Прысніўся мне страшны сон. І не так мяне здзівіў самы сон, як тое, што я, ціхманы і сумленны грамадзянін, годны сын нашай дарагой і шматпакутнай маці Сербіі, як і ўсе іншыя яе сыны, адважыўся, хоць і ў сне, ўбачыць такія страшныя рэчы. Скажаце, я складаю выключэнне, але не, ні на волас не адрозніваюся я ад іншых, а ў дабрапрыстойнасці мне проста няма роўных. Аднойчы, ідучы па вуліцы, я ўбачыў бліскучы гузік, які адарваўся ад паліцэйскага мундзіра, палюбаваўся яго чароўным ззяннем і толькі хацеў прайсці міма, поўнысалодкага роздуму, як раптам рука ў мяне сама сабой паднялася ды проста да шапцы, галава схілілася долу, а твар расплыўся у прыемнай усмешцы, якой мы звычайна вітаем якія стаяць вышэй за нас.

«Так, ва мне цячэ высакародная кроў, і ў гэтым уся справа!» – падумаў я, акідваючы пагардлівым позіркам дзівака, які праходзіў міма і, нічога не заўважыўшы, наступіў на гузік.

– Няўдаліца, – злосна вымавіў я, плюнуў і спакойна рушыў далей, суцешыў думкай, што падобных прасцякоў мала. І радасна мне было ад таго, што бог надзяліў мяне пяшчотным сэрцам і высакароднай рыцарскай крывёй нашых продкаў.

Цяпер вы бачыце, што я годны чалавек і рашуча нічым не адрозніваюся ад астатніх добрапрыстойных грамадзян. І вам самім падасца дзіўным, што менавіта мне прыходзяць у сне на розум такія страшныя і дурныя рэчы.

У той дзень са мной не здарылася нічога незвычайнага. Я добра павячэрыў і пасля вячэры доўга сядзеў, пацягваючы віно і варочаючы калыпком. Потым, выкарыстаўшы гэтак адважна і добрасумленна свае грамадзянскія правы, я лёг на сваю пасцель і ўзяў кнігу, каб хутчэй задрамаць. Кніга хутка выпала ў мяне з рук, што цалкам адпавядала маёй волі, і я заснуў сном праведніка – сумленне ў мяне была спакойнае, як у чалавека, які выканаў усе свае абавязкі.

І раптам я апынуўся на нейкай вузкай, выбоістай і бруднай дарозе. Халодная цёмная ноч. Вецер свішча, разгойдваючы аголеныя галіны і, нібы агнём, абпальвае скуру. Неба змрочнае і страшнае ў сваім бязмоўі. Дробны снег б’е ў твар, слепіць вочы. Вакол ні душы. Кідаюся наперад, але ногі мае слізгаюць, і я з’язджаю то ўправа, то ўлева, спатыкаюся, падаю і, нарэшце, разумею, што заблудзіўся. Так я цягнуўся, аднаму богу вядома, дзе. Ноч была доўгая, як стагоддзе, і я ўсё ішоў і ішоў, не ведаючы куды.

Так я ішоў шмат-шмат гадоў і прыйшоў у незнаёмы мне край, далёка-далёка ад родных мясцін, у дзіўную краіну, пра якую не ведае ні адна душа. Такую можна ўбачыць толькі ў сне.

Блукаючы па той краіне, я трапіў у вялікі шматлюдны горад. На прасторнай плошчы сабраліся натоўпы людзей і стаяў такі гвалт, што можна было аглухнуць. Меха, куды я зайшоў, знаходзілася як раз на гэтай плошчы, і я справіўся ў гаспадара, навошта сабраўся народ.

– Мы мірныя, сумленныя людзі, – пачаў ён, – верныя і адданыя сваему кмету[1].

– У вас кмет кіруе? – перапыніў я яго.

– Так, ён у нас самы галоўны, а за ім ідуць пандуры[2].

Я ўсміхнуўся.

– Чаму ты ўсміхаешся? Не ведаў, нешта?.. А сам ты адкуль?..

Я распавёў, што прыйшоў здалёк – з Сербіі, і вось заблудзіўся.

– Чуў я пра тую знакамітую краіну, – прамармытаў ён і, пачціва паглядзеўшы на мяне, працягваў: – У нас, значыць, кіруе кмет з пандурами.

– А якія ж у вас пандуры?

– Э, пандуры, ведаеш, розныя, гледзячы па рангу. Ёсць і старэйшыя, ёсць і малодшыя… Людзі, кажу, у нас усе смірныя, сумленныя, а вось з ваколіц прыходзяць усякія буяны, псуюць нас, дурному вучаць. Каб адрозніць нашых грамадзян ад прышлых, кмет ўчора выдаў загад усім мясцовым жыхарам з’явіцца да будынка суда, дзе кожнаму будзе пастаўлена на лоб таўро. Народ і сабраўся, каб вырашыць, як быць.

«Трэба як мага хутчэй бегчы з гэтай страшнай краіны», – падумаў я, скаланаючыся, таму што, хоць ўва мне і цячэ высакародная кроў серба, я, на сорам, не адчуваў сябе здольным на такі гераізм.

Гаспадар лагодна ўсміхнуўся, ляпнуў мяне па плячы і напышліва заявіў:

– Ха, ты ўжо збаяўся, чужаземец?! Значыць, нам няма роўных па доблесці!..

– Але што вы думаеце рабіць? – спытаў я збянтэжана.

– Як што? Ты яшчэ ўбачыш наш гераізм! Кажу табе, нам няма роўных па доблесці. Ты прайшоў шмат краін, але, упэўнены, не сустракаў такіх юнакоў! Пойдзем разам, я як раз спяшаюся туды.

Мы былі ў выхада, калі за дзвярыма пачуліся ўдары бізуна.

Выглядваю на вуліцу, і што ж я бачу! Чалавек у багатай вопратцы звычайнага грамадзянскага крою вязе на сваёй спіне іншага ў стракатай уніформе і бліскучай трывуголке на галаве. Ля ўваходу ў механу[3] яздок сышоў.

Гаспадар пакланіўся яму да самай зямлі. Чалавек у стракатай адзенні увайшоў у гасцініцу і сеў за спецыяльна прыгатаваны стол. Іншы, у цывільным адзенні, застаўся чакаць каля дзвярэй. Гаспадар і яму наважыў нізкі паклон.

– Што гэта значыць? – З здзіўленнем спытаў я.

– Той, што ўвайшоў у механу, старэйшы пандур, а гэты – адзін з самых бачных нашых грамадзян, найбагацейшы чалавек і вялікі патрыёт, – шэптам паведаміў гаспадар.

– Але чаму ён дазваляе ездзіць на сабе верхам?

Па знаку гаспадара мы адыходзім трохі ў бок.

З паблажлівай усмешкай ён кажа:

– Ды гэта ў нас лічыцца вялікім гонарам, якой рэдка хто атрымлівае.

Гэта да таго збіла мяне з панталыку, што з далейшага расказу я нічога не разабраў. Добра запомніліся толькі заключныя словы: «Такую заслугу перад Бацькаўшчынай не кожны народ можа зразумець і ацаніць».

–

І вось мы на сходзе, пачаліся ўжо выбары прэзідыума.

Адна група вылучыла кандыдатам у старшыні Колба, калі мне памяць не змяняе, іншая група – Талба, трэцяя – свайго кандыдата.

Падняўся неймаверны галас; кожная група старалася працягнуць свайго чалавека.

– Па-мойму, у нас няма лепшай кандыдатуры на пасаду старшыні гэтак важнага сходу, чым Колб, – заявіў прадстаўнік першай групы. – Яго адвага, грамадзянская доблесць ўсім нам добра вядомыя. Мяркую, што сярод нас не знойдзецца ніводнага, які б часцей ўдастойваўся гонару вазіць на сваёй спіне саноўнікаў.

– Лепш бы ты маўчаў, – крыкнуў нехта з іншай групы, – на табе і практыкант яшчэ не праехаў!

– Ведаем мы вашы дабрадзейнасці, – пачулася з трэцяй групы, – ніводнага ўдару бізуном ня перанеслі без таго, каб не закрычала.

– Разважым, браты! – пачаў Колб. – Гэта праўда, што дзесяць гадоў таму на мне часта ездзілі вяльможы, і я не выдаваў ні гуку, калі мяне хвасталі бізуном, але ўсё ж, можа быць, ёсць і больш заслужаныя людзі, маладзейшыя за мяне і годней.

– Няма такіх, не! – закрычалі яго прыхільнікі.

– Няма чаго ўспамінаць аб старых заслугах! На колбу ездзілі дзесяць гадоў назад! – закрычалі з іншай групы.

– Зараз прыходзяць маладыя сілы, даволі з нас старых! – чуецца ў трэцяй групе.

Але раптам шум змоўк; народ расступіўся, і ў праходзе здаўся малады чалавек гадоў трыццаці. Убачыўшы яго, усе галовы схіліліся ў глыбокім паклоне.

– Хто гэта? – шэптам пытаюся я гаспадара.

– Гэта першы чалавек у нашым горадзе, малады, але шматабяцальны. На ім сам кмет ўжо тры разы ездзіў. Гэта ў яго-то гады! Ніхто да гэтага часу не карыстаўся ў нас такой папулярнасцю.

– Можа быць, яго абяруць?

– Хутчэй за ўсё; усе папярэднія кандыдаты старэйшыя за яго, час іх ужо прайшоў, а на спіне гэтага кмет пракаціўся толькі ўчора.

– Як яго клічуць?

– Клеард.

Яго прапусцілі наперад.

– Думаецца мне, – перапыніў цішыню Колб, – нам не знайсці на пасаду старшыні лепшага чалавека, чым Клеард. Ён малады, але нам, старым, далёка да яго.

– Праўда! Правільна! Няхай жыве Клеард! – загарлапанілі ўсе разам.

Колбаў і Талб правялі яго на старшынскае месца.

Ізноў усё нізка пакланіліся, і затым наступіла цішыня.

– Дзякуй вам, браты, за вялікую ўвагу і гонар, якія вы мне аднадушна сёння аказалі. Надзеі, ускладзеныя вамі на мяне, вельмі мне пачэсную. Цяжка кіраваць народнымі імкненнямі ў гэтак важныя дні, але я прыкладу ўсе сілы, каб апраўдаць ваш давер, усюды і ва ўсім шчыра абараняць вас, паказваць, як і раней, высокі ўзор грамадзянскай доблесці. Дзякуй вам, браты, за давер.

– Жыве! Жыве! Жыве! – пачулася з усіх бакоў.

– А цяпер, браты, дазвольце з гэтага месца сказаць некалькі слоў аб важнай падзеі, якая мае адбыцца. Нялёгка вытрываць пакуты і боль, якія нас чакаюць, нялёгка вынесці выпальванне на лбе кляйма распаленым жалезам. Так, такія мукі не кожны можа вытрымаць. Але хай трусы дрыжаць і бляднеюць ад страху, мы ж ні на імгненне не адважваемся забываць пра тое, што з’яўляемся нашчадкамі выдатных продкаў, што ў жылах ў нас цячэ высакародная юнацкая кроў нашых дзядоў, тых цуда-волатаў, якія, і вокам не міргнуўшы, паміралі за свабоду і шчасце нас, сваіх нашчадкаў. Нікчэмныя нашы пакуты перад іх пакутамі! І няўжо сёння, калі настаў час шчасця і багацця, мы пакажам сябе гнілым, баязлівым пакаленнем? Кожны сапраўдны патрыёт, кожны, хто не хоча пасароміць свой народ перад усім светам, перанясе боль мужна, гераічна.

– Правільна! Жыве! Жыве!

Затым выступіла яшчэ некалькі палымяных выступоўцаў, якія падбадзёрвалі спалоханы народ і казалі прыблізна тое ж, што і Клеард.

Узяў слова бледны, змардаваны стары з маршчыністым тварам, сівой галавой і белай як снег барадой. Ногі ў яго падгіналіся ад слабасці, рукі дрыжалі. Старэчы голас перарываўся, а ў вачах блішчалі слёзы.

– Дзеці, – пачаў ён, і слёзы пакаціліся па бледным зрэзаным маршчынамі твары на сівую бараду, – я слабы і хутка памру, але мне здаецца, што лепш не дапускаць такой ганьбы. Сто гадоў я пражыў і без гэтага… Дык няўжо цяпер на гэтую сівую слабую галаву ўпадзе рабскае таўро…

– Далоў паршывага старога! – крыкнуў старшыня.

– Далоў яго! – загарлапанілі адны.

– Стары баязлівец! – далучыліся іншыя.

– Няма таго, штоб маладых падтрымаць, дык ён яшчэ палохае! – крычалі трэція.

– Пасаромеўся б сваёй сівізны! Столькі пражыў і яшчэ чагосьці баіцца. Ну, а мы, маладыя, не баімся!

– Далоў баязліўца!

– Выгнаць такога!

– Далоў!

Узрушаны натоўп доблесных маладых грамадзян люта кінуўся на нямоглага старога з кулакамі і лаянкай.

Толькі старасць выратавала небараку, а то забілі б да смерці.

Усе клятвенна запэўнілі адзін аднаго, што заўтра ўзвысяць славу свайго народа і будуць трымацца гераічна.

Са сходу разыходзіліся ў поўным парадку. Чуліся галасы:

– Пакажам заўтра, хто мы такія!

– Хвалькі сябе таксама праявяць заўтра!

– Прыйшоў час праверыць, хто чаго варты, каб ўсякая тля ня лезла ў героі!

–

Я вярнуўся назад у механу.

– Ну, бачыў, што мы за людзі? – самаздаволена спытаў гаспадар.

– Бачыў, – адказаў я машынальна, адчуваючы, што сілы мне змяняюць, а галава расколваецца ад дзіўных уражанняў.

У той жа дзень я прачытаў у газеце перадавы артыкул наступнага зместу:

«Грамадзяне, прайшлі дні пустой пахвальбы, чым захапляліся некаторыя з нас; гучныя словы пра нейкія нашы уяўныя дабрадзейныя справы і заслугі раптам страцілі цану; настаў час, грамадзяне, паказаць, нарэшце, на справе, чаго кожны з нас варта! Але мы ўпэўненыя, што сярод нас не знойдзецца ніводнага бездапаможнага баязліўца, якога ўлады вымушаныя будуць сілай цягнуць на адведзенае для клеймления месца. Кожны, хто адчувае ў сабе хоць кроплю гераічнай крыві нашых продкаў, у ліку першых спакойна і ганарліва перанясе пакутлівую боль, бо гэта святая боль – ахвяра, якую патрабуе бацькаўшчына і наша агульнае дабро. Наперад, грамадзяне, заўтра – дзень выпрабавання нашага гераізму!..»

–

У той дзень гаспадар лёг спаць адразу пасля сходу, каб заўтра ў ліку першых з’явіцца на ўсталяванае месца. А многія тут жа адправіліся да будынка суда, каб заняць лепшыя месцы.

Раніцай і я адправіўся да будынка суда. Тут сабралося ўсё насельніцтва горада ад малога да вялікага. Некаторыя жанчыны прынеслі грудных немаўлятаў – хай і ім паставяць рабскае, то ёсць ганаровае таўро; гэта дапаможа ім пасля атрымаць добрае мястэчка на дзяржаўнай службе.

Усюды таўкатня, лаянка (у гэтым я угледзеў падабенства з намі, сербамі, і таму парадаваўся), кожны хоча раней за іншых падысці да дзвярэй. Некаторыя нават паспелі пабіцца.

Ставіць таўро спецыяльны чыноўнік у белым святочным касцюме. Ён ласкава угаворвае напіраць народ:

– Лягчэй, дзеля бога, чарга да ўсіх дойдзе; вы ж ня быдла, каб так напіраць.

Працэдура пачалася. Адны ўскрыквалі, у іншых вырываецца стогн – ні адзін чалавек, пакуль я быў там, не перанёс мук моўчкі.

Я не мог доўга глядзець на гэтыя пакуты і вярнуўся да сябе. У механе ўжо сядзелі людзі, закусвалі, пілі.

– Перанеслі і гэта, – сказаў адзін.

– Эх, мы і пакрычалі-то трохі, а вось Талб роў, як асёл, – зазначыў другі.

– Вось табе і Талб, а ўчора яшчэ хацелі выбраць яго старшынёй!

– Э, хто ведаў!

Размаўляюць, а самі стогнуць, выгінаюцца ад болю, але так, каб іншыя не заўважылі, – бо кожнаму сорамна паказаць сябе баязліўцам.

Клеард асарамаціла – застагнаў, а сапраўдным героем апынуўся нейкі Леар; ён запатрабаваў, каб яму наклалі адразу два кляйма, і не пікнуў пры гэтым. Увесь горад казаў пра яго з найвялікай павагай.

Некаторыя збеглі і тым заслужылі ўсеагульную пагарду.

Праз некалькі дзён, калі па вуліцах з горда паднятай галавой, выкананы напышлівага велічы, праходзіў той, у каго на лбе было выпалена два кляйма, усё жывое, Сдернув шапкі з галавы, кланяліся яму, вітаючы героя свайго часу.

За ім беглі па вуліцах дзеці, жанчыны, мужчыны – усе хацелі бачыць волата народнага. І дзе б ён ні ступаў, усюды за ім нёсся поўны глыбокай пашаны шэпт: «Леар, Леар!.. Вось ён! Вось той герой, які не крыкнуў, гуку не прамовіў, калі яму ставілі два кляйма адно за адным!» Газеты праслаўлялі яго на ўсе лады. І каханне народнае атачыла яго.

–

Чую я з усіх бакоў гэтую хвалу і адчуваю, што і ўва мне абуджаецца сэрбская юнацкая кроў. Бо і нашы продкі героі, і яны ў пакутах гінулі за свабоду, і ў нас ёсць слаўнае мінулае – Косава! Мяне раптам ахоплівае гонар за родны народ, гарачае жаданне праславіць яго, і, кінуўшыся да будынка суда, я заклікаю:

– Што вы носитесь са сваім Леарам?.. Вы яшчэ не бачылі сапраўдных герояў! Я вам пакажу, што значыць сэрбская юнацкая кроў! Падумаеш, два кляйма! Стаўце мне дзесяць!

Чыноўнік ў белым падносіць да майго ілба сваё прыладу, я ўздрыгваю і… прачынаюся.

У страху тру лоб, асяняцючы сябе знакам крыжа і проста дзіву даюся – чаго толькі чалавеку не прысніцца.

«Яшчэ крыху, і я зацямніў бы славу іхняга Леара», – думаю я і з задавальненнем перакладваюсь на другі бок, хоць мне ўсё ж крыўдна, што сон гэтым не завяршыўся.

 

У Белградзе, 1899.
Перакладзена для праекта «Радое Дамановіч» Ганнай Тарасевіч, 2020.

 

[1] Кмет (серб.) – у феадальнай Балгарыі і Сербіі – сельскі стараста (войт).

[2] Пандур (венг.) – стражнік.

[3] Механа (перс.) – карчма, гасцініца.