(Претходен дел)

Утредента началникот со шифра ѝ испрати извештај на владата за вчерашниот политички собир. Извештајот гласеше:

„Во мојот округ се појави силна политичка струја од противници на денешнава влада. Движењето секој час зема сè повеќе и повеќе размав, така што јас се плашам да не дојде во прашање опстанокот на денешнава династија. Ги употребував сите мерки што можев и сите средства што ги имав на располагање за да го спречам ова зло; но бидејќи тоа опозиционо, всушност револуционерно движење се појави наврапито, како порој, сите мои обиди беа напразни и револуционерите вчера попладне насилно се собраа на собир. Од нивните остри и дрски говори увидов дека се со анархистички начела и дека тајно сигурно подготвуваат побуна и пресврт во земјава. Најпосле, по мачни и тешки напори, одвај успеав да го растурам собирот, зашто можеше да дојде до голема опасност, бидејќи еден од нив дури и се закануваше дека тие ќе ја соборат монархијата и ќе воведат републички систем на владеење.

Во прилог под ./. учтиво му праќам на господинот министер список на најопасните личности (како ороводец беше оној чудак што пие цукервасер, што ли беше, потоа оние тројца што беа за кафе) и молам за наредба што да преземам понатаму во вакви важни и судбоносни моменти за нашава земја“.

Началникот веднаш, но толку големите услуги што ѝ ги направи на земјата и на земската управа, доби одликување и класа. Сите опозиционери дојдоа да му честитаат, и со тоа заврши работата.

По завршениот собир прашав еден:

— Зар кај вас нема луѓе што се занимаваат со политика?

— Имаше и такви.

— Па?

— Ништом… Будалштилаци!

— Како будаштилаци?

— Остави ја таа работа, те молам; кој ќе ја води политиката?!… Почна еден!

— Па што направи?

— Луд човек! Што ќе направи?!… Сите го знаеме: и кој е и од каде е и чиј син е и што јаде дома. Татко му беше мајстор, но последен човек, а тој отиде в училиште, талкаше негде по светот, па се врати назад и почна да ми раскажува: треба вака, треба онака, па незнам уредувањето вака па законите така, па уставот, па граѓанските права, па слобода на собири, па избори… Остави, те молам, секогаш бладаше по нешто!

— Па што му велеше ти?

— Ништо! Што да му велам? Го гледав и се смеев. Го знам јас него; нема ни леб доволно за да се најаде, а му го знам и татко му и фамилијата негова. И тој ќе ми раскажува што е устав и слобода?

— Можеби знае човекот?! — реков.

— Остави, те молам, барем него го знам колку е тежок.

— Па што направи?

— Што ќе направи?!… Читаше некои книги, трчаше од место до место, агитираше нешто, собрал неколку души, па држеа некои собири, го затвораа, го казнуваа, го протеруваа. Му реков еднаш: „Што се занесуваш како некое детиште, не си ја гледаш работата? Гледаш ли дека си будала?!“

—Што му велеа другите?

— Луѓето пукаа од смеа. Кога ќе излезеше од затвор, па ќе минеше по улицата, дури тогаш почнуваше смеењето: „Го најде ли уставот?“, ќе го прашаше некој а целата улица се смееше. Море што шеги се истераа со него! Понекогаш умиравме од смеа. И до денес му остана името Томе Уставот! — ми рече оној, и се засмеа толку многу што му се наполнија очите со солзи.

— Па што стана со него?

— Пропадна, кутриот. Нема нигде ништо, а и државна служба не му дадоа… Будала! Неговите другари какви убави положби имаат, а тој така! Никој не му е виновен. Навистина, го фалат дека од сите нив бил најподготвен и најинтелигентен, но некако занесен. Ништо не е полошо отколку кога на човек му се увртат во главата некакви бубачки. Тој се нашол да исправа нешто. На цел свет му е добро, а тој сака нешто посебно небаре не го знаеме. Кутриот!…

— Што прави сега?

— Море сега му дојде умот, ама доцна! Ние го излекувавме од бубачките, а како што беше дебела глава, власта не ќе направи ништо со него. Туку ние почнавме да се шегуваме со него, па уште, ѓаволи, му го дадоа прекарот „Устав“. Така денеска, така утре, па почнаа луѓето со него да прават шеги каде што ќе стигнат, каде што ќе застанат. Тој се бореше, се бореше, па папса… Ми е жал за него, кутриот! Не беше лош!… Сега е умен, сериозен човек, не се занесува како порано. Се повлече речиси сам во себе, дури и слабо се дружи со некого. Беден но многумина го помагаат. На сите ни е жал, но сам си е виновен…

— Како се однесуваат сега луѓето со него?

— Убаво!… Сега никој не го исмејува, го сакаат луѓето; а и го жалиме, кутриот!

—

Ми се посака да си поживеам подолго време во оваа земјичка. Се запознав со многумина. Некои прекрасни луѓе. Мирни, тивки, кротки, како гулаби. Јадат, пијат, дремат, по малку работата си ја гледаат. Со еден збор: среќни луѓе. Ништо не им го нарушува длабокиот мир, никој не ја размрдува мирната, неподвижна површина на застоената позеленета бара, ако со тоа би можело да се спореди општеството на оваа навистина среќна земја.

Од Србија однесов таму и малку мисли и изветвени идеали, што ги наследив од постарите; но и тоа малку исчезна во таа земјичка, и јас, како хипнотизиран, ѝ се предадов на слатката дремка, па тоа почна да ми станува пријатно. Тогаш видов дека и ние Србите имаме многу силни дипозиции еден ден да станеме вака среќен народ, а по тоа ни помагаат и нашите услови.

Така си поминуваа дните мирно, нечујно, тромо, додека еден ден не се наруши рамнотежата на општествената хармонија.

—

Еден млад човек во јавноста издаде збирка свои песни.

Песните беа убави, полни со длабоко, искрено чувство и идеал.

Целото општество книгата ја пречека со негодување. Никој не ја читаше, ниту пак сакаше да ја чита; но секому кому му дојде до рака, веднаш го правеше лицето кисело, ќе ги провртеше листовите, на две-три места и ќе ги протриеше меѓу прстите небаре го гледа квалитетот на хартијата, па ќе ја потурнеше книгата од себе како некаква најодвратна работа на светот, ќе ја завртеше со преѕир главата на другата страна и ќе изговореше налутено:

— Песни?!… Глупости!…

— Којзнае? Можеби има убави работи?! — ќе додадеше некој во таквиот разовор.

Првиот се прекрсти, се поднамести на седиштето, па со израз на сожалување на лицето го измери својот другар и замавта со главата, а потоа рече:

— Ти си побудала од овој кој ги напишал овие трици! — Притоа ја поттурна книгата уште подалеку од себе со врвот на прстите со таков израз на лицето небаре допрел нешто нечисто, валкано, а потоа ќе додаде;

— Кога веќе зборуваш така, дали ја прочита книгата?

— Не ја прочитав.

— Е па?

— Јас и не тврдам дека е добра, но велам: можеби е добра!… А ти, ја прочита?

— Јас?! — праша првиот налутено, како навреден со прашањето.

— Ти!

— Јас? — пак го повтори тој прашањето, уште поналутено.

— Ти, се разбира; кого друт прашувам?!

Првиот се прекрсти, си ги крена рамениците и ги рашири рацете како да сака со тоа да каже: „Господи боже, што прашува овој!“ Но гласно ништо не рече, туку со некакво чудење на лицето го гледаше својот другар.

— Што се крстиш? Те прашувам дали ја прочита книгата со песни или не. Што има чудно тука?

Првиот пак се прекрсти, па потоа додаде:

— Јас сега тебе те прашувам: дали си ти луд човек, или не си?

— Глупости. Не те разбирам.

— И јас тебе.

— Што има да разбереш, и што се чудиш?… Те прашав дали ја прочита книгата?

— Те прашувам јас тебе: со сите ли си? — пак рече првиот, потоа ја зеде книгата, ја тресна налутено на масата и извика:

— Па зар овие глупости да ги читам! Само ако полудам, а при чиста свест јас тоа не го читам… — Потоа додаде малку потивко: — Го познаваш ли ти овега што ги напишал песниве?

— Не го познавам.

— Тхе!… Затоа така зборуваш! — рече првиот и почна да заманува со раката, правејќи го лицето уште покисело, небаре со тоа вели дека тој е пропадната личност.

— Ти го познаваш?

— Го познавам! — изговори понижувачки, а лицето го направи како да вели: „Подобро да не ја направев таа будалаштина“, иако, всушност, со тој ист човек до вчера, додека не се појавија неговите песни, беше добар пријател и во друштво за него никогаш не зборуваше лошо.

Некои, пак, вака разговараа, а, се разбира, не сакаа да читаат:

— Срамотилаци!… Песни?… Небаре не го знам колку тежи — рече едниот.

— Како не му е срам?! — рече другиот.

— На човек првин господ му го зема умот, а потоа тој самиот си прави лошо… Такви… море, какви такви песни? — Многу подобри јас утре ќе напишам, но образот не ме остава да се резилам, како што може некој.

Луѓето го сменија и однесувањето кон младиот поет.

Ќе поминеше по улица, а луѓето само се подбуцнуваа и си намигнуваа еден со друг.

— Добар ден! — ќе речеше тој.

— Добар ден! поету! — ќе одговореше еден од нив, гледајќи го под око, зајадливо.

— Здраво, здраво! — ќе додадеше другиот со подбив.

— Добар ден! — ќе прифатеше третиот, со лице полно со здодевност, кисело, со понижување.

Но за жал работата не се заврши само на разговорите што постојано и насекаде се водеа.

Јавното мислење го сврти фронтот кон младиот поет. Дури и тоа што порано му го припишуваа за добро, сега почнуваа да го осудуваат за тоа, а ситните маани, што порано му ги проштеваа, како и на секој друг, сега наеднаш станаа ужасни пороци. Наеднаш пронајдоа дека е подлец, пијаница, комарџија, некарактерен човек, шпион, а освен тоа дека е и налудничав.

— Не знаев дека е толку луд? — си разговараа луѓето.

— Јас, право да ти кажам, секогаш забележував дека со него не е сè в ред.

— И јас, но не беше толку.

— Е, сега веќе е сосема.

По друштвата почнаа да се шегуваат на негова сметка, а каде и да требаше да си заврши некоја работа, секој што можеше да му попречи сметаше дека му е должност да го направи тоа, зашто секому духот му се вознемируваше, штом ќе го видеше, небаре низ главата му поминуваше мислата: „Што ми се правиш важен!… Песни, е, чекај да видиш, ние и вака знаеме!“

Што е најнесреќно, песните ѝ ги посветил на својата свршеница, мислејќи да ја израдува со тоа, но кутрата девојка, наместо радост, многу пропати и проплака, зашто нејзе не ја поштеди јавното мислење.

Таткото на девојката беше надвор од себе од огорчување затоа што во таа работа, според неговото мислење будалска, е вплеткано и името на неговата ќерка, па седна и му напиша едно векво пиомо на младиот поет:

„Господине,

Овие ваши трици и разни будалштилаци и улавски работи, со кои луѓето си тераат комедии по улиците, можевте да му ги посветите на Вашиот татко, зашто тоа нему и би му личело, бидејќи и инаку е познат како последен човек, како што сте и Вие а не во Вашите будалштилаци да ја вплеткувате мојата ќерка, на мојата куќа никој до денес не покажал со прст, ниту јас сакам со името на ќерка ми да си ги плакнат устите сите и да стои на Вашата налудничава книга. Од денеска да не сте се осмелиле да пречекорите преку прагот на мојата куќа, зашто довербата и доброто мое спрема Вас го вративте со тоа што ѝ донесовте срам на мојата куќа. Впрочем, барам во рок од пет дена да ми дадете сатисфакција, инаку, господине, ќе Ве претепам како мачка, сред улица, или каде што ќе Ве најдам.“

Од таа посвета се исплетоа цели скандали; и бидејќи младиот поет беше чиновник, неговиот старешина еве што му доставил на господинот министер (името и презимето го заборавив, та мора да се земе вообичаеното Н. Н.):

„Чиновникот на ова надлештво, кој инаку е добар и совесен работник, во последно време толку се искомпромитира со некаква збирка од свои божемски песни, што поради угледот на државната служба, тој не може да остане, зашто се занима со несериозна работа која не му прилега ниту на еден писар, а камоли пак на еден државен чиновник. Го молам Господинот Министер овој компромитиран човек да го оддалечи од државната служба, или барем од ова место, додека не се поправи.“

Министерот го премести.

Но, за жал, земјата е мала, а лошиот глас оди надалеку, па таму го пречекаа уште полошо, и што можеше друго да се направи, со тоа чудовиште што пишува песни; освен министерот, во интерес на угледот на државната служба, па дури и во интерес на моралот во јавното мислење, да го отпушти од државна служба.

Јавното мислење доби сатисфакција, а ниту една песна од младиот поет веќе не се појави. Тој некаде исчезна и никој ништо не можеше да разбере за него.

— Штета, млад човек! — зборуваа.

— А и не беше лош човек.

— Не беше, но ете, го зеде ѓаволот па почна да прави нешто што не прави никој.

— Го жалам, грешниот!

— Тхе, што ќе правиш? Кој му е виновен!

И брзо, за миг, во општеството се поврати нарушената хармонија, исчезна и тоа мало бранче што се крена на мирната, неподвижна површина од застоената вода, и општеството задоволно, мирно си ја продолжи понатаму својата мирна дремка.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Иако мислев првин да појдам кај министерот на просветата, сепак, поради овие немили настани, посакав да слушнам што мисли за ова воениот министер, та уште истиот ден се упатив кај него.

Воениот министер, мало спечено човече, со вовлечени гради и тенки рачиња, само што беше завршил со молитвата пред да ме прими.

Во неговата канцеларија се чувствуваше мирис на миро и на темјан, како во некој храм, а на неговата маса постојано побожни, стари, веќе пожолтени книги.

Првин помислив дека сум згрешил и дека сум дошол кај некој друг, но униформата на виш офицер, што господинот министер ја имаше на себе, сепак, ме уверуваше во спротивното.

— Извинете, господине, — рече благо, со нежен, тенок глас, — токму сега завршив со својата редовна молитва. Тоа го правам секогаш пред да седнам да работам, а особено сега молитвата има најголема смисла поради последниве немили настани на југот на нашава земја.

— Ако тие продолжат со своите упаѓања, може да дојде и до војна? — го прашав.

— А, не, нема никаква опасност.

— Но, сметам, господине министре, дека тоа е опасност кога тие убиваат луѓе и секојдневно ограбуваат низ цел еден крај на вашава земја.

— Убиваат, точно, но ние не можеме да бидеме толку некултурни, толку дивјаци како… Овдека е студено како да има провев однекаде. Им велам на тие несреќни момоци, во мојата соба секогаш да биде шеснаесет и пол степени, па пак ништо… — го сврти господинот министер своето зборување и му заѕвони со ѕвончето на момокот.

Момокот влезе и се поклони, ѝ заѕвечија ордените на градите.

— Па нели ви реков, жити господ, дека во мојов кабинет сакам да има постојана температура од шеснаесет и пол степени, а ете, сега пак е студено; па уште и некаков провев; просто да смрзне човек!

— Еве, господине министре, направава за мерење на топлината покажува осумнаесет степени! — рече учтиво момокот и се поклони.

— Тогаш добро — рече министерот, задоволен од одговорот. — Сега можете да си одите.

Момокот пак се поклони длабоко и излезе.

— Токму таа проклета температура, верувајте, ми задава многу грижи; температурата е главна работа за војската. Ако температурата не е како што треба, војската нема да ни чини… Цело утро приготвував распис до сите команданти… Еве, токму сега ќе ви прочитам:

„Бидејќи во последно време зачестија упаѓањата на Анутите во јужните краишта на нашава земја, наредувам, војниците, под команда, секој ден да се молат на севишниот бог за спас на нашата мила татковина, натопена со крвта на нашите храбри предци. Молитвата за тоа ќе ја одреди воениот свештеник; но на крајот на молитвата да дојде и ова: „На добрите, мирни и праведни граѓани кои паднаа како жртви од ѕверското насилство на дивјачките Анути, милостивиот бог нека им даде рајска населба! Бог да им ја прости праведната родољубива душа; лесна да им е земјата Страдија, која искрено и жешко ја љубеа! Слава им!“ Ова треба да го изговорат сите војници и старешини наеднаш; но ќе се изговара со побожен и понизен глас. (Потоа сите ќе се исправат, ќе ги кренат гордо и достоинствено главите, како што им доликува на храбрите синови на нашава земја, и трипати громко ќе извикаат, придружени со звукот од трубите и со барабаните; „Да живее Страдија, долу Анутите!“ Треба да се внимава сето ова убаво и внимателно да се изведе, зашто од тоа зависи доброто на нашава татковина. Кога сето тоа ќе се изведе без опасност, тогаш неколку чети, со знамиња, ќе промаршираат победоносно низ улиците, со силни, борбени звуци од музика, а војниците мораат да чекорат остро, така што при секој чекор да ми се заниша мозокот во главата. Бидејќи работата е итна, сето ова веднаш и точно ќе то извршите и за тоа ќе поднесете исцрпен извештај… Истовремено, најстрого наредувам да обрнете особено внимание на температурата во касарните, за да биде задоволен тој најсуштествен услов за војската.“

— Тоа сигурно ќе има успех, ако наредбата втаса навреме? — реков.

— Морав да брзам, па, му благодарам на бога, па навреме преку телеграф е отчукан целиот распис цел час пред вашето доаѓање.

— Имате право! — реков колку да кажам нешто, иако не знаев што би можело да се случи.

— Да, господине мој, така е. Да не постапев така како министер на воените работи, можеби некој од командантите на југот на земјата ќе ја употребеше војската со оружје да им дојде на помош на нашите граѓани и да пролее анутска крв. Сите наши офицери мислат дека тоа е најдобриот начин, но тие не сакаат малку подлабоко и посестрано да размислат. Прво и прво, ние, денешната влада, сакаме мирољубива, побожна, надворешна политика, ние не сакаме кон непријателите да бидеме нелуѓе; а тоа што тие постапуваат толку ѕверски кон нас, за тоа господ ќе им плати со вечна мака и со чкртање на заби во огнениот пекол. Друга работа, господине мој драг, што е исто толку важна, тоа е што нашата денешна влада нема приврзаници во народот, та војската ни треба за нашите внатрешни политички работи. На пример, ако некоја општина е во рацете на опозиционерите, тогаш треба да се употреби вооружена војска таквите предавници на оваа напатена татковина да се казнат и власта да се предаде во рацете на некој наш човек…

Господинот министер се закашла, па јас го презедов зборот.

— Сето ова е точно, но ако упаѓањата на анутските чети земат поголеми размери?

— Е, тогаш и ние ќе преземеме поостри чекори.

— Што мислите да направите, во таков случај, ако смеам да не прашам, господине министре?

— Би се презеле поостри мерки, но пак тактично, мудро, смислено. Во прво време би наредиле низ целава земја пак да се донесат поостри резолуции, па, богами, и тоа ако не помогне тогаш, се разбира, не губејќи ниту час, би морале бргу да осниваме родољубив весник со исклучиво патриотска тенденција, и во него би ги осудиле со цела низа остри, па дури и зајадливи написи Анутите. Но, да не даде господ, да дојде и до тоа! — рече министерот, па ја наведна главата смирено и почна да се крсти, шепотејќи топли молитви со своите бледи и испиени усни.

Рака на срце, мене воопшто не ме обзеде тоа блажено, релилиозно чувство, но онака, за да сум солидарен со него, почнав да се крстам, а ме обзедоа некои чудни мисли:

„Чудна земја!“ — си мислев. — „Таму гинат луѓе, а воениот министер составува молитви и мисли на оснивање родољубив весник! Војската им е и послушна и храбра, тоа е докажано во толкуте војни; а зошто тогаш да не испрати едно одделение на границата и да се спречи опасноста од тие анутски чети?“

— Вас, можеби, ве чуди ваквиот мој план, господине? — ме прекина министерот во мислите.

— Па и ме чуди! — реков без размислување, иако веднаш се покајав поради таа непромисленост.

— Драги мој, не сте доволно упатен во работите. Овде не е основно да се задржи земјата, туку што подолго да се задржи кабинетот. Минатиот кабинет издржа само еден месец, а ние сме само две-три недели па зар така срамно да паднеме! Положбата ни е непрестајно разнишувана, и ние, се разбира, мораме да ги употребиме сите мерки за да се задржиме што повеќе.

— Што правите?

— Го правиме тоа што и другите го правеле досега! Правиме изненадување секој ден, правиме свечености; а сега, бидејќи работите ни стојат лошо, ќе мораме да измислиме некаков говор. А тоа барем е лесно во нашава земја. И, што е главно, народот на тоа толку се навикнал, што дури иако е ропски послушен, со чудење се распрашува: „Што? Зар уште нема никаков заговор?“ — само ако се задржи неколку дена повеќе со тие најсигурни средства за спречување на опозицијата. И така, значи, поради тие изненадувања, свечености и заговори, нам војската секогаш ни е потребна за нашите внатрешни работи. Тоа е споредна работа, мој господине, што таму гинат луѓе; но мене ми е главно да ги завршам поважните работи, покорисни за земјава отколку што е толку очигледната будалштина да се тепаш со Анутите. Вашето мислење, како што ми изгледа, судејќи по сè, не е оригинално; така, за жал, мислат и нашите офицери и нашата војска; но ние членовите на домашниов кабинет, на осваа работа гледаме многу подлабоко, потрезвено!

— Па зар војската е попотребна за нешто друго, отколку за одбрана на земјата, за одбрана на оние семејства кои таму на југот страдаат од туѓинскиот зулум? Зашто тој ист крај, господине министре, ги праќа во војска своите синови, ги испраќа на драго срце, бидејќи во нив, во војската гледа своја поткрепа — му реков на господинот министер прилично налутено, иако тоа не требаше да го речам; но ќе му дојде така на човека, та ќе рече и ќе направи нешто, небаре споулавел.

— Мислите дека војската нема поважни должности, господине? — ми рече господинот министер со тивок глас но полн со прекор, заканувајќи се со главата прекорно, тажно, и со малку преѕир; а притоа со омаловажување ме мереше од глава до петици.

— Мислите? — повтори тој со болезлива воздишка.

— Но, ве молам… — почнав нешто; а којзнае што сакав, зашто и самиот не знам; кога министерот ме прекина со посилен глас, изговарајќи го значајно своето важно и убедливо прашање.

— А парадите?

— Какви паради?

— Па зар уште и тоа може да се праша? Па бадем тоа е толку важна работа во земја! — се налути малку смирениот м побожен господин министер.

— Извинете, тоа не го знаев — реков.

— Не знаевте?!… Штогоде! А непрестајно ви зборувам, дека поради разни важни изненадувања во земјава, мора да има и свечености и паради; а како би можело да се направи сето тоа без војска? Барем за денес тоа е нејзината главна задача. Нека упаѓаат непријателските чети, тие не се толку важни работи; но, главно е ние да парадираме по улиците, со звукот на труби; а ако дојде до големи опасности за земјава однадвор, тогаш сетики и министерот за надворешни работи на земјава ќе почне малку да се грижи за тоа ако случајно не е зафатен со приватни работи. Тој, кутриот, има многу деца, но државата сепак се грижи за своите заслужни луѓе. На неговите синови, знаете, не им оди учењето, па што може друго да се направи, освен да се изберат за државни питомци? Така и треба; а за женските деца државата ќе се погрижи, зашто ќе им се стокми мираз на државен трошок, или пак ка младоженецот кој ќе ја земе ќерката на министерот ќе му се даде некое високо место, кое инаку, се разбира, никогаш не би го добил.

— Тоа е убаво кога се ценат заслугите! — реков.

— Кај нас тоа е на прво место! Во тоа ни нема рамни. Кој и да е министер, дури добар или лош, благодарната држава секогаш се грижи за неговото семејство. Јас немам деца, но затоа државата ќе ја прати свеска ми да учи сликарство.

— А госпоѓицата, вашата свеска, талентирана ли е?

— Таа до сега нема насликано ништо; но, кој знае, може да се очекува успех. Со неа ќе оди и мажот ѝ, баџанак ми; и тој е избран за државен питомец. Тој е многу сериозен и вреден човек; од него може многу да очекуваме.

— Тоа е млад брачен пар?

— Млади се уште, се држат, добро, баџанакот има шеесет, а свеска ми педесет и четири години.

— Вашиот господин баџанак сигурно се занимавал со наука?

— О, како да не! Тој инаку е зарзаватчија, но со задоволство чита романи, а весниците ги голта, што се вели. Ги чита сите наши весници, а разни подлисници и романи има прочитано над дваесет. Него го пративме да студира геологија.

Господинот министер молкна, нешто се замисли и почна да ги врти своите бројници, кои му висеа на мечот.

— Споменавте изненадувања, господине министре?

Го потсетив на започнатиот разговор, зашто многу не ме интересираше ниту неговиот баџанак, ниту свеска му.

— Да, да, имате право. Јас малку го свртив разговорот на споредни работи. Имате право. Приредивме големо изненадување, кое мора да има големо политичко значење.

— Тоа, навистина, ќе биде многу важна работа. А за тоа не смее да се знае ништо пред да се случи? — го прашав љубопитно.

— Зошто да не, ве молам? Тоа веќе му е обелоденето на народот и сиот народ подготвува веселби и секој час го очекува важниот настан.

— Тоа ќе биде некоја среќа за вашава земја?

— Ретка среќа. Целиот народ ое радува и со восхит ја поздравува владата за мудрото, родољубиво управување. Сега за ништо друго не се зборува и не се пишува во нашава земја, туку само за тој среќен случај што наскоро ќе се случи.

— А вие, секако, неизбежно имате подготвено сè што треба за да се случи тој среќен случај?

—  Ние за тоа сè уште не размислуваме ништо потемелно, но не е исклучена можноста да се случи некаков среќен случај. Вне можеби, ја знаете онаа стара, прастара приказна, како во една земја власта му јавила на незадоволниот народ дека во земјата ќе се појави голем Гениј, всушност Месија, кој ќе ја спаси татковината од долговите, од лошата управа и од секое зло и беда, па народот ќе го поведе на подобар пат, во посреќна иднина. И навистина, раздразнетиот и незадоволен народ од лошата власт во земјата и од управата се смирил и почнал да се весели низ целата земја… Зар никогаш не сте ја чуле оваа стара приказна?

— Не сум јас слушнал, но многу е интересна. Ве молам, што станало понатаму?

— Како што ви реков, настапила радост и веселба во целата земја. Народот, собран на големиот општонароден собир, дури решил со богати прилози да се купат големи имоти и да се изградат многу палати, на кои ќе биде запишано: „Народот, на својот голем Гениј и спасител“. За кусо време сето тоа било направено, сè било приготвено, само се очекувал Месија. Дури, народот со општо јавно гласање го избрал и името на својот спасител.

Господинот министер застана и пак ги зеде своите бројаници, на кои полека почна да ги одбројува зрната.

— И се појавил Месија? — прашав.

— Не.

— Воопшто не?

— Воопшто не! — рече министерот рамнодушно и изгледаше како без волја да ја раскажува приказната.

— Зошто?

— Којзнае!

— Па ништо важно не се случило?

— Ништо.

— Чудно! — реков.

— Наместо Месија, таа година паднал голем град и ги уништил сите посеви во земјата! — рече министерот гледајќи смирено во своите килибарски бројаници.

— А народот? — прашав.

— Кој?

— Па, народот во таа земја, за кој зборува таа интересна приказна?

— Ништо! — рече министерот.

— Баш ништо?

— А што ќе прави!… Народот, како народ…

— Тоа е прекрасно чудо! — реков.

— Тхе, ако сакате да знаете, народот сепак е во ќар!

— Во ќар?

— Се разбира!

— Не разбирам!

— Проста работа… Барем неколку месеци народот живеел во радост и среќа!

— Тоа е вистина! — реков засрамен, затоа што една толку проста работа не можев веднаш да ја протолкувам.

Потоа долго време зборувавме за разни работи, а меѓу другото господинот министер ми напомна дека по повод среќниот случај за кој разговаравме, истиот ден ќе прогласи уште осумдесет генерали.

— Колку имате сега? — го прашав.

— Имаме доволно, му благодарам на бога, но ова мора да се направи поради угледот на земјава. Замислете само како звучи тоа: осумдесет генерали за еден ден!

— Тоа импонира! — реков.

— Се разбира. Важно е да има што повеќе церемонии и врева.

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Министерот за финансии, кога отидов да го посетам, веднаш ме прими, иако, како што ми рече, имал многу работа.

— Навистина, добро што дојдовте, господине, па малку ќе се одморам. Досега работев, па верувајте ми, веќе ме боли главата! — рече министерот и ме погледна со изнемоштен заматен поглед.

— Навистина, вашата положба е многу тешка во толку голема работа, сигурно размислувавте за некое важно финансиско прашање? — забележав.

— Верувам дека ќе ве интересира полемиката што ја водам со господинот министер за градежништво по едно многу важно прашање. Од изутрина цели три часа, работев на тоа. Сметам дека јас имам право, и дека го застапувам праведното део… Еве, ќе ви ја покажам статијата што ја подготвив за печат.

Со нетрпение очекував да ја чујам таа статија и, истовремено, да разберам околу што се води таа важна и очајничка борба меѓу министерот за финансии и министерот за градежништво. Министерот достоинствено, со свечена сериозност на лицето, го зеде во рацете ракописот, се искашла, и го прочита насловот:

„Уште два-три збора во врска со прашањето: До каде во стариот век се протегала границата на нашава земја на југ.“

— Па, тоа е веројатно некоја историска расправа?

— Историска — рече министерот малку зачуден од неочекуваното прашање, и ме погледна преку своите очила, со тап, заморен поглед.

— Вие се занимавате со историја?

— Јас?! — извика министерот со некаква лутина во гласот… — Тоа е наука со која јас се занимавам веќе близу триесет години, и тоа, да не се фалам, со успех — заврши министерот и ме погледна со прекор.

— Јас многу ја ценам историјата и луѓето кои целиот свој живот ѝ го посветуваат на таа, навистина важна наука — реков учтиво за да ја оправдам колку-толку својата претходна, навистина необмислена постапка.

— Не само важна, господине мој, туку и најважна, разбирате ли, најважна! — воодушевено извика министерот и ме погледа значајно, испитувајќи ме.

— Сосема точно! — реков.

— Ете, гледате, — пак продолжи министерот — колкава би била штетата, ако, на пример, за границата на нашата земја се утврди онака како што изнесува мојот колега, министерот за градежништво.

— А тој е историчар? — го прекинав со прашањето.

— Надриисторичар. Тој, со својата работа, на науката ѝ нанесува само штета. Земете, па читајте ги неговите погледи по тоа прашање за старата граница на нашава земја, па ќе видите колкаво е неговото незнаење, па дури, ако ја говориме вистината, и непатриотизам.

— Што докажува тој, ако смеам да знам? — го прашав.

— Не докажува тој ништо, мој господине! Жално е тоа докажување кога тој вели дека старата граница од јужната страна одела северно од градот Крадија; а тоа е нечесно; зашто нашите непријатели тогаш со мирна совест можат да имаат право на земјата до над Крадија. Што мислите, колкава штета ѝ нанесува со тоа на оваа напатена земја?! — извика министерот налутено, со оправдан гнев, со растреперен, болен глас.

— Голама штета! — извикав јас, како замаен од тој страв што би ја опфатил целата земја поради незнаењето и неразбирањето на министерот за градежништво.

— Јас, господине, тоа прашање нема да го оставам; зашто, најпосле, тоа и ми го налага должноста што ја имам кон нашата мила татковина, како нејзин син. Јас тоа прашање ќе го изнесам и пред самото Народно претставништво, па тоа нека донесе свое решееие, кое ќе важи за секој граѓанин на оваа земја. Во спротивно, ќе си дадам оставка, зашто ова е веќе мој втор судир со министерот за градежништво, и сè заради толку важни прашања за земјата.

— Па зар Собранието може да донесува решенија и за тие научни прашања?

— Зошто да не? Собранието има право за сите прашања да донесува одлуки, кои се обврска за секого, како закон. Вчера, баш, еден граѓанин поднесе молба до Собраинето, денот иа раѓањето да му се смета пет години порано отколку што се родил.

— Како може тоа? — извикав без да сакам од чудо.

— Може, зошто да не?… Тој, да речеме дека се родил …74 год., а Собранието неговиот ден на раѓање ќе го прогласи во …69 година.

— Чудно! А зошто му треба тоа?

— Му треба, зашто така има право да се кандидира за пратеник на едно слободно место, а тој е наш човек и совесно ќе ја опомага постојната политичка состојба.

Вчудовиден од тоа, не можев ни збор да изустам. Министерот како да го забележа тоа, па рече:

— Тоа како да ве чуда вас. Таквите и сличните случаи не се ретки. На една госпоѓа Собранието и ја уважи молбата од иста таква природа. Таа, пак, молеше Собранието да ја огласи за десет години помлада отколку што е. Една пак, поднесе молба Народното Собрание да донесе меродавно решение дека во брак со својот маж родила две деца, кои веднаш стануваат законски наследници на нејзиниот богат маж. И Собранието, се разбира, бидејќи таа имаше силни и добри пријатели, ја усвои нејзината наивна и благородна молба, и ја прогласи за мајка на двете деца.

— А каде се децата? — прашав.

— Кои деца?

— Па децата за кои зборувате?

— Па децата ги нема, разбирате, но според тоа решение на Собранието се смета дека таа има две деца, и така престана лошиот живот меѓу неа и мажот ѝ.

— Не го разбирам тоа — забележав, иако дури и не беше учтиво да го речам тоа.

— Како не разбирате?… Многу проста работа. Тој богат трговец, мажот на госпоѓата за која што зборуваме, нема деца со неа. Разбирате ли?

— Разбирам.

— Е, убаво, сега внимавајте понатаму: бидејќи тој е многу богат, па посакува да има деца што ќе го наследат неговиот голем имот, дојде до многу лош живот меѓу него и жена му. Жена му, тогаш, како што ви велам, поднесе молба до Собранието, па Собранието поволно го реши прашањето.

— А дали богатиот трговец е задоволен со таквото решение на народното претставништво?

— Се разбира дека е задоволен. Сега е наполно смирен, и оттогаш многу си ја сака жена си.

Разговорот течеше понатаму, разговаравме за многу работи, но господинот министер со ниеден збор не ги допре финансиските прашања.

Најпосле, се охрабрив најпонизно да го прашам:

— Финансиите добро ли се уредени во вашава земја, господине министре?

— Многу добро! — ми рече тој со сигурност, па веднаш потоа додаде: — Важна работа е добро да се изработи буџетот, па потоа се оди лесно.

— Колку милиони годишно е буџетот на вашата земја?

— Преку осумдесет милиони. А еве како е распореден: за бившите министри, кои се сега или во пензија, или на располагање, триесет милиони; за набавка на ордени десет милиони, за воведување на штедење кај народот пет милиони.

— Извинете, господине министре, што ве прекинувам… Не разбирам каков е тој издаток од пет милиони за воведување на штедење?

— Е, видете, господине, штедењето, неоспорно, е најважна работа, кога веќе станува збор за финансирањето. Оваа новина ја нема никаде во светот, но неволјата нè научи на тоа поради лошите финансиски услови во земјава, та сакавме да ја жртвуваме оваа прилична сума годишно, само да му помогнеме на народот и колку-толку да му олесниме. Сега, во секој случај, ќе тргне на подобро зашто за ова кратко време им е даден цел милион на писатели за книги за штедењето на народот. Јас и самиот наумив, колку што можам, да му помогнам на народот во тој поглед, та почнав да го пишувам делото; „Штедењето кај нашиот народ во средниот век“, син ми го пишува делото: „Влијанието од штедењето врз културниот напредок кај народот“, а пак, ќерка ми досега напиша два расказа, пак за народот, во кои се изнесува како треба да се штеди, а сега го пишува и третиот: „Раскошната Љубица и штедливата Мица.“

—  Сигурно тоа е некој убав расказ?!

— Многу убав; во него се изнесува како пропаѓа Љубица поради љубовта, а Милица се омажила за некојси голем богатник и секогаш се одликувала со штедење. „Кој штеди, нему и бог му помага“, завршува расказот.

— Тоа ќе има многу добро влијание врз народот! — реков одушевено.

— Се разбира, — продолжи господинот министер — големо и значајно влијание. Еве, на пример, откога е воведено штедењето, ќерка ми заштеди над сто илјади за мираз.

— Тогаш тоа ви е најважната ставка во буџетот — забележав.

— Така е, но беше мачно да се дојде до олку среќна мисла, а другите буџетски ставки беа и порано, пред моето доаѓање за министер. На пример, за народни свечености пет милиони, за доверливи владини издатоци десет милиони, за тајната полиција пет милиони, за одржување и утврдување на владата на својата положба пет милиони, за репрезентација на членовите на владата половина милион. Тука, како и секаде, сме многу штедливи. И сега доаѓа сè друго што е помалку важно во буџетот.

— А за просветата, војската и другото чиновништво?

— Да, имате право, и тука, освен за просветата, одат околу четириесет милиони, по тоа влегува во редовниот годишен дефицит.

— А просветата?

— Просветата? Е, таа, се разбира доаѓа во непредвидените издатоци.

— Па тогаш со што го покривате толку големиот дефицит?

— Со ништо. Со што може да се покрие? Тоа влегува во долгот. Штом ќе се насобере повеќе дефицит, ние склучуваме заем, и пак така. Но, од друга страна, се трудиме во некои буџетски ставки да има суфицит. Јас во своето мииистерство веќе почнав да го воведувам штедењето, а на тоа живо работат и другите мои колеги. Штедењето, како што ви реков, тоа е основа за благосостојбата на секоја земја. Вчера, во интерес на штедењето, отпуштив еден служител. Тоа веќе е заштеда од осумстотини динари годишно.

— Добро сте сториле! — забележав.

— Господине, моравме, веќе еднаш требаше да почнеме со грижата за благосостојбата на народот. Момчето плаче пак да го примам, моли, а грешникот не е ни лош, но што не оди, не оди; зашто тоа го бараат интересите на нашата мила татковина. „За половина плата ќе служам“, ми рече тој мене. „Не може“, му реков; „Јас, сум министер, но овие не се мои пари, туку народаи, крваво спечалени, и јас морам за секој динар сериозно да водам сметка“. Ве молам, господине, речете ми самиот, како смеам јас тукутака да ги фрлам државните осумстотини данари? — заврши министерот и со раширени раце очекуваше од мене позитивен одговор.

— Сосема така!

— Ете, онојпат му беше издадена голема сума пари од буџетот за доверливи издатоци, на еден член на владата да ја лекува својата жена и тогаш, ако не се внимава на секој динар, како ќе плаќа народот?

— А колкави се приходите во земјата, господине министре? Тоа е, сметам, важна работа?

— Тхе, тоа и не е толку важно!… Како да ви кажам? Всушност, се уште не се знае колкави се приходите. За тоа читав нешто во едно странско списание, но којзнае дали е тоа точно? Во секој случај, има доста приходи, доста, без сомнение! — ми рече министерот со убедување и со некоја важност, поради стручноста.

Во тој пријатен и важен разговор нè прекина момчето, кое влезе во министерската канцеларија и јави дека една чиновничка депутација сака да дојде кај господинот министер.

— Ќе ги викнам, нека причекаат малку — му рече на момчето, а потоа ми се обрати мене:

— Верувајте ми, толку сум уморен од многуте приеми во овие два-три дена, што дури ми бучи главата. Само ова сега со вас што откинав малку време за да го поминам во пријатен разшвор!

— Доаѓаат по работа? — лрашав.

— Имав, еве видете, токму тука на нотава еден многу голем плусакавец, па пред четири дена го оперирав, му благодарам на бога операцијата испадна многу успешна. Поради тоа доаѓаат чиновниците, на чело со своите шефови, па ми честитаат и ја изразуваат својата радост поради среќно извршената операција.

Му се извинив на господинот министер што му попречив во работата, па да не го прекинувам понатаму, најучтиво се поздравив и излегов од неговиот кабинет.

И навистина, за тој плускавец на министерот за финансии секој ден имаше соопштенија во весниците:

,,Чиновниците на …  установата, вчера во четири часот попладне, на чело со својот шеф, депутативно беа кај господинот министер за финансии со радост да му ја честитаат среќната операција на плускавецот. Господинот министер ги прими љубезно и срдечно, и по тој повод г. шефот во името на сите чиновници од својата установа одржа трогателен говор, а господинот министер им се заблагодари на сите за тоа ретко внимание и искреното чувствување.“

(Нареден дел)

(Претходен дел)

Утредента го посетив министерот на полицијата. Пред министерот многу вооружени момци со намуртени лица, зашто веќе два-три дена не тепале граѓани, што е обичај во оваа строго уставна земја.

Ходниците и чекалната преполни со народ што сака да ода кај министерот.

Кого сè го нема тука! Некои се елегантно облечени, со цилиндри на главите, некои пак парталави, испокинати, едни пак во некакви шарени униформи, со сабји на колковите.

Не сакав веднаш да му се јавам на министерот, за да поразговарам малку со тие секакви луѓе.

Првин стапив во разговор со еден отмен, млад господин, и тој ми рече дека дошол да бара државна служба во полицијата.

— Вие сте, изгледа, учен човек; сигурно веднаш ќе добиете државна служба? — го прашав.

Младиот човек се штрекна од прашањето и плашливо се сврти околу себе да се увери дали некој го чу и му обреа внимание на моето прашање. Кога виде дека сите други меѓу себе се зафатени во своите разговори, претресувајќи ги своите неволи, здивна, а потоа со главата ми даде знак да зборувам потивко и претпазливо ме повлече за ракавот за да се тргнеме малку понастрана, подалеку од другите.

— И вие сте дојден да барате служба? — ме праша.

— Не. Јас сум странец, патник. Сакам да зборувам со министерот.

— Затоа вие толку гласно велите дека како учен човек веднаш ќе добијам служба! — ми рече тој шепотејќи.

— Зар не смее тоа да се рече?

— Смее, но мене ќе ми наштети.

— Како ќе ви наштети, зошто?

— Затоа што во оваа струка, овде, во нашава земја, не трпат учени луѓе. Јас сум доктор по правни науки, но тоа го кријам и не смеам никому да му го кажам: зашто, ако разбере министерот, не ќе добијам служба. Еден мој другар, исто така учен, за да добие служба, мораше да поднесе уверение дека никогаш ништо не учел, па така доби служба, и тоа веднаш убаво место.

Поразговарав уште со неколкумина, а меѓу другите и со еден униформиран чиновник, кој ми се пожали дека уште не добил класа, а создал вина за предавство на петмина што ѝ припаѓаат на опозицијата.

Јас го тешев поради таквата страшна неправда што се правела кон него.

Потоа разговарав со еден богат трговец, кој многу ми раскажуваше од своето минато а од сето тоа го запаметив само тоа дека пред неколку години го држел првиот хотел во некое помало гратче и дека настрадал поради политика, за што е оштетен со неколку стотини динари; но веднаш по еден месец, кога дошле на власт неговите луѓе, добил добра лиферација на која заработил голем капитал.

— Притоа — ми рече — падна кабинетот.

— Па пак ли настрадавте?

— Не, се повлеков од политичкото поле. Навистина, во почетокот го помагав нашиот политички весник со пари, но не одев на гласање, ниту пак се истакнував во политиката. Од мене е доста и толку. Другите не правеа ни толку… А и ме замори политиката. Зошто му е на човека да се мачи цел век! Сега дојдов кај господин министерот да го замолам за идните избори народот да ме избере за народен пратеник.

— Па, сигурно тоа народот го избира?

— Па, како да ви речам?… Да, народот го избира, така е според уставот; но обично ќе биде избран оној, кого го сака полицијата.

Кога така се изнаразговарав со публиката, му пријдов на момчето и му реков:

— Сакам да излезам пред господинот министер.

Момчето ме погледна намуртено, гордо, со некаков преѕир, па рече:

— Чекај! Гледаш колку луѓе чекаат тука?!

— Јас сум странец, патник, и не можам да одлагам — реков учтиво и се поклонив пред момчето.

Зборот странец имаше силно влијание, и момчето веднаш некако збунето јурна во министеровата канцеларија.

Министерот веднаш ме прими љубезно и ми понуди да седнам, бидејќи пред тоа, се разбира, кажав кој сум и како се викам.

Министерот беше слаб човек, со груб, суров израз на лицето, што одбива од себе, иако тој се трудеше да биде што пољубезен.

— Па како ви се допаѓа овде кај нас, господине? — ме праша министерот, смејќи се студено без срце.

Јас најласкаво се изразив за земјата и за народот, па додадов:

— А особено можам да ѝ честитам на оваа прекрасна земја на мудрата и умна управа. Не знам, просто, на што човек побргу да се восхитува!

— Тхе, би можело и подобро да биде, но ние се трудиме колку што можеме! — рече надуено, задоволен од мојот комплимент.

— Не, не господине министре, без ласкање, подобро и не може да се посака. Гледам, народот е многу задоволен и среќен. За овие неколку денови имаше толку празнувања и паради! — реков.

— Така е, но во тоа народно расположение има малку и мои заслуги, затоа што успеав во уставот, покрај сите слободи што му се дадени на народот и наполно загарантирани, да го внесам уште и ова:

„Секој граѓанин на земјата Страдија мора да биде расположен и весел и со радост да го поздравува секој важен настан и секоја постапка на владата, со многубројни депутации и со депеши.“

— Знам, но како може тоа да се изведе, господине министре? — го прашувам.

— Многу лесно, зашто секој мора да се покорува на законите на оваа земја! — одговори министерот и го направи лицето важно, достоинствено.

— Убаво, — забележав — но ако тоа е некаква неповолна работа за народот и за неговите интереси, како и за интересите на земјата? Ете, како на пример, вчера разбрав од господинот министер претседател дека на север е затворан извозот на свињи; а со тоа, окако што изгледа, земјата ќе претрпи голема штета.

— Така е, но тоа мораше да се случи; па пак уште денес-утре ќе стигнат толку депутации од сите краишта на Страдија за тоа и ќе му честитаат на министерот претседател на толку мудрото и тактичко водење на политиката со таа соседна и пријателска земја! — рече министерот воодушевено.

— Тоа е прекрасно, и такво мудро уредување може само да се посака, а слободен сум и јас, како странец, искрено да ви честитам на тој генијален закон, кој настанал со вашата заслуга, а кој ја усреќил земјата и ги спречил сите грижи и неволи.

— За секој случај, ако народот случајно заборави да ги извршува своите обврски според законот, предвидувајќи го и тој најлош случај, пред три дни пратив доверлив распис до сите полициски власти во земјата и строго им препорачав по тој повод народот да доаѓа во што поголем број и да му честита на министер претседателот.

— Но ако по некој ден се отвори извозот на свињите, што мислите тогаш? — го запрашав учтиво и љубопитно.

— Ништо попросто: ќе пратам друг доверлив распис, во кој исто така ќе ѝ наредам на полицијата народот да доаѓа во што поголем број на честитање. Тоа така мора да оди, во почетокот потешко, но постепено народот ќе се навикне, па ќе доаѓа и сам.

— Така е, имате право! — реков изненаден со овој одговор на министерот.

— Сè може да се направи, господине, само ако се сака, и ако има слога. Ние во кабинетот си помагаме еден со друг за да се изврши најточно наредбата на секој член од владата. Ете, видете, денеска министерот за просвета ми испрати еден свој распис и јас да го помогнам и да им наредам на сите полициски органи во моето подрачно министерство строго да се придржуваат кон расписот на министерот за просвета.

— Некоја важна работа, ако смеам да прашам!

— Многу важна. Всушност, неодложна; и јас ги направив потребните чекори. Еве, видете — рече и ми подаде во раката лист хартија.

Почнав да го читам:

„Се увидува дека секој ден сè повеќе и повеќе почнува да се расипува јазикот кај нашиот народ, и некои граѓани одат толку далеку, што дури ја забораваат наредбата која гласи: ’Народниот јазик не смее да го расипува ниту еден граѓанин, ниту да ги из вртува зборовите во реченицата и да употребува одделни форми спротивни од пропишаните и утврдените правила што ги пропишува посебниот одбор од граматичари’, почнаа дури и зборот гнев, за жал, дрско, и без никаков срам, да го изговараат гњев. За да не се случуваат и во иднина вакви појави кои можат да имаат многу големи и лоши последици за нашата мила татковина, ви наредувам со силата на власта да го заштитиме зборот гнев, што така го унакажале, и строго да го казните според законот секој оној кој овој или некој друг збор, или пак граматичката форма на зборот своеволно ќе ја менува, не внимавајќи на јааните законски одредби“.

— Па зар за ова се казнува? — прашав запрепастен од чудо.

— Се разбира, зашто тоа веќе е покрупна работа. За ваков случај се казнува виновникот од десет до петнаесет дена затвор ако се докаже неговата грешка со сведоци!

Министерот малку помолче па продолжи:

— За ова треба да размислите, господине! Тој закон, со кој имаме право да го казнуваме секого ако неправилно ги употребува зборовите и прави граматички грешки, има непроценливи вредности уште и од финансиско и политичко гледиште. Размислете, па ќе дојдете до правилното гледиште на сета таа работа!

Се обидувам да се задлабочам во мислите, но никаква паметна идеја не ми доаѓа на памет. Што повеќе мислев, сè помалку ја разбирав смислата на зборовите од министерот, сè помалку знаев на што мислам. Додека се мачев со тој безуспешен обид да размислувам за чудниот закон, во таа уште почудна земја, министерот ме гледаше со задоволна насмевка затоа што странците одблизу не се толку разумни, толку досетлив сој, како народот во земјата Страдија, кој може да измисли нешто толку паметно што кај друг народ би се сметало дури за чудо.

— Значи, не можете да се сетите?! — рече со насмевка и ме погледна под око, испитувачки.

— Извинете, но никако не можам.

— Е, видете, тоа е најновиот закон што има големо значење за земјата. Прво и прво, казните за таквите вини се наплатуваат во пари, и од тоа земјата има мошне добар приход, што го троши на пополнување на дефицитите што се наоѓаат во касите на начелните пријатели, или на диспозициониот фонд, откаде што се наградуваат приврзаниците на владината политика; друго, тој закон, кој изгледа толку наивен, може да ѝ помогне на владата при изборите на народните пратеници, покрај останатите средства, да обезбеди мнозинство во собранието.

— Па вие, господине министре, велите дека со уставот сте му ги дале на народот сите слободи?

— Така е. Народот ги има сите слободи, но не ги користи! Знаете, како да ви кажам, ние имаме нови, слободоумни закони, што треба да важат; но, некако по навика, а и порадо, повеќе ги употребуваме старите закони.

— Па зошто тогаш сте донесувале нови закони? — се осмелив да прашам.

— Кај нас е таков обичајот, што почесто да се менуваат законите и да ги има што повеќе. Во тоа ние го престигнавме сиот свет. Само за последниве десет години донесени се петнаесет устави, од кои секој беше во важност по трипати, отфрлуван и пак повторно приман, оа така, ниту ние, ниту граѓаните можат да знаат кои закони важат, а кои се отфрлени… Јас сметам, господине, дека во тоа лежи совршенството и културата на една земја! — додаде министерот на крајот.

— Имате право, господине министре; и странците мораат да ви завидуваат на толку мудрото уредување.

Потоа ое поздравувам со господинот министер и излегувам на улица.

(Нареден дел)

(предишна страница)

На другия ден началникът изпрати шифрован доклад до правителството на вчерашното политическо събрание. Докладът гласеше:

„В моя окръг се появи силно политическо движение против днешното правителство. С всеки изминат момент движението все повече и повече се разраства, така че се страхувам да не се постави под въпрос съществуването на днешната династия. Взех всички възможни мерки и употребих всички средства, с които разполагах, да попреча на това зло, но тъй като това опозиционно, по-точно революционно движение се яви внезапно, като порой, всичките ми опити останаха безуспешни и вчера следобед огромен брой революционери насилствено се събраха на политическо събрание. От техните остри и дръзки речи разбрах, че те са с анархистични убеждения и че сигурно тайно готвят бунт и преврат в страната. Най-после, след мъчителни и тежки усилия, едва успях да разтуря събранието, което можеше да се превърне в голяма опасност, тъй като един от тях даже се заканваше, че ще свалят монархията и ще въведат републиканска система на управление.

Приложен, изпращам Ви учтиво, господин министре, списък на най-опасните личности. (Водач на списъка беше онзи чудак, който пиеше меланж ли, „цукер васер“ ли, или какво беше там, после тримата, които гласуваха за кафе.) Моля нареждането Ви, какво да предприема по-нататък при такива важни и съдбоносни за нашата страна обстоятелства.“

Веднага след тия крупни заслуги към страната и властта началникът получи отличие и клас. Всички опозиционери дойдоха да му честитят и с това се свърши цялата работа.

След събранието запитах едного:

— Нима при вас няма хора, които се занимават с политика?

— Имаше и такива.

— И?

— Нищо… Глупости!

— Защо глупости?

— Остави ме, моля те. Кой ще се занимава с политика?!… Имаше един!

— И какво направи?

— Луд човек! Какво може да направи?!… Всички го познаваме: и кой е, и откъде е, и на кого е син, и какво яде з къщи. Баща му беше майстор, но последен бедняк, а той отиде да учи, мота се някъде по света, върна се отново и започва да ми приказва: трябва така, трябва иначе, някакво си държавно устройство, закони, конституция, граждански права, свобода на събранията, на изборите… Оставя, моля ти се, винаги бълнуваше глупости.

— А ти какво му казваше?

— Нищо, какво да му кажа? Гледах го и се смеех. Знам го аз; няма хляб да яде, знам и баща му, и семейството, а седнал да ми приказва какво е конституция и свобода!

— Може би знае човекът? — рекох.

— Остави, моля ти се, поне него го знам колко тежи.

— И какво направи?

— Какво ще направи?!… Четеше някакви книги, тичаше от място на място, агитираше нещо, събра няколко души, правеха някакви събрания. Арестуваха го неведнъж, наказваха го. преследваха го. Веднаж му казвам: „Защо се занасяш като хлапе, а не си гледаш работата. Не виждаш ли, че ся луд човек?“

— А какво му казваха другите?

— Смееха му се. Като излезе от затвора, щом минеше по улиците, веднага избухваше смях.

— Намери ли конституцията? — запита го някой и цялата улица се тресе от смях. Море, какви шеги ставаха с него, да умреш от смях. Понякога сме се превивали от смях. И до днес му остана име Тома Конституцията! — каза ми онзи и се засмя така, че му потекоха сълзи от очите.

— И какво стана с него?

— Пропадна, бедният! Нямаше никъде нищо, а и държавна служба не му даваха… Будала! Неговите другари от училище какви хубави постове взеха, а тон — нищо! Никой не му е виновен. Впрочем хвалят го че от всички тях бил най-подготвен и най-интелигентен, но си беше занесен. Няма нищо по-лошо от това, когато на човек му влезе някой бръмбар в главата. Той се намерил да оправя света. Целият свят доволен, а той иска нещо особено, като че ли не го знаем кой е. Нещастник!…

— Какво прави сега?

— Море, сега се опомни, но късно! Ние го излекувахме от бръмбарите, а то, както беше упорит, властта нямаше да може нищо да направи от него. Но бие започнахме да му се подиграваме, а някои, дяволи, го нарекоха още и Конституцията. Така днес, така утре и хората започнаха да се шегуват с него, където стигнат и където минат. Той се борѝ, борѝ и капитулира… Съжалявам го, бедния! Не беше лош!… Сега е умен, сериозен човек, не се заплесва както по-рано. Затвори се в себе си и рядко дружи с някого. В нужда е, но мнозина му помагат. Всички го съжаляваме, но сам си е виновен…

— А как се отнасят сега хората с него?

— Добре!… Сега никой не му се смее, обичат го хората, и съжаляваме го, бедния.

—

Хареса ми някак си да поживея в тази страна по-дълго. Запознах се и с мнозина граждани. Прекрасни хора! Мирни, тихи, кротки като гълъби. Ядат, пият, дремят и работят по малко. С една дума — щастливи хора. Нищо не смущава дълбокия им покой, никой не нарушава хармонията на живота им, никакъв вятър не вълнува спокойната, неподвижна повърхност на застоялата зеленясала локва, с която би могло да се сравни обществото на тази наистина щастлива страна.

От Сърбия аз занесох там малко мисъл и малко оръфани идеали, наследени от нашите деди, но и това малко загубих в тази страна и като хипнотизиран се предадох на сладката дрямка. И това започна да ми харесва. Тогава видях, че ние сърбите много сме предразположени да станем един ден такъв щастлив народ. И самите обстоятелства ни благоприятствуват за това.

Така минаваха дните — мирно, безшумно, бавно, докато един ден не се наруши равновесието на обществената хармония.

Един млад човек издаде сбирка стихотворения.

Стиховете бяха хубави, пълни с дълбоки, искрени чувства и високи идеали.

Цялото общество посрещна книгата с негодуване. Никой не я прочете, никой не искаше и да я прочете. Щом попаднеше в ръцете на някого, той веднага правеше кисело лице, превръщаше няколко страници, опипваше листовете, сякаш изпитва качеството на хартията, отблъскваше книгата от себе си като най-отвратителна вещ, обръщаше с презрение глава на другата страна и сърдито казваше:

— Стихове!… Глупости!…

— Кой знае?… Може да има и хубави неща? — случваше се да прибави някой при такъв разговор.

Първият се прекръстваше, наместваше се по-удобно на седалището, с израз на съжаление поглеждаше своя другар, клатейки глава, и казваше:

— Ти си по-глупав, отколкото този, който пише тези трици! — При това с върха на пръстите си отблъскваше книгата още по-далеч с такъв израз на лицето, като че ли е докоснал нещо нечисто, мръсно, и добавяше:

— Като приказваш така, ти чете ли книгата?

— Не.

— Тогава?

— Аз не твърдя, че е хубава, но казвам: може би е хубава!… А ти пък, чете ли я?

— Аз? — питаше първият сърдито, като че ли обиден от въпроса.

— Ти!

— Аз? — пак повтаряше въпроса онзи още по-сърдито.

— Ти, разбира се, тебе питам!…

Първият се прекръстваше, свиваше рамене, разперваше ръце, като че ли с това искаше да каже: „Боже опази, какво пита тоя!“, но не казваше нищо гласно, а с някакво учудване на лицето гледаше своя другар.

— Защо се кръстиш? Питам те: чел ли си ти тази книга, или не си. Какво чудно има тук?

Първият се прекръстваше пак и след това добавяше:

— Аз те питам… ти луд ли си, или не?

— Глупости. Не те разбирам.

— И аз тебе.

— Какво има да разбираш и за какво се учудваш?… Питам те — чел ли си книгата?

— А аз тебе питам: имаш ли ум? — пак казваше първият, вземаше книгата, удряше я сърдито на масата и викаше: — Да чета тия трици? Само ако полудея, но при здрав разум — за нищо на света… — След това добавяше по тихо: — Познаваш ли този, който е писал тези стихове?

— Не го познавам.

— Хе!… Затова и говориш така! — казваше първият и махваше с ръка, като правеше още по-кисела гримаса, с която искаше да покаже, че авторът е пропаднал човек.

— Ти го познаваш?

— Познавам го! — отговаряше първият с пренебрежение, а лицето му добиваше такъв израз, като че ли искаше да каже: „По-добре да не съм направил тази глупост.“’ Макар че с този човек всъщност до вчера, докато не се появиха неговите стихове, беше добър приятел и не беше казал лоша дума пред хората за него.

Някои пък, които, разбира се, не бяха чели книгата, говореха така:

— Какъв позор!… Стихове?… Като че ли не го зная колко струва! — казваше един.

— Как не го е срам! — казваше друг.

— На човека най-капред бог му взема ума и после тон сам си прави лошото… Такива… ама такива стихове? Аз ще напиша много по-добри, ако седна утре, но не мога да позоря името си както някои.

Хората промениха и отношението си към младия поет.

Минава той по улицата, а хората току се побутват и си смигат един на друг.

— Добър ден — обади се той.

—- Добър ден, поете! — отговори някой и го гледа заядливо под вежди.

— Здравей, здравей! — добавя друг с присмех.

— Добър ден! — подхване трети с кисела гримаса на досада и пренебрежение.

Но за съжаление работата не се свърши само с тия разговори.

Общественото мнение откри фронт на младия поет. Дори и ония негови черти, които по-рано му признаваха като положителни качества, сега започнаха да осъждат, а дребните недъзи, които преди му прощаваха като на всеки човек, сега станаха ужасни пороци. Изведнаж откриха, че той е подлец, пияница, комарджия, безхарактерен човек, шпионин и освен това, че е мръднал малко.

— Не знаехме, че е толкова луд! — говореха хората.

— Аз, право да ти кажа, винаги забелязвах, че работата му не е чиста.

— И аз, но не беше толкоз луд.

— Е, сега е вече съвсем.

В компаниите започнаха да си правят шеги с него. Където и да искаше да свърши някаква работа, всеки, който можеше да му попречи, смяташе за свой дълг да стори това, защото, щом го видеше, се изпълваше с възмущение само като си помислеше: „Какво ми се правиш на важен!… Стихове! Е, чакай да видиш, ние имаме лек за това!“

Най-голямото нещастие бе, че той беше посветил стиховете на годеницата си, като мислеше с това да я зарадва. Но вместо радост това донесе на бедното момиче много сълзи, защото общественото мнение не пощади и нея.

Бащата на момичето, извън себе си от ярост, че в тази, по негово мнение, налудничава работа беше уплетена и неговата дъщеря, седна и написа следното писмо на младия поет:

„Господине,

Тези Ваши трици и различни глупости и безобразия, с които народът се гаври по улиците, можехте да посветите на Вашия баща, защото на него това би му приличало, понеже и без това е известен като последен човек в града, какъвто сте и Вие — а не да уплитате в щуротиите си името на моята дъщеря. Моята къща никой до днес не е сочел с пръст, и аз не искам хората да си плакнат устата с името на дъщеря ми, нито то да стои на Вашата налудничава книга. От днес да не сте се осмелили да прекрачите прага на моята къща. Моето доверие и всички мои добрини към Вас Вие възнаградихте с това, че нанесохте позор на къщата ми. Впрочем искам в срок от пет дни да ми дадете реабилитация. В противен случай, господине, аз ще Ви пребия като куче насред улицата или където и да Ви срещна.“

Това посвещение предизвика цели скандали. И тъй като младият поет беше чиновник, неговият началник донесе до господин министъра следното:

(Името забравих, затова ще взема обичайното Н. Н.) „Н. Н., чиновник в поверенето ми учреждение, който иначе е добър и съвестен работник, напоследък се компрометира толкова с някаква сбирка уж стихове, че в интереса на службата същият не може да остане повече на работа, защото се занимава с несериозни неща, които не са достойни даже за един зарзаватчия, а камо ли за държавен служител. Моля, Господин Министре, да отстраните от служба този компрометиран чиновник или поне да го преместите на друго място, докато се поправи.“

И министърът го премести.

Но за съжаление земята е малка, а лошото име навсякъде съпровожда притежателя му, затова и на новото място го, посрещнаха още по-лошо. И какво друго можеше да направи министърът, освен в интереса на службата и дори в интереса на морала и за удовлетворение на общественото мнение да уволни от държавна служба това чудовище, което пише стихове.

Общественото мнение бе удовлетворено и вече не се появи нито едно стихотворение на младия поет. Той се изгуби някъде и никой нищо не можа да узнае за него.

— Жалко — казваха, — млад човек беше.

— Не беше и лош човек.

— Не беше, но ето, когато дяволът го кара да прави това, което никой не прави.

— Жал ми е за него, грешника!

— Ех, какво да правиш? Кой му е виновен!

И скоро в обществото се възвърна нарушената за малко хармония, изчезна и тази малка вълна, която беше се издигнала над гладката, неподвижна повърхност на застоялата вода, и обществото мирно и доволно продължи своята сладка дрямка.

(следваща страница)

(предишна страница)

Тук ме изненада огромна тълпа хора, която се събираше от всички страни в групи пред някаква голяма къща. Всяка от тия големи групи хора беше издигнала свое знаме, на което пишеше името на областта, от която бе групата, а под него думите; „За Страдия ще пожертвуваме всичко!“ или „Страдия ни е по-скъпа от свинете!“

Улицата бе придобила особен тържествен вид. Фасадите на къщите бяха накичени с бели знамена с народния герб в средата. Всички дюкяни бяха затворени, всяко движение — спряно.

— Какво е това? — попитах любопитно един господин на улицата.

— Тържество. Нима не знаете?

— Не зная.

— Как така, за това три дена вече пишат вестниците! Нашият голям държавник и дипломат, който има огромни заслуги за отечеството и решаващо влияние върху външната и вътрешна политика на страната ни, страдаше от силна хрема, която с божия милост и с особеното усърдие на лекарите-специалисти се излекува, така че сега няма да пречи на великия и мъдър държавник да посвещава цялата си грижа и старание за доброто и щастието на тази изтерзана страна и да я поведе към още по-добро бъдеще!

Такова множество народ се бе насъбрало пред къщата на големия държавник, че и капките на най-силния дъжд не биха могли да достигнат до земята от многобройните мъже, жени и деца. Всички бяха със свалени шапки, а във всяка група имаше по един, от чийто джоб се подаваше написана патриотична реч.

Побелелият държавник излезе на балкона на своята къща и във въздуха над целия град се разнесе гръмогласно „ура“. Прозорците на всички околни къщи се отвориха и се показаха много глави. По оградите, на покривите — всичко беше пълно с любопитен народ. Дори и на всеки комин се виждаха поне две-три глави.

Възгласите престанаха, настъпи гробна тишина и из тълпата изпищя тънък глас:

— Мъдри държавнико!…

— Ура! Ура! Ура! — прекъснаха оратора бурни и силни възгласи. Когато патриотичната тълпа утихна, ораторът продължи:

— Народът от моя край лее горещи сълзи от радост и коленичил, благодари на всемилостивия творец, който отстрани милостиво от нашия народ голямата беда и ти дари изцеление, мъдри наш държавнико, за да живееш още дълги години за щастието на народа и за гордост на страната! — завърши ораторът, а от хилядите гърла екна:

— Ура!

Мъдрият държавник благодари на оратора за искрените му думи и припомни, че всички негови мисли и чувства ще бъдат и за в бъдеще насочени към укрепването на културата, икономиката и благосъстоянието на скъпото отечество.

След неговото слово, разбира се, отново гръмна безброй пъти: „Ура!“

Изредиха се така десетина оратори от различните краища на отечеството, а след всяко слово старият държавник отговаряше с патриотични и съдържателни речи. Разбира се, през цялото време не стихваха гръмките и възторжени въгласи: „Ура!“

Мина доста време, додето се извършиха всички тия церемонии, и накрая във всички улици засвири музика. Хората се разхождаха нагоре-надолу, като придаваха по този начин още поголям блясък на тържеството.

Вечерта имаше илюминации, пак музика. Патриотичната тълпа носеше запалени факли. Въздухът по улиците на щастливия град ехтеше от възгласи. Във висините в тъмната нощ се пръскаха ракети, които чертаеха името на големия държавник, изплетено сякаш от мънички звездички.

След това настъпи дълбока тиха нощ и патриотичните граждани на прекрасната страна Страдия, изморени от изпълнението на възвишените си граждански задължения, заспаха сладък сън, изпълнен с блянове за щастливото бъдеще и величието на милото си отечество.

Изморен от странните впечатления, не можах да заспя цяла нощ и тъкмо когато призори, още облечен, с подпряна глава на масата се унесох в сън, стори ми се, че чух някакъв страшен, демоничен глас, който се смееше злобно:

— Това е твоето отечество!… Ха-ха-ха-ха!…

Сепнах се. Гърдите ми затрепераха от страшното предчувствие, в ушите ми пищеше злобният смях:

— Ха-ха-ха-ха!

На другия ден всички вестници в страната писаха за това тържество, особено правителственият орган, в който имаше и безброй телеграми от всички краища на Страдия. В тях много граждани се оплакваха, че не са могли лично да изкажат радостта си от щастливото оздравяване на великия държавник.

Освен това главният лекар на държавника стана изведнаж прославен човек. Във всички вестници можеше да се прочете, че съзнателните граждани на тоя и тоя град, на тая или оная околия или област, оценявайки заслугите на доктор Мирон (така се казваше той), обещаваха да му купят един или друг скъпоценен подарък. Един вестник пишеше:

„Узнахме, че и град Крадия по примера на други градове подготвя скъпоценен подарък за доктор Мирон. Това ще е малка сребърна статуя на Ескулап, който държи в ръцете си една също така сребърна емблема. Около нея са преплетени две позлатени змии с диаманти вместо очи, които държат в устата си свещи. На гърдите на Ескулап ще бъдат изписани със злато думите: „От жителите на град Крадия — на лекаря Мирон, в знак на вечна признателност за заслугите му към отечеството“.“

Вестниците бяха препълнени с такива съобщения. Навсякъде из страната се готвеха скъпоценни подаръци за доктор Мирон и се изразяваше телеграфически благодарност на тоя щастлив лекар. Жителите на един град бяха толкова въодушевени, че започнаха дори да строят величествена вила. На една от стените на тая вила ще бъде сложена грамадна мраморна плоча, на която ще бъде изразена народната благодарност.

А от само себе си се разбираше вече, че веднага бе изработена и размножена снимка на великия държавник, представен в момент, когато се ръкува с лекаря си и му благодари за искрените грижи. Под нея се четеше текстът:

„Благодаря ти, верни Мироне! Ти ме излекува от болестта, която ми пречеше да се посветя изцяло на работата за щастието на скъпото ми отечество.

— Аз изпълних само своето свято задължение към родината.“

Над главите им в облаците хвърчи гълъб, който носи в човката си лента с надпис:

„Милостивият бог, който обича Страдия, я пази от всяко зло.“

Над гълъба с едри букви бе написано: „За спомен от деня на щастливото оздравяване на великия държавник Симон“ (доколкото си спомням, така му беше името).

Децата разнасяха тази снимка по всички улици и хотели и викаха:

— Нови снимки! Държавникът Симон и лекарят Мирон!…

Когато прочетох няколко вестника (почти във всички бе напечатана обширна биография на прочутия лекар-патриот), реших да отида при господин министъра на народното стопанство.

Министърът на стопанството, възрастен, нисък, слабичък човечец, с побеляла коса и с очила, ме посрещна по-любезно, отколкото се надявах. Покани ме да седна до неговото бюро. Самият той се нагласи на мястото си. На бюрото лежеше цял куп някакви стари книги с пожълтели листа и скъсани корици.

— Веднага ще ви се похваля! Нямате си представа колко съм доволен! Какво, мислите, изнамерих?

— Някой метод, чрез който ще усъвършенствувате стопанството на страната?

— А, не! Какво ти стопанство! Стопанството е усъвършенствувано чрез добрите закони. За това вече не трябва и да се мисли!

Аз млъкнах, като не знаех какво друго да му кажа. С добродушна, щастлива усмивка той ми показа някаква стара книга и запита:

— Как мислите, кое е това произведение?

Аз се престорих, че уж се мъча да си припомня, но той каза пак със същата усмивка:

— Омировата „Илиада“… Но много, много рядко издание!… — Той изговаряше всяка дума с наслаждение и ме гледаше любопитно, очаквайки да види моето учудване.

И аз наистина бях изненадан, само че по други причини. Все пак се престорих, че ме възхити именно тая рядкост.

— Това е прекрасно! — казах аз.

— Но ако ви кажа още, че същото издание вече не се среща!…

— Та това е великолепно! — възкликнах аз уж въодушевен и започнах да разглеждам книгата, като давах вид, че дълбоко съм трогнат и заинтересован за тая рядкост.

Едвам успях да отклоня с разни въпроси разговора от неговия Омир, за когото не бях чувал никога нито дума.

— Осмелявам се, господин министре, да ви попитам за прекрасните ви стопански закони — казах му аз.

— Това са всъщност класически закони. Нито една страна, вярвайте ми, не харчи толкова средства за издигане на стопанството, колкото нашата.

— Така трябва и да бъде — казах, — това е най-важната основа за напредъка на всяка страна.

— Разбира се. Аз имах пред вид това, когато се стремях да създам колкото се може по-добри закони и да издействувам колкото се може по-голям бюджет, за издигане на стопанството и индустрията на страната.

— На колко възлиза бюджетът, ако смея да ви попитам, господин министре?

— Миналата година, когато имаше друг министър, бюджетът беше по-малък, но с голям труд и усилия аз успях да постигна пет милиона динара.

— Това достатъчно ли е за вашата страна?

— Достатъчно!… Вижте сега, в закона е включена и следната точка:

„Житото и въобще всички посеви трябва да виреят добре а в колкото е възможно по-големи количества.“

— Това е хубав закон — казах аз.

Министърът се усмихна доволно и продължи:

— Увеличих и чиновническия апарат в своето ведомство. Сега във всяко село има стопанско ведомство с петима души чиновници начело с управител на стопанството. След това във всеки околийски град назначих отговорник на околията с голям брой чиновници, а над всички тях стоят областните ръководители — двадесет на брой, колкото области има нашата страна. Всеки от тях контролира напълно своите чиновници, следи дали останалите чиновници изпълняват задълженията си и работи за укрепване на стопанството в целия край. Чрез него министерството, което има 20 отделения и във всяко по един началник с голям брой чиновници, води преписка с целия край. Всеки началник на отделение в министерството води кореспонденция с отделните ръководители в областите, а те след това уведомяват министъра чрез неговите лични секретари.

— Та това е огромна администрация! — забелязах аз.

— Много голяма! От всички министерства нашето има наймного входящи и изходящи номера. Чиновниците цял ден не могат да си дигнат главите от писма и актове.

След кратко мълчание министърът продължи:

— След туй наредих във всяко село да има читалня, която да е снабдена с подходящи книги из областта на полевъдството, горското стопанство, животновъдството, пчеларството и други отрасли на стопанството.

— Селяните вероятно четат с охота?

— Това е задължително като военната повинност. Всеки трудещ се селянин трябва да прекарва в читалнята по два часа преди и след обед, за да чете (а ако не е грамотен, другите му четат). Също така има чиновници, които изнасят беседи на селяните за съвременното рационално обработване на земята.

— Но тогава кога работят в полето? — запитах аз.

— Вижте какво, отначало е така. Този начин е бавен, от пръв поглед може би ще изглежда неподходящ, но тепърва ще се види благотворното влияние на тази крупна реформа. По мое дълбоко убеждение най-важното е да се затвърди първо теорията. Тогава останалото ще върви лесно. Ще се види, че всичкото време, прекарано в изучаване на стопанската теория, ще бъде възнаградено стократно. Господине, трябва да съществуват силни, здрави основи, за да се строи здание! — завърши министърът и избърса появилата се от вълнение пот по челото му.

— Напълно одобрявам вашите гениални схващания за стопанството! — казах възторжено.

— И как хубаво разпределих петте милиона динара: два милиона за чиновниците, един милион за хонорари на тези, които пишат стопански учебници, един милион за основаване на библиотеки и един милион за дневни пари на чиновниците. Точно пет милиона!

— Прекрасно разпределение!… Доста средства отделяте и за библиотеките.

— Вижте какво, аз издадох наредба, освен стопанските учебници да се купуват и учебници по гръцки и латински език, за да могат селяните да се облагородяват, изучавайки след полската работа класическите езици. Всяко читалище има Омир, Тацит, Патеркул и още много други хубави творби от класическата литература.

— Прекрасно! — възкликнах с разперени ръце и веднага станах, сбогувах се с господин министъра и тръгнах, защото главата ми вече бучеше от тази велика реформа, която не можах да разбера.

(следваща страница)

(предишна страница)

На другия ден посетих министъра на полицията.

Пррд министерството се беше насъбрала тълпа въоръжени млади хора. Те бяха намръщени, зли. Защото вече два-три дни не бяха били гражданите, какъвто е обичаят в тази строго конституционна страна.

Коридорите и чакалните бяха препълнени с граждани, които искаха да влязат при министъра.

Какви ли хора нямаше тук! Едни елегантно облечени, с цилиндри, други окъсани, трети пък облечени в някакви шарени униформи, със саби на кръста.

Не исках веднага да се обадя на министъра. Искаше ми се малко да поговоря с тези така различни хора.

Най-напред започнах разговор с един изискан млад господин. Той ми каза, че е дошъл да търси държавна служба в полицията.

— Вие, изглежда, сте образован човек, сигурно ще ви дадат веднага държавна работа? — попитах аз.

Младият човек се поизплаши от моя въпрос и се озърна страхливо наоколо, да не би някой да е чул и обърнал внимание на думите ми. Като видя, че всички останали са заети с разговори помежду си за собствените си неволи, той си отдъхна. След това ми даде знак с глава да говоря по-тихо и предпазливо ме дръпна за ръка малко встрани, по-далеч от останалите.

— И вие ли сте дошли да търсите държавна служба? — попита ме той.

— Не. Аз съм чужденец, пътник. Бих искал да говоря с министъра.

— Затова говорите така високо, че аз като образован веднага ще получа назначение на държавна работа! — прошепна той.

— Нима не е разрешено да се казва това?

— Може, но на мен би навредило.

— Как така ще ви навреди? Защо?

— Защото у нас в този административен сектор не търпят учени хора. Аз съм доктор по право, но не казвам това — и не смея да го кажа, защото, ако узнае министърът, няма да получа служба. Един мой другар, също учен, за да получи работа, трябваше да представи удостоверение, че никога нищо не е учил и не смята нищо да изучава — и веднага получи служба, и то на добър пост.

Разговарях с още няколко души, между които и с един чиновник в униформа, който ми се оплака, че е съчинил обвинения за държавна измяна срещу петима души от опозицията, а още не е получил повишение.

Аз се помъчих да го утеша за тая страшна неправда.

Разговарях след това с един богат търговец, който ми разказа много работи от своето минало. Аз запомних само това, че преди няколко години държал най-добрия хотел в един градец, но пострадал от политиката, тъй като го завлекли с няколкостотин динара. Но след един месец, когато дошли на власт неговите хора, той получил добри поръчки, от които спечелил голям капитал.

— И тъкмо в този момент падна правителството!

— И вие пак пострадахте?

— Не, отдръпнах се от политиката. Впрочем отначало подпомагах с пари нашия политически вестник, но не гласувах повече, нито се проявявах в политиката. И това стига. Други не направиха и това… Пък и измори ме тая политика. За какво му е на човек цял живот да си блъска главата. Сега съм дошъл при господин министъра да го помоля при следващите избори народът да ме избере за народен представител.

— Нима не избира народът?

— Как да ви кажа?… То наистина избира народът. Така е според конституцията. Но обикновено избират тоя, когото полицията иска.

След като си поговорих с посетителите, приближих се до прислужника и му казах:

— Искам да вляза при господин министъра.

Момъкът ме погледна сърдито, горделиво, с някакво презрение и каза:

— Чакай! Виждаш колко хора чакат?!

— Аз съм чужденец, пътник и не мога да отлагам — казах учтиво и му се поклоних.

Думата „чужденец“ направи впечатление и младежът като пришпорен веднага се втурна в канцеларията на министъра.

Министърът веднага ме прие любезно и ме покани да седна. Преди това, разбира се, бях казал кой съм и как се казвам.

Министърът беше слабичък, висок човек с грубо, сурово, отблъскващо лице, макар че той се стараеше да бъде колкото се може по-любезен.

— Как ви хареса у нас, господине? — попита ме той със студена усмивка, види се, не от сърце.

Аз казах най-похвални думи за страната и народа и добавих:

— Особено трябва да поздравя тази прекрасна страна за нейното мъдро и умно управление. Просто не знае човек от какво по-напред да се възхищава.

— Ех, то можеше да бъде и по-добро, но ние се стараем, колкото можем!— отговори той с гордост, доволен от моя комплимент.

— Не, не, господин министре, не ви лаская, по-добро не може и да се желае! Народът, както виждам, е много доволен и щастлив. През тези няколко дни видях толкова много тържества и паради! — казах аз.

— Така е, но за настроението на народа имам и аз някоя и друга заслуга. Успях да внеса в конституцията освен всички други свободи, които са дадени на народа и напълно гарантирани, и следното: „Всеки гражданин на Страдия трябва да бъде винаги в добро настроение и весел. Той е длъжен с радост да приветствува, чрез многобройии делегации и телеграми, всяко важно събитие и всяко начинание на правителството.“

— Добре, господин министре, но как може да се изпълни всичко това? — попитах аз.

— Много лесно, всеки е длъжен да се покорява на законите на страната! — отговори министърът и лицето му стана важно, внушително.

— Хубаво — добавих аз, — но ако става дума за някаква работа, която не е в интерес на народа и страната? Ето например вчера узнах от господин министър-председателя, че на север е затворена границата за износ на свине. Както изглежда, от това страната ще има огромни загуби.

— Така е! Но това трябваше да стане. И все пак днес-утре ще пристигнат много делегации от всички краища на Страдия, за да поздравят министър-председателя за мъдрата му и тактична политика, която той провежда по отношение на съседната приятелска страна! — каза министърът възторжено.

— Това е прекрасно! Подобно мъдро управление може само да се желае. Като чужденец, аз се осмелявам да ви поздравя за този гениален закон, който е ваша заслуга и който е ощастливил страната и премахнал всичките грижи и неволи.

— За да не би народът все пак да забрави да изпълни някое свое задължение към закона, аз, предвиждайки и това, преди три дни вече изпратих за всеки случай поверително окръжно до всички полицейски власти в страната и най-строго им препоръчах по този повод народът да идва колкото се може по-масово, за да честити на министър-председателя.

— Но ако след някой ден се разреши износът на свине, какво смятате тогава? — попитах учтиво и любопитно.

— Няма нищо по-просто: ще изпратя друго поверително окръжно, в което отново ще заповядам на полицията да се постарае народът да идва и поднася поздравления колкото се може по-масово. Това в началото ще върви трудно, но постепенно хората ще свикнат и ще започнат да идват и сами.

— Така е, прав сте — казах изненадан от този отговор на министъра.

— Всичко може да се направи, господине, стига да има желание и разбирателство. Ние в кабинета си помагаме един на друг, за да се изпълни най-точно нареждането на всеки член на правителството. Ето, вижте, днес министърът на просветата ми изпрати едно свое окръжно, за да му помогна. И да заповядам на всички полицейски органи, които се намират под ведомството на повереното ми министерство, да се придържат строго към наставленията на министъра на просветата.

— Ако мога да ви попитам, за някаква важна работа ли се касае?

— Много важна! Именно неотложна. Аз предприех нужните мерки. Ето погледнете — каза министърът и ми подаде един лист хартия.

Започнах да чета:

„Очевидно е, че с всеки изминат ден все повече и повече се разваля езикът на нашия народ, а някои граждани отидоха толкова далеч, че забравиха постановлението на закона, който гласи: „Нито един гражданин не може да разваля народния език, нито пък да извращава словореда в изречението и да употребява едни или други форми, противоречащи на определените и установени правила, утвърдени от нарочен съвет от специалисти по граматика.“ Тези граждани започват да изговарят дори и думата „гняв“, за съжаление дръзко и без всякакъв надзор като „гнев“. За да няма в бъдеще такива неприятни явления, които могат да имат крупни последствия за нашето скъпо отечество, аз ви заповядвам да защитите със силата на властта думата „гняв“, която така обезобразиха, и да накажете строго, по закона, всеки, който променя самоволно тази или друга някоя дума или граматическата форма на думите, без да се съобразява с ясните постановления на закона.“

— Нима за това може да се наказват хората? — попитах аз смаян и изненадан.

— Разбира се, защото туй вече е по-голямо престъпление. За такова нарушение виновникът, ако свидетелите докажат неговата грешка, се наказва с десет до петнадесет дни затвор.

Министърът помълча малко и продължи пак:

— Помислете по този въпрос, господине. Законът, въз основа на който имаме право да наказваме всеки за неправилно употребяване на думи и за граматически грешки, има неоценимо значение както от финансова, така и от политическа гледна точка. Помислете си и ще стигнете до правилен извод за цялата тая работа.

Опитах се да се замисля, но не ми идваше на ума никаква умна идея. Колкото повече мислех, толкова по-малко разбирах смисъла на думите на министъра, все по-малко разбирах за какво мисля. И докато така безуспешно се мъчех да мисля за тоя чуден закон в тази още по-чудна страна, министърът ме гледаше усмихнат самодоволно, че чужденците далеч не са тъй разумен и досетлив народ, както хората в Страдия, които можеха да измислят дори нещо толкова умно, което в другите страни би се смятало за лудост.

— Не се сещате, нали? — каза той с усмивка и ме погледна изпод вежди — изпитателно.

— Извинете, но никак не мога да се досетя!

— Вижте, това е най-новият закон, който има голямо значение за страната. Първо, глобите за такива нарушения се изплащат в пари и страната получава от това много добри доходи. Тях ги използуваме за покриване на дефицитите в касите на нашите политически приятели и за фонда на разположение, от който се награждават привържениците на правителствената политика. Второ, този закон, който иначе изглежда толкова наивен, може да помогне доста на правителството заедно с останалите средства да получи болшинство в Народното събрание при изборите за народни представители.

— Но вие, господин министре, казахте, че чрез конституцията сте дали на народа всички свободи?

— Така е! Народът има всички свободи, но не ги използува! Как да ви кажа, ние, разбирате ли, имаме нови либерални закони, които трябва да са в сила. Но някак си по навик, а и с по-голямо желание се ползуваме от старите закони.

— Защо сте гласували тогава новите закони? — осмелих се да го попитам.

— У нас съществува такъв обичай — да променяме законите колкото се може по-често и те да бъдат повечко. В това отношение ние сме изпреварили целия свят. Само през последните десет години бяха гласувани петнадесет конституции, всяка от които беше по три пъти в сила, след това бе отхвърляна и отново одобрявана. Тъй че нито ние, нито гражданите можем да разберем кои закони важат и кои са отхвърлени… Аз считам, господине, че в това се състои съвършенството и културата на дадена страна — добави министърът накрая.

— Имате право, господин министре. И чужденците трябва да ви завиждат на това мъдро управление!

След това бързо се ръкувах с господин министъра и излязох на улицата.

(следваща страница)

В света има разни чудеса, но в нашата страна, както казват мнозина, ги има толкова много, че вече и чудесата не са чудеса. У нас има хора, които заемат твърде високи постове и нищо не мислят. В замяна на това или може би по други съображения започна да мисли един обикновен селски вол, който с нищо не се отличава от останалите сръбски волове. Един господ знае защо това гениално животно извърши такава дързост — започна да мисли, когато вече е доказано, че в Сърбия този нещастен занаят може само да вреди. Да речем, че в своята наивност той, горкият, и не знае, че в неговото отечество този занаят не се рентира. Затова няма да считаме мисленето му за особена гражданска смелост. Но все пак интересно е защо именно волът започна да мисли, след като не е нито избирател, нито депутат, нито кмет, нито го е избирал някой за депутат в някакво волско събрание или дори (ако е вече в години) за сенатор. А ако пък е сънувал, грешникът, че ще стане министър в някаква волска страна, то тогава, напротив, би трябвало да се тренира да мисли колкото се може по-малко, както правят добрите министри в някои щастливи страни, макар че и в това отношение нашата страна няма късмет.

В края на краищата, какво ни интересува, че в Сърбия едив вол се е заловил за занаят, който хората са изоставили. Може би е започнал да мисли по някакъв природен инстинкт.

Да видим какъв е тоя вол? Обикновен вол, който, както казва зоологията, има глава, тяло и крака — всичко, което имат и останалите волове, когото впрягат в кола, който пасе трева, лиже сол, преживя и мучи. Името му е Сивчо.

—

Ето как започнал да мисли той. Един ден стопанинът му го впрегна в колата заедно с другаря му Галоня. В колата бяха натоварени някакви откраднати пръти, които стопанинът му откара в града на пазар. Продаде той прътите още щом стигна първите градски къщи, прибра парите, разпрегна Сивчо и неговия другар, закачи синджира, с който бяха вързани, за ярема, сложи им развързан сноп царевичак и весел влезе в една малка кръчмичка, за да се почерпи човекът с ракия. В града имаше някакво тържество и хората — жени, мъже и деца — прииждаха от всички страни. Галоня, който и без това бе известен между воловете като глупавичък, не наблюдаваше нищо. С цялата си сериозност той започна да обядва, нахрани се добре, изрева веднаж от удоволствие, след това си полегна приятно и дремейки, започна да преживя. Различните хора, които минаваха покрай него и отиваха в разни посоки, въобще не го интересуваха. Дремеше си той спокойно и преживяше (жалко, че не е човек, иначе щеше да има добри качества за голяма кариера). Но Сивчо и не опита храната. Неговият замечтан поглед и тъжното изражение на лицето показваха още на пръв поглед, че той е мислител и нежна, впечатлителна душа. Покрай него минаваха хора — сърби, горди със славното си минало, с името си, с националността си. Тази гордост личеше от твърдото им държане и походка. Гледайки ги, душата на Сивчо се сви от тъга, от болка поради голямата неправда. Той не можа да удържи това силно, внезапно и голямо чувство, изрева тъжно, с болка, в очите му се появиха сълзи. И от силна болка той започна да мисли:

„С какво се гордеят моят стопанин и неговите сънародници сърби? Защо дигат толкова много глава и се отнасят към моето племе с надута гордост и презрение… Гордеят се с отечеството си, гордеят се с това, че милостивата съдба им е отредила да се родят тук, в Сърбия. Нима и мен майка ми не ме е отелила тук, в Сърбия? И не само че това е мое отечество, както и на баща ми, но моите деди са дошли заедно с техните в тези краища от старото славянско отечество. И никой между нас, воловете, не се гордееше с това, напротив, ние се гордеем всякога с това, кой ще изкачи по-голям товар на баира и нито един вол до днес не е казал на някой швабски вол: „Какво искаш ти, аз съм сръбски вол, моята родина е гордата страна Сърбия, тук са се отелили всичките ми деди, тук, в тази страна, са и гробовете на моите прадеди!“ Пази боже. С това ние никога не сме се гордеели. Дори и на ум не ни е идвало, а ето, те се гордеят и с това. Интересни хора!“

Като мислеше така, волът тъжно поклати глава, звънецът на врата му зазвънтя, яремът скръцна.

Галоня отвори очи, погледна другаря си и измуча:

— Ти пак с твоите щуротии! Яж, будала, да напълнееш, не виждаш ли, че ребрата ти се броят; ако беше хубаво да се мисли, хората нямаше да оставят този занаят на нас, воловете. Нямаше да бъдем ние късметлиите!

Сивчо погледна другаря си със съжаление, обърна се на другата страна и потъна отново в дълбоки размишления.

„Гордеят се със славното минало. Имат Косово поле, Косовската битка. Голяма работа, нима моите деди не прекарваха още тогава храна за войската и боеприпаси; ако не бяхме ние, тази работа трябваше да вършат самите хора. Имат въстанието срещу турците. Това е голямо, благородно дело, но кой го е вдигнал? Нима въстанието са вдигнали тези надути празни глави, които, нямайки какво друго да правят, се надуват горделиво, като минават край мен, сякаш това е тяхна заслуга? Да вземем например моя стопанин. И той се гордее и хвали с въстанието, а особено с това, че неговият дядо загинал като голям герой в освободителната война. Та нима това е негова заслуга? Неговият дядо е имал право да се гордее, но той — няма; неговият дядо е загинал, за да може той, моят стопанин, като негов потомък, да бъде свободен. И той е свободен, но какво прави с тази свобода? Краде чужди пръти, сяда в колата да го тегля и него, и прътите му, а той спи. Сега продаде прътите, пие ракия, не работи нищо и се гордее със славното минало. А колко мои деди са изклани през време на въстанието, за да се изхранят бойците? Нима моите деди не са прекарвали през това време боеприпаси, оръдия, храна, муниция. Но на нас все пак не ни идва на ум да се кичим с техните заслуги, защото ние не сме се променили, ние и днес извършваме своето задължение, също както са го извършвали и нашите деди — съвестно и търпеливо.

Гордеят се с мъките на дедите си, с петвековното робство. Моето племе се мъчи, откакто съществува; и до ден-днешен се мъчим и робуваме и никога не се хвалим с това. Казват, че турците ги мъчили, клали, набивали на колове, но и моите деди са клани и от сърбите, и от турците, пекли са ги на шиш и какви ли още мъки не сме понасяли.

Гордеят се с вярата си, а в нищо не вярват. Какво съм виновен аз и цялото ми племе, че не ни приемат за християни? Тяхната вяра повелява: „Не кради!“, а ето моят стопанин краде и пие от парите, които е спечелил чрез кражба. Вярата им повелява да правят добро на ближните си, а те един на други само зло правят. При тях е най-добър онзи, когото сочат за пример на добродетел, а за такъв смятат този, който не причинява зло. Разбира се, никой и не мисли да изисква от някого, освен да не прави зло, да прави и добро. И ето докъде са стигнали — за тях добродетел е всяка безполезна работа само ако тя не причинява зло.“

Волът въздъхна толкова дълбоко, че се дигна прах на пътя.

„Нима тогава — продължи той тъжните си мисли — аз и моето племе в това отношение не сме по-добри от всички тях? Аз никого не съм убивал, не съм клеветял, нищо не съм откраднал, никого не съм уволнил от държавна служба, без да е виновен, не съм извършил злоупотреба с държавни пари, не съм фалирал лъжливо, никога не съм оковавал във вериги и не съм затварял невинни хора, не съм наклеветявал своите другари, не съм изневерявал на своите волски принципи, не съм лъжесвидетелствувал, никога не съм бил министър и не съм сторил зло на своята страна. Дори и на онези, които на мен ми причиняваха зло, не съм направил нищо лошо, а само добро. Майка ми ме отели и веднага лошите хора ми отнеха майчиното мляко. Тревата господ вероятно е създал за нас, воловете, а не за хората, но и нея ни отнемат. И все пак при всички тези несгоди ние теглим колите на хората, орем и ги храним с хляб. И пак никой не ни признава нашите заслуги пред отечеството…

Нима всичко това е хубаво — на тях, хората, вярата им повелява да постят през всичките пости, обаче те дори и тези малки пости не искат да спазват, докато аз и цялото ми племе постим цял живот, от деня, когато ни отлъчат от майчиното виме.“

Волът се наведе и като че ли потъна в загриженост, после дигна отново глава нагоре и подсмръкна сърдито през носа си. Изглеждаше, като че ли мисли нещо важно, което го измъчва. Изведнаж измуча радостно.

„А, сега зная, така трябва да бъде!“ — продължи да мисли той.

„Ето как е: гордеят се със свободата си и гражданските си права. Затова сериозно трябва да помисля. — Мисли той, мисли, но никак не му вървеше. — В какво се състоят тези техни права? Ако полицията им заповяда, да гласуват, те гласуват. Ако е в това работата, то и ние бихме могли да изревем: „Зааа!“ Ако полицията не им заповяда, те не смеят да гласуват, нито да се месят в политиката, също като нас. И те понасят затвор и бой, често пъти без никаква вина. Ние поне изревем и мръднем с опашка, а те нямат дори и такава гражданска смелост.“

В това време стопанинът излезе от кръчмата. Беше пиян, краката му се преплитаха, очите му бяха мътни. Изговаряше някакви неясни думи и олюлявайки се, тръгна към колата.

„Ето за какво този горд потомък е употребил свободата, която дедите му извоюваха с кръв. Хайде, да речем, моят стопанин е пияница и крадец, но за какво са я употребили другите? Само за това, нищо да не работят и да се гордеят с миналото и заслугите на своите деди, за които те нямат никакъв дял както и аз.

А ние, воловете, си останахме също така работливи и полезни труженици, каквито бяха нашите деди. Волове сме, това е вярно, но все пак можем да се гордеем със своя сегашен мъчителен труд и заслугите си.“

Волът въздъхна дълбоко и приготви врата си за впрягане в ярема.

Април 1902

Източник: Доманович, Радое, Избрани сатири и разкази, Народна култура, София 1957. (Прев. Д. Крецул)

(Предыдущая часть)

На другой день начальник послал правительству шифрованное донесение о вчерашнем митинге следующего содержания:

«Во вверенном мне округе появилась сильная политическая струя противников существующей власти. С каждым часом движение приобретает все больший размах, и я опасаюсь, что это грозит подрывом ныне царствуюшей династии. Я принял все меры, употребил все доступные мне средства, дабы пресечь зло; но ввиду того, что это оппозиционное, поистине революционное движение возникло внезапно, как бурный и мощный поток, все мои попытки оказались напрасными, и вчера в полдень революционерам удалось провести многочисленный митинг. Из их резких и дерзких речей я понял, что они придерживаются анархистских принципов и по всем данным тайно подготавливают восстание и переворот. Лишь после долгих и мучительных усилий мне удалось разогнать собрание, чреватое большими опасностями, ибо один из его участников грозился даже свергнуть монархию и установить республиканскую систему правления.

В приложении к сему с почтением посылаю господину министру список наиболее опасных лиц (в качестве главаря выступал чудак, пьющий меланж, другими словами сахарную воду, и троица, выступавшая за кофе) и прошу дать указания, что предпринять в эти важные и решающие для судеб нашей страны дни».

За столь крупные заслуги перед страной и ее правителями начальник был немедленно награжден и повышен в чине. Все оппозиционеры пришли поздравить его, и на этом дело закончилось.

После собрания я спросил одного:

— Разве у вас нет людей, занимающихся политикой?!

— Да были и такие.

— И?

— Ничего… Глупости!

— Что глупости?

— Оставь, пожалуйста, кто это тебе станет заниматься политикой?! Был тут один!

— И что он сделал?

— Дурак! Что он мог сделать?! Все его знали: и кто он, и откуда, и чей сын, и что ест дома. Отец его был мастером, но бедным, а он уехал учиться, скитался где-то по белу свету, потом воротился и давай мне толковать: нужно так, нужно этак; уверял, что я не знаю ни порядков, ни законов, ни конституции, ни гражданских прав — свобода слова, выборы… Вечно он чем-нибудь бредил!..

— Ну, а ты что ему говорил?

— Ничего! Что я скажу? Гляжу на него, бывало, да смеюсь. Знаю ведь я и отца его и семью, без куска хлеба часто сидели, а он еще мне рассказывает, что такое конституция да свобода?

— Так, может, знал человек?

— Брось, пожалуйста, будто мне неизвестно, на что он способен.

— И что он делал?

— Что делал?! Читал какие-то книги, носился по городу, доказывал что-то, созывал на собрание таких же, как он. Арестовывали их, наказывали, ссылали. Сказал я ему как-то: «Что ты, как мальчишка, увлекаешься разными разностями, а своим делом не занимаешься? Ведь в дураках ходишь!»

— А другие что ему говорили?

— Хохотали над ним до упаду. Как только показался он на улице, когда его из тюрьмы выпустили, так и пошло веселье. «Нашел конституцию?» — спросит кто-нибудь, и вся улица грохнет от хохота. Ни над кем еще столько не смеялись, прямо помирали со смеху. И сейчас его еще дразнят «Тома — конституция!» — закончил рассказчик и рассмеялся так, что слезы брызнули из глаз.

— И что с ним потом было?

— Пропал, бедняга. Жить не на что, на государственную службу не берут… Дурак! Школьные его товарищи вон какие должности занимают, а он… А хвалили его раньше, самый, мол, умный был среди них, самый способный, хоть и выдумывал много. Сам виноват. Нет ничего хуже, когда человек втемяшит себе в голову какую-нибудь блажь. Решил, видишь ли, порядки наводить. Все довольны, а ему подавай что-то особенное, будто мы не знаем его. Бедняга!..

— А теперь как он?

— Образумился вроде, да поздно! Властям не удалось его переломить — настойчивый он человек. Взялись мы излечить его от блажи, стали над ним насмехаться, да еще, черти этакие, прозвище ему дали «Конституция». Ну, разошлись люди и начали его изводить, изо дня в день проходу ему не давали. Боролся он, боролся, да и пал духом… Жаль беднягу! Неплохой он!.. Теперь стал рассудительным, серьезным человеком, не заносится, как раньше. Отгородился от всех, мало с кем водится. Бедствует, хотя многие помогают ему. Жалко его конечно, но сам виноват.

— А как сейчас к нему относятся?

— Хорошо!.. Сейчас никто над ним не смеется, любят его люди, жалеют несчастного!

До того понравилось мне в этой маленькой стране, что захотелось пожить там как можно дольше. Со многими я сдружился. Какие прекрасные люди! Спокойные, тихие, кроткие, как голуби. Едят, пьют, дремлют, полегоньку работают, одним словом, счастливые люди. Ничто не нарушает глубокого спокойствия, никто не выходит за рамки установившейся гармонии, ветерок не всколыхнет спокойной, застывшей поверхности стоячего, тиной подернутого болота, если позволительно сравнить с ним эту маленькую, воистину счастливую страну.

Я быстро растерял там немногие мысли и затасканные идеалы, которые унаследовал от дедов и принес с собой из Сербии, и предался сладкой дремоте, словно меня загипнотизировали. Такое состояние пришлось мне по вкусу, и я понял, что мы, сербы, можем по своим задаткам превратиться в один прекрасный день в столь же счастливый народ; сами обстоятельства в этом нам способствуют.

Так и текли дни — мирно, лениво, незаметно, как вдруг однажды слаженность общественной гармонии была неожиданно нарушена.

—

Некий юноша выпустил в свет сборник своих стихов.

Стихи были хорошие, полные глубоких, искренних чувств и возвышенных идеалов.

Общество встретило книгу с негодованием. Никто ее не читал и не собирался читать, но каждый, кому бы она ни попала в руки, сразу делал кислую мину, небрежно переворачивал две-три страницы, щупая и как бы оценивая качество бумаги, и отбрасывал книгу, всем своим видом показывая отвращение. Изобразив презрение на своей физиономии, он иронически произносил:

— Стихи?! Ерунда!

— Может, есть и неплохие, кто знает?! — вступит в разговор другой.

Первый перекрестится, усядется поудобнее, окинет собеседника сожалеющим взглядом, покачает головой и только после этого изречет:

— Ты глупее того, кто пишет этот вздор! — и кончиками пальцев, словно боясь запачкаться, отшвырнет книгу подальше от себя, добавив при этом:

— Ты что, читал ее, что так говоришь?

— Нет.

— Так что же?

— Я и не утверждаю, что книга хорошая, я только допускаю, что она хорошая. А, кстати, ты ее читал?

— Я?! — с негодованием спросит первый, оскорбленный самим вопросом.

— Ты!

— Я?! —воскликнет он с еще большим негодованием.

— Разумеется, ты, я же тебя спрашиваю!

Первый перекрестится, пожмет плечами и разведет руками, что должно означать: «С нами бог, о чем он спрашивает!», но вслух ничего не произнесет.

— Чего ты крестишься? Я спрашиваю, читал ты эту книгу или нет. Что тут удивительного?

Первый опять осенит себя крестным знамением и лишь потом проговорит:

— Теперь я тебя спрашиваю: ты в своем уме или нет?

— Вздор какой! Не понимаю тебя.

— И я тебя тоже.

— Что тут понимать и чему удивляться? Я спрашиваю тебя: читал ли ты книгу?

— А я тебя спрашиваю: в своем ли ты уме? — повторит первый, а затем возьмет книгу и, яростно хлопнув ею по столу, воскликнет:

— Да нешто я стану читать подобный вздор? Разве только с ума сойду, а в здравом рассудке я на это не способен.

А потом немного тише добавит:

— А знаешь, кто написал эти стихи?

Не знаю.

— Хм!.. Потому так и говоришь! — скажет первый, жестами показывая, какой это пропащий человек.

— Ты с ним знаком?

— Знаком! — презрительно процедит он, всем своим видом говоря: «Лучше бы я не делал такой глупости», хотя на самом деле еще вчера был с этим человеком в самых приятельских отношениях и никогда ничего дурного о нем не говорил.

Многие вели подобные разговоры, но, разумеется, читать стихов никто не хотел.

— Какой срам!.. Стихи? Будто я его не знаю, — говорит один.

— И как только ему не стыдно?! — возмущается другой.

— Правильно говорится: если бог захочет наказать, он прежде всего отнимет разум… Такие… Ну разве это стихи? Да я завтра же напишу гораздо лучше, просто мне, не в пример некоторым, гордость не позволяет срамиться.

Отношение к молодому поэту круто изменилось.

Идет он по улице, а люди толпой следуют за ним, подзывают один другого.

— Добрый день! — скажет он.

— Добрый день, стихотворец! — язвительно ответит кто-нибудь, поглядывая на него исподлобья.

— Здравствуй, здравствуй, — усмехаясь, прибавит другой.

— Добрый день! — подхватит третий, скорчив кислую, полную досады и презрения гримасу.

Но дело, к сожалению, не ограничилось только разговорами.

Общественное мнение единым фронтом выступило против молодого поэта. Осуждали в нем даже то, что прежде признавали хорошим, а мелкие недостатки, которые ему как и любому другому, прощались раньше, теперь превратились в ужасные пороки. Обнаружилось вдруг, что он подлец, пьяница, игрок, безвольный человек, шпион и ко всему вообще придурковат!

— Не знал я, что он настолько безумен! — толкуют между собой люди.

— А я, по правде тебе сказать, всегда примечал, что с ним что-то неладно.

— Я тоже, но таким он никогда не был.

— Э, сейчас он уже совсем свихнулся.

Начали люди поднимать его на смех; задумает он что-нибудь, каждый считает своим долгом помешать ему, заранее раздражаясь при мысли: «И чего он важничает! Подумаешь, стихи! Подожди, увидишь, на что мы способны».

Хуже всего то, что стихи он посвятил своей невесте, надеясь доставить ей этим удовольствие, а причинил бедной девушке лишь страдания и горе — общественное мнение не пощадило и ее.

Отец девушки, вне себя от огорчения, что в эту дурацкую, по его мнению, историю впутали имя его дочери, сел и написал письмо молодому поэту:

«Сударь,

Было бы гораздо правильнее, если бы вы посвятили вашу галиматью, чепуху и вздор, над которыми потешается весь город, не моей дочери, а своему отцу, который, подобно вам, известен как пропащий человек.

На мой дом никто пальцем не указывал до сих пор, и я не хочу, чтобы имя моей дочери было у всех на языке и стояло на вашей дурацкой книге. Отныне запрещаю вам переступать порог моего дома, ибо в благодарность за мою доброту вы опозорили мой дом. Кроме того, я требую сатисфакции в течение пяти дней, в противном случае я изобью вас, сударь, как паршивого кота, посреди улицы или в любом месте, где вас встречу».

Следствием этого извещения явилась целая цепь скандалов, а так как молодой поэт был чиновником, его начальник доложил господину министру следующее:

«Н. Н. (имя и фамилию поэта я забыл и поэтому назову его как условно принято), чиновник подчиненного вам ведомства, известный до сих пор как хороший и добросовестный работник, в последнее время настолько скомпрометировал себя сборником каких-то, якобы, стихов, что в интересах государства должен быть отстранен от службы. Столь несерьезное занятие не к лицу даже разносчику, не говоря уже о государственном чиновнике. Господин министр, прошу вас уволить скомпрометированного чиновника с государственной службы или хотя бы перевести в другое место, впредь до исправления».

Министр перевел его в другое место.

Но, к несчастью, страна невелика, а злая молва далеко слышна: на новом месте его встретили еще хуже, и волей-неволей пришлось министру для поддержания авторитета государственной службы и общественной морали освободить злодея, сочиняющего стихи от государственной службы.

Общественное мнение удовлетворено, ни одного стихотворения молодого поэта больше не появляется, а сам он исчезает, и узнать о нем уже ничего нельзя.

— Жаль, молодой ведь совсем! — говорили в обществе.

— Да и неплохой человек был.

— Неплохой, но какой дьявол заставлял его делать то, чего никто не делает?

— Жаль мне его, грешника!

— Хм, что делать? Сам виноват!

И в обществе быстро восстанавливается нарушенная было гармония; исчезает слабенький ветерок, слегка взбудораживший неподвижную поверхность стоячего болота, и удовлетворенное общество мирно продолжает свою сладкую дремоту.

(Далее)

Мы, сербы, хвала милостивому богу, сделали все, что положено, и теперь можем на досуге зевать, сколько душе угодно, дремать, нежиться и почивать, а когда нам и это надоест, можем, потехи ради, полюбопытствовать, что в других, не таких счастливых странах делается. Говорят — упаси нас, господи, от такой напасти! — будто есть страны, где люди все дерутся да ссорятся из-за каких-то там прав, свободы какой-то и личной безопасности. Мороз по коже подирает, как подумаешь о несчастных, которые у себя дома никак не разберутся, тогда как мы до того дошли, что наводим порядки даже в Китае и Японии. С каждым днем уносимся все дальше от своей страны, еще немного, и наши журналисты начнут присылать корреспонденции с Марса, Меркурия или, на худой конец, с Луны.

—

И я сын этого счастливого народа и вот хочу, дабы не отстать от моды, рассказать вам об одной далекой, очень далекой неевропейской стране и о том, что происходило в ней очень, очень давно.

Неизвестно в точности, где находилась эта страна, как назывался народ, ее населявший, но во всяком случае было это не в Европе, а народ мог называться любым именем, только не сербами. На этом сходятся все старые историки, хотя новые, возможно, попытаются утверждать противное. Впрочем, сие не входит в нашу задачу, и я не касаюсь этого вопроса, хотя и грешу таким образом против обычая говорить о том, чего не разумеешь, и делать то, к чему непригоден.

Достоверно известно, что народ этот, испорченный и безнравственный, был исполнен пороков и пагубных страстей; вот я и решил позабавить вас рассказом об этом.

Разумеется, дорогие читатели, вы не можете безоговорочно поверить, что когда-либо могли существовать столь испорченные люди, но знайте — все это я рассказываю по старинным записям, хранящимся у меня.

Вот в точном переводе несколько донесений разным министрам:

«Земледелец Н. Н. из Кара зашел сегодня после пахоты в корчму, где пил кофе и с упоением читал газеты, в которых делаются выпады против нынешних министров…»

«Учитель Т. из Борка по окончании школьных занятий собирает вокруг себя крестьян и подговаривает их основать хоровую дружину. Кроме того, этот учитель играет с подмастерьями в клисс[1], а с учениками — в пуговки и поэтому чрезвычайно вреден и опасен. Некоторым крестьянам он читал книги и предлагал покупать их. Это зло нельзя терпеть. Он развращает всю округу и клевещет на честных граждан, уверяя, будто они хотят свободы, а на самом деле он сам беспрестанно твердит, что свобода слаще всего на свете. Заядлый курильщик и, когда курит, плюется».

«Священник Дж. из Cора, совершив службу в храме, отправился на митинг в соседний город».

Сами видите, какого только сраму не бывало на свете!

Слушайте дальше:

«Судья С. голосовал сегодня за общинное правление. Этот обнаглевший судья выписывает оппозиционную газету и с наслаждением ее читает. Он осмелился отстаивать в суде правоту крестьянина, обвиненного в оскорблении и сопротивлении властям за то, что он при свидетелях заявил о своем нежелании покупать хоть что-нибудь в лавке кмета Габора. Кроме того, этот же судья выглядит задумчивым, а это ясно доказывает, что он насквозь порочен и наверняка замышляет крупный заговор против теперешнего режима. Нужно привлечь его к суду за оскорбление государя, ибо он безусловно не может быть сторонником династии, раз пьет кофе в кафане[2] Мора, дед которого был добрым знакомым побратима Леона, поднявшего в Ямбе мятеж против приближенных деда ныне правящего государя!»

Были и еще менее достойные люди в этой несчастной стране. Познакомьтесь хотя бы с этим донесением:

«Адвокат из Тула защищал одного бедняка, отца которого убили в прошлом году. Адвокат этот страстный охотник и любитель пива и, что еще хуже, основал какое-то общество помощи бедным нашей округи. Этот дерзкий выродок утверждает, что шпионы — самые последние люди!»

«Учитель Т. бегал сегодня по городу с уличными мальчишками и крал у зеленщиков груши, а вечером стрелял из рогатки в голубей и разбил окно в казенном здании. Это бы еще куда ни шло, но он посещает митинги, голосует на выборах, беседует с гражданами, читает газеты, говорит о государственном займе и чего только еще не учиняет во вред преподаванию!»

«Крестьяне из Вара начали строить новую школу, и, вполне возможно, этим пороком заразится вся округа. Нужно срочно пресечь сие гнусное направление, вредное для государства!»

«Ремесленники в Варе основали читальню и каждый вечер собираются там. Эта страсть пустила глубокие корни, особенно среди молодежи, а люди постарше мечтают основать, кроме читальни, пенсионный фонд. Нельзя терпеть этого в нашем крае, ибо сие является соблазном для всех порядочных людей, не ругающих министров!.. А один ремесленник помышляет даже о разделении труда!.. Роковые страсти!..»

«Крестьяне из Бадуа требуют общинного самоуправления!»

«Граждане Трои хотят свободы выборов!»

«Многие здешние чиновники добросовестно делают свое дело, а один, помимо этого, играет на флейте и знает ноты!»

«Писарь Мирон с увлечением танцует на вечеринках и заедает пиво солеными семечками. Чтобы он излечился от этих страстей, надо его выгнать со службы».

«Учительница Хела каждое утро покупает цветы и тем соблазняет окружающих. Нельзя держать такую на службе — она испортит нам молодежь».

—

Кто бы мог перечислить все гнусные страсти этого несчастного народа? Достаточно сказать, что во всей стране нашлось лишь десять порядочных и честных людей, а все остальные — и мужчины и женщины, и старые и молодые— были испорчены, как говорится, до мозга костей.

Каково, по-вашему, было этому десятку честных и хороших людей в той испорченной стране?.. Тяжело, очень тяжело, и больше всего из-за того, что были они невольными свидетелями гибели своего отечества, так горячо ими любимого. Ни днем, ни ночью не давала им уснуть забота: как исправить своих грешных сограждан, как спасти страну от гибели?

Пламенно любящие свою родину, полные добродетелей и благородства, они готовы были принести любые жертвы на алтарь отечества. И в один прекрасный день мужественно склонили они головы перед волей жестокой судьбы, уготовавшей им тяжкое бремя, и стали министрами, взяв на себя благородную задачу очистить страну от грехов и страстей.

Люди они ученые, и все же нелегко было им справиться с таким трудным делом.

Но вот однажды самого глупого из них (а на языке того народа это значило самого остроумного) осенила мысль созвать Народную скупщину с тем, однако, чтобы дела в ней решали иностранцы. Ухватились все за эту дивную идею и наняли на государственный счет двести иноземцев да столько же еще навербовали из числа тех, что случайно оказались в этой стране по торговым делам. Отказывались они, отказывались, но — чья сила, того и воля. Так набралось четыреста иностранцев, готовых стать депутатами, решать разные дела на благо страны, выражать народные чаяния.

Когда таким образом вышли из положения, подыскав достаточное количество людей на роли народных представителей, сейчас же объявили выборы депутатов. Пусть это вас не удивляет — таков уж был обычай в той стране.

Начались заседания Скупщины. Ораторствуют, спорят, выносят решения… Нелегко выполнить столь важную задачу. Вначале все шло сравнительно гладко, но как только коснулись страстей, дело сразу застопорилось. И так было до тех пор, пока не выискался один да не предложил принять решение, которым все страсти в стране отменяются.

— Да здравствует оратор! — грянул восторженный клич.

Все присутствовавшие в зале Скупщины с энтузиазмом поддержали предложение, и было вынесено решение:

«Народное представительство, исходя из того, что страсти мешают прогрессу народа, считает необходимым добавить к новому закону следующий пункт;

«С сего дня страсти прекращают свое существование и отменяются как вредные для народа и государства».

Не прошло и пяти минут после подписания закона об отмене страстей, и хотя знали об этом только депутаты, а посмотрите, что происходило в народе, во всех краях без исключения.

Достаточно будет процитировать вам в переводе одно место из чьего-то дневника.

Вот что там написано слово в слово:

«…Я был заядлым курильщиком. Бывало, только про¬снусь, сразу за сигарету. Однажды утром просыпаюсь, беру коробку с табаком и свертываю, по обыкновению, сигарету. Вдруг как-то мне не по себе стало (именно в этот момент депутат вносил свое предложение), рука у меня задрожала, сигарета выпала; поглядел я на нее и с отвращением сплюнул… «Не буду больше курить», — решил я, и табак мне показался омерзительным, глаза бы на него не глядели. С чего бы это? Выхожу я во двор, а там чудеса творятся. В воротах стоит мой сосед, непробудный пьяница, который без вина не мог часу прожить; стоит он трезвый, глядит перед собой и чешет затылок.

— Вот принес, пожалуйста, — говорит ему слуга и протягивает, как обычно, бутылку вина.

Сосед хватает ее и швыряет оземь так, что только брызги летят.

— Фу, мерзость! — восклицает он с отвращением, глядя на разлитое вино.

Затем он долго молчит, а потом просит воды с вареньем.

Принесли ему, он отпил немного и отправился по делам.

Жена его заплакала от радости, видя, как муж ее внезапно исправился.

Другой мой сосед, тот, что с упоением читал газеты, сидит возле открытого окна; и он как-то изменился, на себя не похож.

— Получили газеты? — спрашиваю его.

— И глядеть на них не хочу, — так они мне опротивели, — ответил он. — Сейчас я как раз собираюсь почитать археологию или греческую грамматику!..

Я пересек двор и вышел на улицу.

Весь город преобразился. Один страстный политик от-правился было на митинг. Идет человек по улице и вдруг, вижу, поворачивает назад и бежит, будто за ним гонятся.

Что с ним, удивляюсь я, и спрашиваю, почему это он ни с того ни с сего назад повернул.

— Пошел я на митинг, — говорит он, — и вдруг меня осенило, что гораздо лучше выписать книгу о сельском хозяйстве или отечественной индустрии и читать ее дома да совершенствоваться в труде. Что мне за дело до митинга? — И он ринулся домой изучать земледелие.

Никак я не мог надивиться на все эти чудеса, вернулся домой и стал рыться в учебниках психологии, желая прочесть то место, где говорится о страстях.

Дошел до страницы, на которой написано «Страсти», а там только заглавие осталось. Все остальное изгладилось, будто никогда ничего и написано не было!..

— Господи помилуй? Это еще что такое?!

Во всем городе не найти ни одного подверженного порокам и пагубным страстям человека; даже скотина и та стала вести себя приличнее.

Только на следующий день прочли мы в газетах решение Скупщины об отмене всех страстей.

— Ага, вот в чем дело! — воскликнули все. — Мы-то удивляемся, что с нами такое происходит, а это, оказывается, Скупщина отменила страсти!»

Приведенной выдержки из дневника достаточно, чтобы показать происходившее в народе, когда в Скупщине принимался закон об отмене страстей.

Потом об этом сделалось известно всем и каждому, и удивляться перестали, а учителя в школах так поучали своих учеников:

«Некогда и страсти были в человеческих душах, и это был один из самых запутанных и трудных разделов психологии; но по решению Скупщины страсти отменены, так что теперь в психологии, как и в человеческих душах, нет такого раздела. Страсти отменены такого-то числа такого-то года».

— И слава богу, не надо их учить! — перешептываются ученики, довольные решением Скупщины, ибо к следующему уроку нужно затвердить только:

«Такого-то числа такого-то года по решению Скупщины отменены все страсти, и таким образом их нет у людей!…»

Кто повторит это без ошибки, получит отличную отметку.

Вот так, одним махом, этот народ был спасен от страстей, исправился, и от него, по некоторым преданиям, произошли ангелы!..

Источник: Радое Доманович, Повесты и рассказы, Государственное издательство художественной литературы, Москва 1956. (Пер. Е. Рябовой)

[1] Клисс – игра, напоминающая городки.

[2] Сербский постоялый двор, закусочная, трактир.

Этот рассказ написан в 1898 году. Историческа подоснова его такова: в 1888 году, король Милан (отец Александра Обреновича) под давлением народных масс был вынужден принять конституцию, дававшую известные политические права народу. После принятия конституции Милан отрекся от престола в пользу своего несовершеннолетнего сына Александра, который стал вводить полицейский режим, бесцеремонно попирая все права народа. Введение этого режима совершалось под лозунгом «умиротворения политических страстей», которые, как утверждала правительственная пропаганда, были якобы главным препятствием в процветании и прогрессе народа. Лозунг «умиротворения страстей» стал в 90-х годах одним из главных пунктов программ правительства. В начале 1894 года было образовано так называемое «нейтральное» (то есть внепартийное) правительство во главе с Джордже Симичем, который заявил, что будет считать своей миссией «обуздание разбушевавшихся страстей, смирение умов, и обеспечение порядка и законности в нашей стране». 9 мая 1894 года король Александр отменил конституцию 1888 года и ввел старую, реакционную конституцию 1869 года. В тронной речи в апреле 1895 года он говорил: «Потребность Сербии в умиротворении политических страстей, укреплении спокойствия и порядка в стране, которые позволят всем нам посвятить себя серьезному и плодотворному труду… побудили меня принять решение об отмене в прошлом году декретом от 9 мая конституции 1888 года и возвращении в силу конституции 1869 года».