(Претходен дел)

II. ПРИСТАП

О, о света, моќна српска науко, прости ми ако некогаш му згрешив на твоето име, прости ми, зашто не знаев што правам. Јас избегав од тебе уште од последниот возвишен испит по грчки јазик, избегав зашто мислев дека не сум достоен на твоето име. Но, еве, се каам јавно, зашто видов дека ти не си толку груба и немилосрдна како странските науки, туку си наша милостива српска наука, та го примаш во скутот секое свое блажено чедо од милата ни мајка Србија. Се каам, се каам јавно, и сега еве како покајник, како заблудено јагне, се враќам назад во големото твое стадо, да го славам твоето име.

Се одрекувам и пред бога, и пред луѓето, од досегашната своја работа на расказите, зашто увидов дека тој пат не води кон мојата среќа. А ти се колнам, науко, со светото име твое, дека отсега, стапувајќи во орото на верните твои поборници, ќе им служам верно и искрено на твоите начела, и дека ќе те потпомагам со сета своја сила, зашто увидов дека единствено ти водиш кон среќата и — кон добра положба.

Никогаш нема да ги одречам твоите вечни вистини. Секогаш ќе признавам дека кравата има четири нозе и една глава, дека свињата не спаѓа во птиците и нема крилја, дека домашното куче нема на главата рогови, дека мачката не е река, туку домашно животинче, дека овцата не е град во Србија, туку исто така животно (спаѓа во редот на преживарите), кое го молземе и кое ни дава волна, та од неа си правиме многу топли облеки за в зима, а од цревата (на истото животинче) правиме „жици за ќемане, од кои се разлеваат мошне умилните звуци на нашите народни мелодии“ (што би рекле нашите учители врз основа на педагогијата според Вунт). Сите тие светли научни вистини јас ги научив од учителот во основното училиште. Колку се израдуваа моите неуки родители кога им ја донесов новоста дека кравата има четири нозе, зашто токму учителот, врз основа на науката, ги изброи пред нашите очи.

О, благословена да си наша домашна науко, зашто среќно успеа да ги преброиш нозете и друтите делови од телото на нашите домашни животни!…

—

Си реков и си ја спасив душата своја. Но каде ќе одам сега, и на која страна? Начисто сум со тоа да работам на науката, но науката е разновидна. На кој правец научен да се посветам, всушност, кон што ме влече срцето. Хе, кон што ли ме влече?! — Ќе мора да ме повлече онака како и сите наши научници. Барем кај нас, фала богу, талентите и волјата за одделни научни гранки се појавуваат токму навреме, среќно. Штом ќе се ослободи некоја катедра, веднаш, во мигот на среќната судбина на нашата скромна наука, се појавуваат, небаре извираат одземи, прст и плева талентирани луѓе, со силна љубов, токму спрема таа гранка на науката, чија катедра е слободна; и кога местото за таа наука ќе се пополни, тогаш пак, со чудна среќа, престануваат да се појавуваат и талентите за таа струка. Ете, гледате каде лежи среќата според нашата наука. Судбина, тоа е нашата среќна ѕвезда, и ништо друго. Ако, на пример, се ослободи местото на катедрата по археологија, кај нас веднаш ќе се појават стотина генијални археолози со силна љубов кон таа наука. И тоа не знаеш кој од кој е попредан на таа струка: каде и да мрднат, само чепкаат по земјата и бараат старини. Кога ќе видат најобична римска тула, се радуваат како да го виделе таткото. И сега, да речеме, тоа место ќе се пополни, и веднаш на сите археологијата им станува одбивна по некоја чудна среќна судбина, и онаа силна љубов кон неа, како и талентот, се приспособуваат кон некоја друга наука за која има празни места, па макар тоа и да е космографијата.

По таа наша среќа, по српската судбина на науката, и мене не ме влече срцето да бидам енциклопедист. Сите места речиси се исполнети, па затоа и немам некое повисоко вдахновение од небото. Тогаш да избирам.

Педагогијата е убава работа, но поради нашите учители тука, веќе, во никој случај не смеам да се вплеткувам.

Тие не даваат да им се пријде ниту на Вунт ниту на Песталоци. Нив тие си ги јаваат толку немилосрдно, та се чини, боже прости ми, дека двајцата ги купиле на пазар во нашата Баточина.

Во историјата на Србите исто така не смеам ниту да ѕирнам, зашто нејзе ѝ го зеде патентот г. И. Руварац. Тој човек среќно успеа во науката да ни докаже дека сето она што е убаво во нашето минато не е вистинито. За него, дури, многумина раскажуваат дека тој лично го измислил и српскиот народ, како она (но тој само си вообразил) што велат некои, дека ја измислил рибата, или како што неколкумина наши филолози, со своето долго научно студирање, успеале да го измислат српскиот јазик, кому називот српски му го дале од чист патриотизам. Јас и не мислам да стигнам до такви пронајдоци во науката, зашто тоа не се случува толку често и кога кој сака. Целиот српски народ (ако смее да се претпостави дека не го измислил г. Руварац) живеел, да речеме, толку векови без никаков јазик додека не се појавиле неколку нови филолози, та на својот народ, како благодарни синови, му го измислиле говорот. Пакосните луѓе тврдат (но тоа нека остане меѓу нас) дури и за наш срам, дека српскиот јазик го измислил Шваба, од милосрдие кон нас, а што е поверојатно, просто од долгото време, бидејќи ги изучил сите познати јазици, па немало што да прави друго. Други, пак, мислат дека српскиот јазик го пронашол сосема случајно (како што често доаѓа до големите пронаоѓања) г. С. Калик во некоја италијанска граматика, на којашто за среќа, патувајќи, случајно нагазил. Впрочем, кој и да е: му благодарам од мое име, од името на целиот наш народ, па сепак повеќе сакам толку прочуениот пронајдок да му го припишам на г. К. Миленовиќ, отколку на кој и да е друг. Јас не смеам да се вплеткувам и во тие крупни работи, зашто тоа би значело да си присвојувам туѓа сопственост. Само го молам бога да не ја израсипе народот толку убавата придобивка на нашите филолози. Но масата е маса, зашто веќе (грев да ѝ е на душата) од гнев направи гњев. Но, ќе дојде веројатно поумно колено, кое ќе го проколне неразумниот денешен свет за толкуте варварски постапки.

Си мислам нешто за логиката, но кај нас Србите тоа веќе е фатална наука. Кај нас со таа наука ништо не е направено, иако од неа, кутрата, многу е направено. Впрочем, тука нека се прославуваат оние на кои блажена манија им е да ги нумерираат туѓите мисли, а нашата српска логика само тоа ѝ го направи, и покрај тоа уште од по две премиси изведе заклучок: дека Бизмарк е човек, и дури — дека и папата е човек, а дека, напротив, волот не е човек. Од сето ова уште погенијална работа на српската логика се ваквите докази:

1. прем.: На секое пијано може да се свири.
2. прем.: На мајмунот не може да се свири.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Заклучок: Демек, мајмунот не е пијано.

Какви сме ние Србите, уште ако не ни е ваквата српска логика, би можеле да мислиме дека гуската е параброд, или обратно.

Би работел врз историјата на книжевноста, се разбира, на српската, но таа наука ја замразив уште додека бев ученик во гимназијата, зашто поради неа го повторував класот. Сè знаев како што ми предаваа: и кога кој писател се родил, и која баба му го пресекла папокот (патем и биографијата на таа славна баба), и како се викале татко му и мајка му, па потоа биографиите на сите стрини, тетки и другите роднини на секој книжевник. Исто така знаев и кој писател кога почнал да пишува, и што сè напишал и која година. Што е најважно, одговорив дури и на прашањето: кое јадење најмногу го јадела прабабата на Лукијан Мушицки? Тука користев на полно научни анализи, и напоменав како според некои податоци и стари списи се споменува дека во средниот век омилено јадење била чорбата од патлиџани, која во старите веди се наоѓала под името ghoture, а кај Арабјаните phataha. Истото тоа ни го тврдат и некои патни белешки од некој Германец, кој минувал низ нашиве краишта за време на крстоносните војни, кој како војник, при враќањето од војната, го ручал истото тоа јадење кај некоја старица Јевросима (како што вели тој Еуфросина), а, според точниот заклучок на нашата српска логика тоа морала да биде прабабата или чукун-чукунбабата на Лукијан Мушицки. Па и врз оонова на митофилското истражување, никој друт тоа не може да биде освен, да речеме, токму чукунбабата (или нешто така) на нашиот голем поет. — И по толку убавите одговори си помислив дека се спасив и дека положив со одличен успех, но на најважното прашање паднав: не можев точно да ги погодам годината, месецот и денот кога стрината на Бранко Радичевиќ добила кивавица. Ете, така, оттогаш ја замразив таа наука, и, всушност, се исплашив од неа толку, што и ден-денеска не смеам ниту да помислам на неа, а камоли да ја обработувам, па сепак си го задржувам правото да ѝ се вратам на оваа работа, штом ќе преминам на науката.

Чудна работа е што ние Србите токму на така нареченото научно поле многу се разликуваме од другите народи. Кај другите несреќни народи, научниците повеќе и даваат на науката, отколку науката ним, но кај нас, потомците на силните претци, оди сосема поинаку: нашите научници, со мали исклучоци, од науката имаат голема корист, а науката од нив — големи штети. Ете, како и тука се гледа нашиот витешки дух и нашата генијалност, зашто ние не ѝ служиме на науката ропски и слепо како другите бедни народи, туку успеавме толку многу што дури и таа горда наука ни служи нам: ние со неа господариме, а таа нам они робува. Никогаш странските научници не можат да се качат на таква висина и да заземат толку доминантна положба спрема науката, како ние, што успеавме за многу кратко време.

И зошто тогаш јас би бил срамен изрод, та да се понижам и да ѝ служам на науката како странците, кога е подобро да работам така, како и поголемиот број од наши научници, а му благодарам на бога, изгледа дека тие умеат секоја гранка на науката да ја претворат во сребрен и златен мајдан, кого дури, можеби, ќе им го предаваат на своите потомци во наследство како лична сопственост. До скоро прилично се држеше метафизиката, а тоа може да се припише само на тоа што, за нејзина среќа, таа никако не им падна на Србите в раце. Но сега веќе ја сврши, кутрата, својата кариера. Се најде еден Србин, млад, буен и генијален, кој ја надушка и оваа наука, и веднаш, се разбира, како човек со ведар и длабок српски ум, прогласи како нему му е многу лесно да ги реши метафизичките проблеми, како, што велат, да се испие чаша вода. Значи, ништо, брате без Србенда! Си ја чукаа главата со таа чудна наука и Германците, и Французите, и Италијанците и Англичаните, и кој уште не, па наместо да ја расплетат и размрсат, а тие се повеќе и повеќе ја заплеткувале. А Србинот, само да погледне, веднаш знае каде треба да чукне. Србинот, па Србинот! Онаму каде што толку народи папсуваат и скапуваат работејќи, па не можат да направат ништо, Србинот за час ќе ја заврши работата. Ете ни пак причина да се извишиме во очите на странскиот свет, еве ни пак можност да му позајмиме на човештвото еден голем гениј, зашто тој, без секое сомнение, ќе не остави нас, кои не умееме да го цениме. Господи, што би бил тој во другиот свет со толкави успеси, а кај нас доби само малку подобра положба, за толкуте свои ветувања. Како мала награда на човекот кој ни вети да го изненади целиот образован свет со своите големи научни откритија. За да му биде горчлива утехата што му се восхитува српската читачка публика! Ах, кому уште тоа може да му биде утеха, зашто јас уште, ми се чини, би паднал во очај кога моите работи би му се допаднале на нашиот читателски свет, кој онака лакомо ги голта криминалните продукти на болните мозоци.

Не ми е мило што и ова морав да го споменам во пристапот, вака без некаков логичен ред и логична врска, но сега, што е тука е. Кој те праша за логички врски по нашава материјалистичка епоха во која идеалите од младоста на младите се — да не работат ништо, да имаат добар апетит и голема плата, па живеејќи удобно, да се дебелат. А и да не зборуваме за нашите почитувани госпоѓи и госпоѓици, кои се приготвуваат за мајки и за домаќинки. Тие прекрасно се подготвуваат за вршење на своите семејни должности со читањето на Кривичниот гласник и други слични работи, Тоа е нивната лектира, а одговара на нежниот женски вкус. Тие мирно читаат како некому му е парчосано телото со воз; како му е скршена главата, како му се истурил мозокот, како некој е распорен па таму некому му излегле цревата; па како некој се скрил во сандак па ја убил невестата и младоженецот, итн.

Како тек во пристапот, доста е да се спомене и толку, колку само да се спомене, според некаков метод, сè што ќе изнесам во овој труд.

(Нареден дел)