Човек на педесетина години; со среден раст, но силен и крупен; со црна коса, која веќе почнуваше да му белее; лице ниту долгнавесто ниту тркалесто, туку обично; со румени образи, значи црвени, со уште поцрвена мрежичка од жилички на јаболковите коски, со долг нос. Со избричена брада и со големи мустаќи, кои му ја покриваа устата, а на краиштата малку „зафитилени“, како што велат, и намачкани со помада — тоа е г. Сима, чиновник во пензија.

Него можеме бргу; да го најдеме во градот К…, каде и што живее, зашто не е од оние луѓе кои сакаат секаде да го забодат својот нос, кој е час овде, час онде; секој ден се движи како по некој утврден распоред: или седи дома, или е во „Марковата кафеана“. Во таа кафеана доаѓа рано изутрина, ќе си седне на една маса до прозорецот, ќе си нарача кафе, ќе си запали цигара, па така „се густира“ и си го чита „Брка“ или некој друг весник, или со господин Јово си игра домино. Така тука си седи до десет часот, па потоа оди малку на пазар, каде што ги загледува пилињата, го проба сирењето, кајмакот, виното; се „пазари“, како што вели тој, но ретко кога нешто купува. „Колку ти е, снашке, ова шарено пиленце?“ — има обичај да рече, без оглед дали е тоа големо пиле, или: „За колку го дават, пријателе, овој шилер?“ па дури тоа и да е добро вино.

Така, значи, си поминува тој низ пазарот до единаесет часот, па се упатува дома. Со лесни, сериозни, па дури, ако сакате, и со достоииствени чекори оди, држејќи си ја во левата рака цигарата, а во десната бастунот, со кој не врти и не го развртува како некаков човек што го вее ветрот, ниту го носи само онака, напразно, туку со него како да ги пребројува чекорите, удира во земјата при секое движење на десната нога; главата ја држи исправено, иако вратот малку го потсвиткува напред, и туку одвреме навреме со неа ќе кимне, не вадејќи си го својот црн „халбицилиндар“, со извик: „О, добар ден, добар ден!“, или пак наполно ќе си го извади и пак со насмевка ќе проговори: „Добар ден ви пожелувам!“, што зависи од тоа со кого ќе се сретне и ќе се поздрави. Поинаку е кога ќе наиде на улицата во која живее. Во неа тој ги познава сите одред, како што велат, и старо и младо, и машко и женско, и покрај кого и да минува, би рекол по некој збор, на пример: „Како в училиште, Милане, оди ли, а?“, „Што правиш, Васо, можеш ли уште?“, „Се сончаш ли, газда Јанко?“, „Добар ден, госпоѓо Персо, готвите ручек?“ — или штогоде. Само имајте на ум дека тој никогаш не ја изговара целата реченица додека не застане, а зборува бавно и доста затегнато. Одејќи така до својата куќа, ќе застане малку пред вратата, па ќе си ги истрие убаво неколку пати нозете, било да е суво или капливо, потоа малку ќе из’рка и ќе исплука, па дури тогаш ќе влезе во претсобјето. Ќе го остави бастунот во еден ќош до вратата, па ќе влезе во собата.

Собата во која живее е прилично пространа и светла, со мебел што одговара на неговата положба. Подот е послан со шарани волнени дипли а до ѕидот кој е наспроти вратата стојат два железни кревети, покриени со зелени покривки и исти такви перници; до прозорецот поголема дрвена маса, покриена исто така со зелен чаршаф, врз кој е распослан весник, а на еден крај стојат неколку убаво наместени книги, како „Граѓански закон“, „Кривичен закон“, „Устав“, „Вечен календар со роденик и соновник“, и уште некои, а на другиот крај неколку листа чиста хартија, во средината прибор за пишување, кутија со ситен песок наместо попивка, кутија со кибрит и уште некои ситни работи; покрај масата два плетени стола; на ѕидот две-три прилично избледени слики и гусла, а во самиот ќош скапоцена икона, пред која виси сребрено кандило, додека крај печката, во еден ќош, стои долг чибук.

Откако ќе влезе во собата, ја симнува капата, минува низ неа два-три пати натаму-наваму, потоа, што многу често му се случува, но не секогаш, ќе седне на масата, ќе земе еден лист чиста хартија, преку неа ќе повлече два-три пати со раката, ќе измери три прста од едниот крај и ќе го превитка, ќе го земе перото, ќе го загледа, ќе скине едно парче од весникот што е на масата, ќе го избрише перото, ќе го макне во мастилото и ќе стави одозгора наслов. Да речеме: „До Касациониот суд“, или „До Окружниот суд…“ и кога тоа ќе го сврши, ќе го остави перото преку приборот за пишување и ќе излезе во кујната, ќе застане крај шпоретот, ќе го дигне капакот од тенџерето и ќе ѕирне што се вари за ручек. „Охо, Лено, ти баш сакаш да ме нагостиш!“ ќе рече обично, па било што и да се готви за ручек, а Лена — тоа е неговата жена — обично на тоа ќе му одговори или со мавнување на главата, или со зборовите: „Јас, богами, се трудам, а ти слабо нешто гледаш“. — „Е, па, ова, јас сум, како да ти речам, позаслужен, маж сум“ — или нешто така ќе додаде Симо, и на тоа сè завршува.

Така ќе му мине претпладнето, а попладнето, речиси исто така, само што попладне може малку да дремне, а потоа ќе го доврши пишувањето, ако го започнал претпладае, малку ќе погуди со гуслето и ќе пее, ќе проговори некој збор со својата „баба“, како што тој на шега сака да ѝ каже, иако ретко кога се сложуваат, па потоа ќе си го земе бастунот, ќе си ја стави капата на глава, и ќе се пипне два-три пати по џебовите од палтото и по неколку пати ќе се заврти, загледувајќи по собата, како нешто да бара, ќе се накашла и ќе се упати во „Марковата кафеана“.

Тој, навистина, долго седи ово кафеаната, но, да не добиеме погрешно мислење за него, морам да речам дека не е некој голем трошач, зашто човекот, како што си вели самиот, „е зрел и прецеден“, па знае да чува „бели пари за црни дни“. Целото претпладне ќе испие едно кафе, а попладне најпрвин чаша вода, па откако малку ќе се одмори, пак ќе си нарача кафе. Толку испива за свои пари, а ако добие на домино, или ако некој му порача уште некое кафе, се разбира дека го прима честењето окако секој човек, зашто „две кафиња нема да се скараат“, како што самиот вели во таков случај.

—

Се случува понекогаш да се поремети неговиот тивок и мирен живот, со таквата бура бргу поминува, и во неговиот живот пак се враќа мирот и задоволството.

Дојде така еден ден од град; до ручекот си помина како и обично, а кога го повикаа за ручек, го слече палтото и, останувајќи само по елекот, влезе во кујната, каде што ручаше.

— Гладен сум како волк, а ти Перо? — го прашува Пера седејќи на масата.

Перо е ученик кој е кај него на стан, а тука и се храни; младич од околу седумнаесет години, висок, слаб, со бледо лице, црни очи и долга коса; добар и мирен, само прилично своеглав, но сепак убаво се слага со својот „чичко“ Симо, зашто овој секогаш попушта ако дојде до препирка.

— Јас не сум толку многу гладен — му одговори Перо, собирајќи си ги рамениците.

— Ајде, седи, Перо, ајде ти, Лено, дај да се прокасне — рече откако седна, наместувајќи се на столицата.

Откако убаво се намести, ја зеде салфетата, ја распосла, и искривувајќи ги вратот и главата настрана, и замижувајќи малку на едното око, го завлече едниот крај околу вратот, а двата за елекот, потоа малку ги засука ракавите на кошулата и, погледнувајќи важно насекаде низ кујната, свечено и мирно проговори:

— Ќе има крвава војна, каква што историјата уште не забележала! — Ова го изговори преку својот обичај не одморувајќи се, и уште позначајно погледна насекаде, а погледот му се задржа на Перо.

Перо, кој тогаш сиот се зацрвени, воздржувајќи се да не брбне да се смее, стана и влезе во својата соба, промрморувајќи нејасно: „Кај ми е шамијата?“ — и таму прилично се задржа.

Ристо, момокот, кој дотогаш, по обичај, се кривеше и се смешкаше, стана сериозен, и со отворена уста, исплашено се загледа во својот господар.

Само на Лена воопшто не повлијае оваа висока фраза на Симо, — туку мошне рамнодушно го пресече со зборовите:

— Турај, турај од ова, те молам, ама и ти си ми некоја историја!

— Јас кога велам, да те почекаме додека говедското не го исечеш, а ти, ту, ама не знаеш ред — ѝ одговори Симо и почна да си тура од супата.

— Турај, те молам, и молчи!

— Убаво, значи, ајде да турам.

Потоа настана молк, само што се слуша неговото сркање на супата. Перо, кој седи до него, одвај си ја воздржува смеата; Лена седи на другиот крај од масата, и молчејќи тура супа. Ристо стон малку подалеку од масата: ја накривил главата, на која има измрсен фес со пискул, подзинал малку, се чеша по тилот, гледајќи непрестајно — будалесто со своите подуени очи, до кои допира нечистата, сета залепена, коса, и гледа во господин Симо; сигурно очекува пак да се зборува за војната, но напразно.

Молчењето го прекина Лена, заповедајќи му на Ристо да донесе вино од „малото бурилце“.

— Ајде, донеси го виното, па потоа нешто ќе ти заповедам, ајде брзо! — додаде Сима.

— Ама, Сима, ти уште не купи вино, зар везден да ти зборувам! — почна пак Лена.

— Јас, ова, што да правам, заборавам некако.

— Ама мсмој ти, знаеш да забораваш.

— Готово, туку, — пак ќе почне Симо — ајде ти дај го говедското, јас, знаеш… што велиш, баш мораме да купиме вино… но како да ти кажам… а еве го Ристо. Ајде дојди ваму, ама извади го фесот; како така стоиш со капа кога господарот ти руча. Тоа не сакам веќе да го видам. — Тука господин Симо го заостри малку гласот и се потруди да изгледа што поважен.

Ристо, клештејќи се и клатејќи ја главата, го извади фесот и промрморе:

— Сèедно, господине!

— Не е тоа сеедно, тоа е сè два! Ти не знаеш за ред, ти си, овај… ајде ти, Перо, вади го месото, јас баш, ова, не можам да го научам на ред! Јас… но ова, оди кај Марко в кафеана, си ја заборавив таму шамијата. Речи: шамијата на господин Симо, тој знае — разбираш? Ај брзо!

— Разбрав, господине — пак рече Ристо клештејќи се, па отиде каде што му беше заповедано.

— А, така, — пак продолжи Симо, потоа прекина, лапнувајќи едно парче од говедското, па џвакајќи почна понатаму испрекинато — што велиш, мора да се купи… Јас и Перо… ова баш… и не пиеме, а ти богами, стрпи се малку! Не мораш да пиеш секој ден!… Што велиш ти, Перо?

— Што, секој ден, — го пресече Лена остро — а што правиш ти во Марковата кафеана?

— Ти баш, Лено, мајката… ова… Охо, баш ти се убави компириве, — рече, вадејќи компири — токму се такви, како, како, токму како некој…

— Токму ти се овие компири, како, како, овај, како — почна да му се подбива Лена, замижувајќи со едното око — како компири. Молчи и јади! — додаде потоа налутено.

— А, хо, хо, токму овој… што беше тоа, ти си лута поради виното, па… — Сима не ја доврши реченицата. Настана молк.

Перо го прекина разговорот, го сврти сега на друга страна со зборовите:

— Денеска еден наредник даде банка за постраданите приштинци.

— Е, па, ова, — почна Симо, ги истри рацете, ја зеде чашата со вино, и проголтувајќи една голтка, си ги избриша мустаќите, па продолжи:

— Ова… ја… човекот уште… да речам, нема други давачки… може тој тоа…

— Многумина можат, но не даваат — додаде Пера. — Зарем Стево генералот не може, но даде два динари, срам да му е! Тоа е под човечкото чувство!

— Е, па човекот, можеби… Охо, како зборуваш ти, тоа да, ова, треба на сто страни; парата оди како ѓавол.

— Та гладен човекот да трпи, — продолжи Перо — па да им… — но тука Сима го прекина со зборовите:

— Ќе дадеш ти каде што треба, уште од туѓи заби леб јадеш — па потоа стана, шмркна вино, откако малку го проклацка во устата, го голтна, па отиде во својата соба, земајќи ја столицата.

Лена веднаш по него, исто така, отиде, земајќи ги со себе чашата и бокалот со вино.

(Нареден дел)

Господи, што сè не ми дојде на сон! Без сомнение и другите луѓе сануваат глупави и луди сонови, но веројатно не ги пишуваат, а јас однекаде ја имам таа маана, па штом ќе сонувам некаков чуден сон, веднаш перото в рака, па пишувам, за да им овозможам и на другите да се чудат.

Вечерта заспав со мирен и длабок сон, и сонот ме пренесе во она време од пред сто години, само што тоа време не е онакво какво што и јас и сите ние го знаеме од историјата, туку сосема поинакво. Единствено што во мојот сон беше еднакво со тогашното време, тоа е што Србија како да не беше ослободена, и со неа како да владееја Турците. Се чувствував како да не сонувам, туку сето тоа како да е на јаве. Турците владеат со Србија, имаат, божем, министерства, надлештва, уредување, чиновници, сè, сè, како ние денес. Белград, ист камо и денес: истите улици, истите куќи, сè исто, само што на многу дуќани и на државните згради има турски натписи, а по улиците полно Турци, и ние Србите, истите овие кои сме денес, се среќаваме со нив и се поздравуваме.

— Сервус, Јусуфе!

— Сервус!

Тоа е поздрав со нивната раја, најниската класа, а кога ќе помине накој од подобрите, или дури од власта, тогаш се клекнува на колена, се симиња капата, и се наведнува погледот кон земјата. Што е најчудно, има и Срби во турската полиција. Господ да ни е на помош но во сонот тоа воопшто не ми беше чудно.

Министрите и великодостојниците минуваат по улиците во чалми, со долги чибуци, со лесен ôд, намуртени. Сите им праваат метании и се клањаат пред нив, а тие овој-оној би го удостоиле соблагонаклоност тек-тук и со внимание би го чукнале по глава со чибукот, и би му дозоволиле сесрдно понижувачки да им се заблагодари на таа почест.

Ние сме истите овие, денешниве, само што како да не сме слободни граѓани како денес, туку раја што трепери и за сопствената глава, и за семејството, и за својот имот.

Турците воопшто не нè штедат. Некои од нас затвораат, некои ги оковуваат ово тешки окови, некои ги прогонуваат, некои ги бркаат од државната служба, и какви сè зулуми не измислуваат за нас, верната послушна раја.

Исто така и од внатрешноста на Србија непрестајно стигнуваат црни гласови како некого од народот насилно го лишиле од имотот, некому поради данокот му ја продале и куќата и покуќнината, па уште му врзале педесет стапа, некого убиле, некого набиле на кол, некото прогониле од родното место. Кнезовите ги врзуваат и ги апсат само ако кренат глас против насилството, па земаат други, кои ѝ одговараат на турската свирепа власт; во светите храмови ги воведуваат своите пандури, па со камшици ги тепаат свештениците што не го помагаат турското злосторство.

— До кога ќе ги трпиме овие насилства и зулуми? — ме праша, како на улица, еднаш, еден мој добар познајник, кого Турците дури пред два-три дена го пуштиле од затвор. Тоа е (таков, го познавав во сонот) сиромав, храбар и горд човек, но поради своето однесување кон Турците многу патеше и страдаше, та мнозина Срби го избегнуваа, за да не ја навлечат врз себе омразата на Турците поради дружењето со него.

— Тхе што да прави човекот?! — процедив низ заби и се обѕрнав на сите страни за да видам некој да не го слуша нашиот разговор.

— Како: што да прави човекот?! — ме праша тој мене и ме погледа остро в очи.

— Така, што може да прави?

— Да се тепаме! — рече тој.

Небаре некој ми ги пресече нозете, та се занишав и од страв одвај промрморев:

— Со кого!?

— Со Турците, а со кој друт? — пак рече оној остро.

Ми заиграа разнобојни ѕвезди пред очи, и, од некапов страв, несвесно се повратив назад.

— Но, но… а… но… — почнав да пелтечам.

— Што но, нема тука но, треба да се тепаме, и квит! — викна мојот познајник налутено, па ме остави и си отиде.

Долго стоев на тоа место, како скаменет од чудо. Не можев да си дојдам на себе. Во тој момент наиде еден од моите добри пријатели. Се поздрави и го зачуди мојата загриженост, збунетост.

— Што ти е? — ме праша.

Му го раскажав разговорот со првиот познајник. Тој се насмеа гласно и ме удри оо раката по рамото.

— Ха, ха, ха, ха!… Па зар ти не го знаеш него?… Ха, ха, ха, ха!… Зар не паметиш дека тој секогаш беше таков, на три ќоша!… Што вели: да се тепаме!… Ха, ха, ха, ха! Убаво, богами! Ни помалку, ни повеќе, туку вие двајца му објавивте војна на турското царство!… Ха, ха, ха!… Боже мој, луд човек! — ми рече пријателот, а му потекоа солзи од слаткото смеење.

— Чуден човек! — реков.

— Лудак, не е чуден. Тој сака да ја исправи кривата Дрина и да се бие со Турците! Тој е лудак! Каква полза од тоа! Апсен, оковуван, тепан, тоа му е сиот ќар; а што си го запусти и семејството и себеси, тоа да не го сметаме. Има уште такви занесенковци; нека се теши што сè уште има кој да му прави друштво! — забележа мојот пријател, па потоа пак се насмеа: — Ха, ха, ха, ха!… Војна на султанот па тоа ти е! — го изговори ова, па пак удри да се смее.

И мене ми дојде целата работа смешна, та почнавме двајцата да се смееме.

—

Сонот е чуден, зашто ништо не е точно определено во него; и, што е најубаво, сето тоа на човек му изгледа природно, реално. Тапса беше и со мене во овој сон.

Како да бев во Белград, а во исто време и на некои планини, по ридишта, со луѓе од народот, а во една мрачна голема шума, осамен, скриен, убаво, наместен елегантен хотел.

Мојот немирен и воинствен познајник, како да не беше нè поканил нас, триесетмината видни луѓе од сите краишта, да се договориме што да се прави од турските зулуми. Од ден на ден, од час во час, Турците почнаа да праваат сè поголеми и поголеми зла, така што моравме сериозно да се загрижиме и да размислиме: што да се прави во таа општа народна невола?

Во една голема просторија на хотелот, бевме собрани ние десетина души, и разговаравме за обични, секојдневни работи, чекајќи ги другите.

Јас, како да бев професор во некое училиште, раскажував како на идниот час ќе предавам за Торичелиевите цевки; еден трговец кажуваше како Турците му биле многу подобри муштерии во дуќанот од Србите; еден, пак, не знам што беше, раскажуваше како вчера удрил една мачка, па си го оштетил прекрасниот бастун; но, рече, дека ќе го поправи. Еден селанец ни кажа како маторицата му ги јадела пилињата, па се чудел човекот што да прави со неа, а маторицата била добра, од позната раса.

И така ние си разговаравме, а доаѓаа еден по еден оние повидните кои беа поканети на овој важен таен договор.

Дојдоа уште десетина души, па по мала пауза, почнаа да стигнуваат визиткарти со следниве содржини: „Не можам да дојдам поради важна работа. Се согласувам со сè што ќе решите…“ „Службено сум опречен; согласен сум со она што ќе го решите…“ „Морам да одам кај шивачот, на проба за костимот; извинете ми за денес…“ „Жалам, но не можам да дојдам, морам да одам на станица да ја пречекам тетка ми. Ми јави дека денес доаѓа со воз“ — и, така, сè важни причини, што беа ги спречиле и другите повидни луѓе да дојдат на овој состанок.

Кога веќе немаше кој да се чека, стана свикувачот и со треперлив глас почна:

— Не дојдоа сите. Не сакале, или не смееле, сèедно е. И ние, дваесетминава, во дваесет краишта на нашава земја можеме многу да направиме. Зулумот и турското насилство ја надминаа секоја мера. Натаму ова не смее, а и не може да се толерира. На ниеден од нас не му е сигурна главата на раменици, а камоли имотот. Па зар молкома и со скрстени раце и со наведнати глави да чекаме кога ќе ни дојде редот и нам главата да ни се стркала по падината, или ќе ја презреме честа на нашите семејства, па ќе ги пуштиме Турците, заради својот живот и корка леб, да ни ги бесчестат ќерките и жените, да ни ги уриваат црквите, да нè камшикуваат по патиштата; или, можеби, уште ќе им ласкаме на тие нелуѓе и ќе ги фалиме нивните зулуми, за да можеме удобно да живееме? А зошто ни е тој живот кога не може да биде чесен? Зошто ни се свилата и златото кога ќе ја загубиме и верата, и народноста, и честа, и образот? Не, браќа, ова веќе не се трпи! Натаму не може вака!

— Не може вака!… Ветришта. Лесно е да се рече: не може вака, но кој те слуша. Што можеш да направиш? Зборуваш небаре си рускиот цар, на само ќе им викнеш на Турците: „Натаму те може вака“, а тие сите ќе клекнат на коленици пред тебе. Те прашувам јас тебе: што ќе направиме ти и јас и сите ние? — го прекина еден од нас, кој се одликуваше со мудрост и претпазливост.

— Многу можеме ние и ако побараме да биде подобро, подобро и ќе биде. Нашата желба може за миг да стане заповед.

Неколцина од видните ги кренаа рамениците и со изразот на лицата, загледувајќи се, небаре се прашуваа и си одговараа еден на друг вчудовидени: „Што му е на човеков?“ … „Господ свет знае!“ Пак разменија погледи, и сега изразот на нивните лица говореше: „Човеков споулавел!“

Еден пак седејќи спроти нето налактен на масата со полуотворени очи, го гледаше, поправо го меркаше, некако тажно, не збојрувајќи ништо, долго, па дури потоа ги отвори очите малку повеќе и го погледа попреку, некако презриво, со омаловажување, и процеди низ забите тромо и развлечено:

— Тхе…! — потоа ја сврти главата настрана па почеа да тропка со прстите по масата и со некаква здодевност.

— Разговараме! — рече ироноично еден од ќошето.

Оној кој најмногу се одликуваше со мудрост и со претпазливост, стана пред нашиот избувлив другар, ги окрсти рацете на градите, го измерија од главата до петиците, па почна како човек со големо искуство, кој зборува со неразбран младич:

— Добро те молам, зошто дојдовме овде, и што сакаш ти?

— Дојдовме да се посоветуваме како еднаш ќе ѝ ставиме крај на оваа тиранија, на ова турско насилство. Овдека сме одбрани највидните од целава земја, па заедно да побараме лек! — му одговори свикувачот со одмерен глас, полн со верба во доброто.

— Добро, тоа и ние го сакаме.

— Па кога го сакаме, што чекаме тогаш? Си ги чуваме главите, а и нив ќе ги загубиме, но кога ќе го загубиме и образот и достоинството! — пламна првиот и тресна силно со тупаница по масата, од што многумина се потргнаа малку подалеку.

— Роб и така и така, гроб никако! — дофрли некој.

— Вие другари оставете нè првин ние да поразговараме — ни рече претпазливиот, а потоа пак се сврти налутено со зборовите: — Добро, те молам, кажи ми ти мене што милиш дека треба да направиме? — запраша студено, со многу такт.

— Да се буниме против Турците. Да ги кренеме луѓето секој во својот крај, па и ние нив да ги убиваме, оти тие нас нè убиваат и убиваат. Друг лек нема, ниту може да има!

Едни се насмеаја на овие лути, огнени зборови како на некаква детинска работа; едни плашливо се обѕрнаа околу себе, а некои направија пакосни, зајадливи шеги за сметка на овој несериозен говор.

— Добро, велиш да се буниме? — праша претпазливиот.

— Да се буниме! — одговори тој решително, а во очите му светна искра.

— Со кого? Ајде, кажи со кого?!

— Јас, ти, овој, оној, ние, сите ние, народот!

— Што зборуваш штогоде?… Каде ти е народот, со кого си се договорил?

— Со тебе, со овие луѓе овде.

— Па што сме ние?

— Како што сме?

— Така, те прашам!

— Луѓе.

— Да, луѓе сме, тоа го гледам, туку колкумина оме овдека?

— Дваесетина.

— Тоа кажи ми го. Дваесетина, се разбира, а тоа не е ништо!… Ха, ха, ха!… Дваесетина!

— Тоа е многу, — викна избувливиот — оти ние дваесетмина ќе ги кутнеме дваесеттемина Турци во дваесет разни краишта, а секој од нас има барем по тројца добри и верни другари, а секој од нив истото тоа може да го направи. Нека се почне, па потоа ќе ни пријдат уште незадоволници и одмаздници на кои животот без тоа им се смачил. Нека се направи лом и клање, па што ќе даде господ: самите настани, кога ќе почнат да се развиваат, ќе го покажат вистинскиот пат по кој треба да се тргне.

Многумина презриво се насмеаја, а претпазливите го гледаа под око, нишајќи со главите како да го сожалуваат поради таквата непромисленост па рекоа:

— Туку, така, ќе скокнеме ние дваесетина, ќе убиеме дваесетина Турци, а оние другите ќе се исплашат, па некои ќе избегаат во Азија, некои ќе испоскокаат во вода.

— Сите вие сте кукавици! — викна избувливиот, и тресна по масата.

— Добро, те молам, еве, се согласувам со твојот план, да се согласиме и сите овде. Добро, тука сме дааесетмина и во најдобар случај секој од нас нека собере уште по десетмина другари, тоа е двесте, па да претпоставиме да се случи — ама добро, може и тоа да биде — секој да убие по двајца Турци во секое место; па на тие двесте нека им се придружат уште толку, на пример; па Турците нека стојат уште толку да ги испотепаме како муви, — па што ќе направиме со тоа?

— Многу.

— Многу, ама лошо за нас. Ќе ги налутиме Турците и султанот, па тогаш гледај каде ќе одиш. Тогаш ќе видам, драги мој, колку ти е мудар предлогот.

— А народот нема да се придружи штом ќе ја види започнатата борба? И ние нема да им легнеме на патот да нè газат Турците, туку ќе се биеме од заседа.

— Народот, народот! … Зборуваш како дете. Не оди тоа така, брате мој! Да се биеш! Убаво, ајде сите да се биеме! А жените и децата да ги обесиме на клинци? Или да ги оставиме Турците да ги печат? Ете, ти имаш деца, па така и друг и трет. Утре ќе загинеш, а семејството?!

— Нема сите да загинат. На тоа не сакам да мислам. Што ќе даде господ!

— Па за што да мислиш?

— Да се бијам, па што сака нека биде!

— Пак зборуваш како дете. Да се биеш, да се биеш, а не мислиш на последиците. Ете, и тоа да ти попуштам; ајде семејствата никој нека не ги чепка, и уште во најдобар случај Турците да спијат еден месец, па ние да собереме и дваесет илјади борци, па со што ќе војуваш потоа?… Камо ти оружје, камо ти барут, куршуми, храна за војниците? Немаме ниту грош, отепани сиромаси, раја. Ниту леб, ни со леб ниту оружје, ни муниција — па да се биеме!

— Ќе се најде кога луѓето ќе се ангажираат! — вели одушевениот.

— Ќе се најде. Убаво, ете, и тоа да си го претпоставиме, иако е неможно. Значи, имаш дваесет илјади војници со добро оружје, имаш топови и добри топџии, имаш храна, муниција, сè. Па што?… Пак ништо. Ќе налета царската војска, па ќе нè прегази за еден ден, и што сме направиле? Зло!… Толку луѓе ќе бидат обесени и набиени на колци, толку семејства ставени под меч, а и тие што ќе останат ќе трпат полоши маки отколку сега. Така ти е тоа; а и инаку од сето тоа нема ништо; туку да се спуштиме ние неколкумина, па или да убиеме некого, или да не убиваме, а Турците ќе нè убијат сите нас, и ќе нè истребат до деветтото колено.

— Па нека загинеме; и вака животот не ни чини!

— Не си ти сам. Ти имаш свое семејство, не припаѓаш ти само на себеси, туку мораш да водиш сметка и за семејството.

— Се разбира: зошто да гинеш лудо, без сигурен успех? Па уште не само да гинеш, туку и да го убиеш своето семејство, за кое мораме да се грижиме! — рече еден.

— Па за тоа не треба ниту да зборуваме! — се јави друг.

— Јас да сум сâм, па да гинам — еднаш ќе се умре; но имам самохрана мајка! — рече трет.

— Море ти мајка, а јас покрај мајка имам и жена и пет деца! — вели четврти.

— Јас имам сестра за која се грижим! — рече петти, — не ми е за мене, туку со таа своја лудост би ја убил и неа.

— Јас имам државна служба, и од тоа ги хранам и старите родители и семејството! Не треба да ме убијат туку само да ми ја одземат таа корка леб што чесно ја заработувам, па убиен сум и јас и моето семејство. А, да се праша човек, зошто е сето тоа? За лудост! Каде се чуло дваесет луќе да почнат војна со гола раја против една царски уредена и силна војска. Подрбро би ми било да го земам револверот, па да се убијам; и тоа е попаметно; барем тогаш не би ми го чепкале семејството! — докажуваше шести.

— И јас, исто така, имам голема причина, поради државната служба.

Еден, пак, рече:

— Јас, навистина, јас сум сам, но и јас, како човек, имам свои лични обврски, кои ми пречат. Својата глава не ја жалам, но за мудра работа, а не лудо да се гине и со тоа да му се нанесе штета на општото дело. На тоа треба да ое работи, во осмислено, трезвено.

— Така е! — одобривме.

— Ве молам, за тоа, нема ни збор, барем во вакови случаи, кога земјиштето не е приготвено. Тоа би значело да подигнуваш покрив, а да немаш куќа. Нема ни еден од нас кому не му е на срце доброто на оваа земја, па токму затоа треба да се работи со план, со организација, постепено, темелно! Тоа е тивка вода, но брегот го рони. Туку, браќа, да го оставиме на страна тоа што е невозможно, па да видиме што може да се стори во овие мачни денови; за сè да се договориме и добро да размислиме за сè — почна да објаснува оној мудриот и претпазливиот.

— Така е! — ги одобривме од сè срце добрите причини на стивнатиот, сериозен човек, полн со искуство и со дипломатски тон.

— Да се крене востание, тоа е голема и крупна работа, но треба да се имаат на ум и да можат да се предвидат сите последици за нашиот народ, без разлика дали се добри или лоши, па точно да се определи: има ли смисла да се фрлат толку жртви, или е подобро и попаметно да се одложи тоа за подобар момент. Па и тоа да се размисли, тогаш кота востанието е приготвувано со десетици години. А сега нека види нашиот почитуван другар што сè треба тука, ако ние мислиме паметно да почнеме:

1. Треба да се формира посебен одбор, и во секое место пододбори, кои треба да го подготвуваат и, всушност, да го подготвуваат народот за востание.
2. Треба тајно да се собираат пари од народот за да се формира фонд за набавка на оружје и за сите воени потреби; а тоа би била најмалку сума од десетина милиони динари.
3. Исто така треба, да се формира за вдовици фонд и за издржување на немоќните деца чии родители ќе загинат во војната. Тој фонд треба да е некаде настрана и во сигурна банка, а мора да изнесува најмалку сто милиони, за да можат вашите пребегани семејства да живеат пристојно во туѓина.
4. Да се формираат инвалидски и болнички фонд; и тука треба огромна сума. Некој ќе загуби рака, нога, па да не мора да проси, туку да има од каде да се лекува и пристојно да живее.
5. Да се обезбеди пензија за борците, зашто секој борец за пет години може да се прати во пензија: борец во пензија. Не е ни право исцрпен, уморен од воените напори, да умре во беда и сиромаштија туку да оди човекот некаде во туѓина па барем до смртта пријатноо да си поживее.
6. Треба да се приготват барем две-три силни соседни држави, кои би ни помогнале во случај да не ни успее потфатот.
7. Кога ќе се подготват за прво време добро вооружени и извежбани барем шеесет илјади борци, тогаш во тајност треба да се издаде еден родољубив весник, луѓето добро да се известат.

— Така е — се олушна гласот на мнозинството.

— Е, господа, извинете ме — рече еден трговец — имам работа во дуќанот. Што ќе решите, ќе се согласам.

— Мене стрина ми ми патува со лаѓа, па морам да ја испратам! — реков и го извадив часовникот, та го погледав времето.

— Јас морам жената да ја изведам на прошетка. Извинете ме, а се согласуовам со тоа што ќе го решите! — рече еден чиновник и погледна во часовникот.

— Престанете луѓе. Немојте да си одите додека не утврдиме што ќе правиме со весникот! — се слушна нечиј глас.

— Тоа е лесно. Главно е сите да сме сложни дека кога ќе се направат сите подготовки, кои мудро и со такт ги наброи почитуваниот говорник, треба да се издаде родољубив весник! — реков.

— Така е, така е! — се слушна од сите страни.

— Тогаш да избереме тројца, за сето ова добро да размислат, па и да напишат детална програма за весникот, кој би требало да се вика Борба!

— Крвава Борба! — предложи некој.

— Крвава Борба! — се одѕваа громки гласови од сите страни.

— Значи, тројцата што ќе ги избереме, на идната седница ќе треба да ни поднесат детален план и за правецот на весникот, кој ќе се издаде штом ќе се направат сите оние претпазливи подготовки! — реков — и во тој миг се тргнав и се разбудив.

 

Извор: Домановиќ, Радое, Избрани сатири, Мисла, Скопје 1990. (Прев. Загорка Тодоровска-Присаѓанец)