сега ја нема таа партија во психологијата, како и во душите на луѓето. Страстите се укинати на тој и тој датум, таа и таа година.“
— Му благодариме на Бога кога не мораме да ги учиме! — шепотеле учениците, задоволни со таа собраниска одлука, зашто за идниот час требало да научат само: „На тој и тој датум, таа и таа година, со решение на собранието се укинати сите страсти, и така веќе ги нема кај луѓето! …“
Штом ќе го изговореле тоа без грешка, ќе добиеле одлична оценка.
Ете, така наеднаш тој народ се спасил од страстите, се поправил, па од тој народ, според некои преданија, станале анѓелите! …
Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)
Радоје Домановић 